Wersja z 2013-10-12
Germanie stanowili w historycznej przeszłości zespół zbliżonych i spokrewnionych plemion indoeuropejskich, zamieszkujących głównie północną część Europy. Jak w każdym innym analogicznym przypadku, ich tożsamość etniczną budował przede wszystkim wspólny język i kultura duchowa, w mniejszym stopniu kultura materialna. Zupełnym nieporozumieniem byłoby doszukiwanie się wśród tego etnosu wspólnoty genetycznej – przyczyny tego stanu rzeczy wyjaśnione zostały w artykule o pochodzeniu Słowian. Genetyka bywa nieocenioną pomocą dla poznania dziejów ludzi w wymiarze biologicznym, jednak genealogia konkretnych ludzi nie musi mieć wiele wspólnego z językiem ani przynależnością etniczną ich przodków. Dziś germański etnos faktycznie już nie istnieje – zamiast o Germanach możemy mówić jedynie o ludach germańskich, tzn. o ludach, których języki wywodzą się z języka historycznych Germanów.
Umowny termin język germański oznacza nieznany z zapisów język, będący przodkiem wszystkich współczesnych języków germańskich (niemieckiego, holenderskiego, angielskiego, szwedzkiego itd.) tak samo jak łacina jest przodkiem wszystkich języków romańskich (rumuńskiego, sardyńskiego, włoskiego, francuskiego, prowansalskiego, katalońskiego, hiszpańskiego i portugalskiego). Istnienie tego języka uchodzi w nauce za pewne (natomiast pogląd, że język taki nie istniał, uważa się za zupełnie nieprawdopodobny). Termin język germański odpowiada angielskiemu Germanic. W tym samym lub podobnym znaczeniu używa się określeń język pragermański, prajęzyk germański lub język ogólnogermański (Common Germanic).
Wczesne dzieje Germanów znane są bardzo słabo i są często co najwyżej przedmiotem spekulacji. Wiedza starożytnych na temat Germanów była przez długi czas znikoma lub żadna, bo też zamieszkiwali oni dostatecznie daleko od terenów, na których kwitła jakakolwiek cywilizacja z umiejętnością pisma. Dopiero w roku 233 p.n.e. (zapewne germańskie) plemię Bastarnów przybywa z północy i zajmuje tereny dzisiejszej Mołdawii i delty Dunaju, dzięki czemu daje się poznać światowi cywilizacji klasycznej. Jednak jeszcze przez pewien okres, co najmniej do czasów Polibiusza (II wiek p.n.e.), Germanie wciąż są mieszani z Celtami. Ich odrębność zauważa dopiero grecki filozof i historyk Posejdonios z Apamei (lub z Rodos) w pierwszej połowie I w. p.n.e. Jeśli interpretacje jego znanych głównie z przekazów dzieł są poprawne, to właśnie on pierwszy wprowadza do świadomości ówczesnych ludzi piśmiennych nazwę Germanie. Więcej informacji o Germanach spotykamy dopiero w dziełach Gajusza Juliusza Cezara.
Pojawienie się Bastarnów (III wiek p.n.e.) to okres, gdy Germanie rozpoczynają ekspansję ze swojej praojczyzny, a germańska wspólnota językowa jest już zapewne przynajmniej częściowo rozbita. Źródła pisane niewiele zatem mogą nam powiedzieć o pochodzeniu i wczesnych dziejach tego etnosu. Pomocą jest natomiast przede wszystkim językoznawstwo, archeologia i mitologia.
Germanie byli jednym z odłamów Indoeuropejczyków, chcąc zatem prześledzić ich losy, musimy cofnąć się w czasie do okresu, gdy jednolita językowo wspólnota indoeuropejska zaczęła się rozpadać i zajmować nowe tereny.
W świetle współczesnej wiedzy najbardziej wiarygodne jest przekonanie, że indoeuropejska wspólnota językowa istniała około 4500–3500 p.n.e. na terenach stepów na północ od Morza Czarnego i Kaukazu. Udomowienie konia (używanego pierwotnie jako zwierzę pociągowe), opanowanie sztuki budowania wozów, a także zastosowanie nowej, twardszej odmiany brązu pozwoliło Indoeuropejczykom opanować w ciągu kolejnych stuleci i tysiącleci olbrzymie obszary Eurazji od Atlantyku po Birmę. Nie bez znaczenia były przy tym kontakty z innymi ludami, ukształtowanie patriarchatu, wojowniczego nastawienia i dążenia do uzyskania przewagi nad sąsiadami, pochwała podbojów i kult bohaterów. Cechy te okazały się bardzo żywotne mimo upływu tysiącleci, i wciąż obecne były także w społeczności Germanów. Więcej na ten temat w osobnym artykule.
Wyodrębnienie się z etnosu Indoeuropejczyków poszczególnych nacji było związane z dyferencjacją języków indoeuropejskich. Wbrew naiwnym wyobrażeniom niektórych, indoeuropejska migracja nie była procesem ciągłym i ukierunkowanym. Poszczególne plemiona przemieszczały się zapewne dość chaotycznie. W końcu jednak, po wielu wiekach, w miejscu jednolitego języka indoeuropejskiego rozwinęło się wiele różnorodnych języków i dialektów. Szczegóły tego procesu zostały zatarte przez czas i są dziś niezmiernie trudne do zrekonstruowania, tym bardziej, że posługiwać się możemy głównie ustaleniami archeologii, a przemiany kultury materialnej nie zawsze muszą odzwierciedlać przemiany językowe.
Na pewno czynnikiem sprzyjającym różnicowaniu Indoeuropejczyków była ekspansja terytorialna. Jak się jednak wydaje, rozwój węzłów na drzewie rodowym języków czyli odrębnych języków macierzystych grup takich jak italska, celtycka czy właśnie germańska, wymagał przynajmniej czasowego zerwania kontinuum przestrzennego. Mówiąc inaczej, przodkowie późniejszych Germanów musieli nie tylko zająć tereny oddalone od kolebki indoeuropejskiej, ale dodatkowo utracić na jakiś czas wszelką łączność z krewniakami. Przybycie na nowe tereny miało więc postać kolonizacji. Imigranci nie osiedlali się na terenach bezludnych, bo przecież już od dawna egzystowały tu różne nieindoeuropejskie społeczności lokalne. Po ich przybyciu na miejce nowo skolonizowany teren był otoczony ludnością tubylczą, a koloniści zdani byli głównie na siebie, nie utrzymując kontaktów ani z krewniakami pozostałymi w poprzednim miejscu pobytu, ani z innymi grupami kolonistów, które stopniowo pojawiały się na kontynencie europejskim.
Wyodrębnienie przodków Germanów z głównej masy Indoeuropejczyków zamieszkującej stepy nadczarnomorskie mogło nastąpić około roku 3500 p.n.e. Około roku 2800 p.n.e. Protogermanie mogli już pojawić się w swojej nowej ojczyźnie, obejmującej południową Szwecję, południowe wybrzeża Norwegii, Danię, Szlezwig-Holsztyn, a także przyległe obszary wybrzeża Morza Północnego i Morza Bałtyckiego. Jednak droga ich trwającej kilkaset lat migracji jest przedmiotem spekulacji.
Jedna z rozpatrywanych możliwości to początkowa migracja na północny zachód, na tereny dzisiejszych krajów bałtyckich (Litwa, Łotwa, Estonia) i przebycie Bałtyku łodziami w kierunku zachodnim. Scenariusz taki zdają się popierać nordyckie przekazy, w których Eastmanowie (nordyckie Austmenn, lp Austmaðr) przybywają ze wschodu i podbijają skandynawskich autochtonów.
Drugi scenariusz jest bardziej wiarygodny geograficznie. Jego zwolennicy twierdzą, że Protogermanie wędrowali od stepów czarnomorskich lądem wzdłuż Karpat, tzn. przez południową Polskę i środkowe Niemcy. Dopiero tam skręcili na północ, dotarli do brzegów Bałtyku i Morza Północnego, a część z nich przeprawiła się przez cieśniny duńskie i skolonizowała także południową Szwecję.
Trzeci scenariusz opiera się w większym stopniu na dostępnych danych archeologicznych i przekazuje nam obraz bardziej złożony. Opanowanie Europy środkowej i zachodniej przez Indoeuropejczyków rozpoczyna się od ekspansji kultury majkopskiej w okresie 3500–3000 p.n.e. Dzięki niej Indoeuropejczycy, twórcy kultury jamowej, 3600–2300 p.n.e., zapoznają się z ulepszoną odmianą brązu, która zostaje wykorzystana do produkcji broni (głównie toporów bojowych) zapewniającej przewagę nad innymi ludami. W połączeniu z patriarchalną organizacją społeczną, zamiłowaniem do podbojów i znajomością wozów zaprzężonych w konie lub woły prowadzi to do ekspansji indoeuropejskich wojowników, zdobywających sławę podbojami sąsiadów. Dodatkowym czynnikiem skłaniającym do migracji było występowanie w centralnej Europie kultur neolitycznych, to znaczy takich, które same sobie produkowały żywność. Dla indoeuropejskich harcowników stanowiła ona z pewnością cenny łup.
Rolnictwo i hodowla zwierząt znane były ówczesnym Europejczykom już od setek lat. Na północ od Dunaju, w tym na terenie południowej Polski, rozwijała się kultura ceramiki wstęgowe rytej, 5500–4500 p.n.e. i jej następczyni, kultura lendzielska, V–IV tys. p.n.e. Ich twórcami byli przedindoeuropejscy autochtoni, o których języku można dziś jedynie spekulować. Około roku 4300 p.n.e. na terenie Kujaw z nałożenia przybyłych z południa nowych, neolitycznych sposobów gospodarki na lokalne tradycje mezolityczne myśliwych, rybaków i zbieraczy używających już ceramiki powstała nowa kultura pucharów lejkowatych (4300–2800 p.n.e., według niektórych danych do 1900 p.n.e., często oznaczanej symbolem KPL lub TRB z niemieckiego Trichterrandbecherkultur albo wreszcie TBK z Trichterbecherkultur). Nieco póżniej objęła ona tereny między dolną Łabą a środkową Wisłą, w końcu dotarła także do dzisiejszej Holandii, na tereny południowej Skandynawii (na teren Danii, do okolic Oslo i do płd. Szwecji, gdzie wcześniej rozwijała się mezolityczna ceramiczna kultura Ertebølle-Ellerbek) oraz do części Wołynia i Podola.
Ludność kultury pucharów lejkowatych łączyła stare i nowe tradycje, i zajmowała się tak hodowlą, jak i łowiectwem i rybołóstwem. Uprawiano też zboże, a ziemię pod uprawę spulchniano radłem ciągniętym przez woły. Twórcy KPL zasłynęli także jako budowniczy grobowców megalitycznych. Wydobywali także ozdobny krzemień pasiasty, z którego wykonywali ozdoby.
Od dawna już istnieje wizja zbójeckich wypadów Indoeuropejczyków – „bohaterów” na koniach, którzy wpadają do osady rolników, mordują większość mężczyzn, zmuszają pozostałych przy życiu do niewolnictwa lub co najmniej do oddawania znacznej części żywności, a kobiety wykorzystują między innymi do płodzenia dzieci. Chłopców, którzy rodzą się z tych związków, wychowują na podobnych sobie bohaterów. Indoeuropejscy najeźdźcy nazywają zapewne samych siebie panami, szlachetnymi lub ludźmi wschodu; być może określenie to przetrwało w Skandynawii do czasów historycznych. Mieszkańcy tubylczych osad próbują jakoś znaleźć się w nowej sytuacji, przekupują najeźdźców, by zostawili ich w spokoju, ale też przejmują ich język, zwyczaje i elementy kultury materialnej – zamiast walczyć z najeźdźcami, przyłączają się do nich. Dawny, nieindoeuropejski język tubylców wychodzi przez to z użycia, ale też mowa najeźdźców ulega modyfikacji, zniekształcana w ustach nieprzyzwyczajonych do niej matek, którzy przenoszą na nią nawyki artykulacyjne ze swojego starego języka. Taką wypaczoną mowę przejmują także dzieci. W efekcie indoeuropejska mowa podlega zmianom fonetycznym i gramatycznym, które stopniowo oddalają ją od języka przodków. Kultura tubylców i najeźdźców zespaja się ze sobą. Podtrzymywanie czystych, nienaruszonych tradycji indoeuropejskich byłoby trudne na nowym terenie, choćby dlatego, że lesiste tereny Środkowej Europy wymuszały na Indoeuropejczykach inny niż dotąd rodzaj gospodarki i rezygnację z koczowniczego trybu życia, co faktycznie oznaczało przyjęcie sposobu życia autochtonów.
Nakreślona wizja „podboju”, choć dziś krytykowana przez niektórych (chyba głównie „dla zasady”), pozostaje w rzeczywistości w idealnej zgodności zarówno z danymi lingwistycznymi, jak też i genetycznymi. Jak zaznaczyliśmy na wstępie, te ostatnie nie pomagają nam specjalnie w śledzeniu dróg migracji języków indoeuropejskich, użyteczne są natomiast w śledzeniu migracji mas ludzkich. Dowodzą one niezbicie, że spora część współczesnych mieszkańców Europy to biologiczni potomkowie ludności przedindoeuropejskiej (charakteryzującej się głównie haplotypem R1b), która uległa indoeuropeizacji z przymusu lub z wyboru. Z kolei (kilkunastoprocentowa w krajach germanojęzycznych) domieszka „genów indoeuropejskich” (w szczególności rozpatruje się tu haplotyp R1a1) dowodzi słuszności scenariusza podboju i zniewalania tubylczych kobiet.
Omawiany scenariusz nie zakłada więc wyprawy całego plemienia wozami przez rozległe bory środkowej Europy czy łodziami przez morskie odmęty w poszukiwaniu nowej ojczyzny, ale raczej prowadzone we wszystkich możliwych kierunkach zbójeckie napady. Początkowo dominował kierunek na zachód, bo tam właśnie znajdowały się osady oferujące indoeuropejskim „bohaterom” możliwość zdobycia sławy. Gdy większość tubylców na terenach rozciągających się od Łaby po Wołyń i Podole została już zhołdowana i „nawrócona”, rozwinęły się kultury hybrydowe, łączące dawne nieindoeuropejskie tradycje z nowymi ideami, przybyłymi znad Morza Czarnego. Były to kultura amfor kulistych (3400–2800 p.n.e., KAK) i kultura badeńska (ceramiki promienistej, 3600–2800 p.n.e.). Rozwój zwłaszcza kultury amfor kulistych powstrzymał dalszą ekspansję z terenów stepowych, ale też ona sama zaczęła stopniowo zwiększać swój zasięg, a do tego zaczęła się przekształcać na niektórych terenach, wydając z siebie kulturę ceramiki sznurowej (3200–1800 p.n.e.) i w pewnym przynajmniej sensie kulturę pucharów dzwonowatych (2800–1900 p.n.e.). W zasięgu ich ekspansji znalazły się olbrzymie obszary Europy, po krańce dzisiejszej Portugalii.
(klikając, można obejrzeć obrazek w formacie png)
Europa Środkowa na początku III tysiąclecia p.n.e.
Widoczny jest pierwotny obszar rozwoju kultury jamowej (Yamna, ciemnożółty) oraz tereny jej ekspansji (jasnożółty),
obszary zajęte przez kultury amfor kulistych (Globular Amphora) i ceramiki promienistej (Baden),
wreszcie obszar ekspansji kultury ceramiki sznurowej (Corded Ware).
Źródło: Wikipedia.
Wytwórcy kultury amfor kulistych i ich następcy z okresu kultur ceramiki sznurowej utrzymywali, jak się wydaje, żywe kontakty między osadami. Zaowocowało to względną jednolitością i stałością ich języka. Łączyła ich ta sama kultura materialna i podobne wyobrażenia należące do sfery duchowej (np. swoje naczynia zdobili swastykami, symbolizującymi słońce). Po okresie tym pozostały liczne używane do dziś nazwy geograficzne, w tym nazwy rzek, określane jako hydronimia staroeuropejska. Początkowo Indoeuropejczycy zapewne nie zamieszkiwali zwartych obszarów, pomiędzy zajmowanymi przez nich terenami pozostawały liczne wyspy ludności tubylczej, która wciąż zachowywała przynajmniej swój język. Dopiero na początku II tysiąclecia p.n.e. doszło do ostatecznego rozbicia jedności indoeuropejskiej, wchłonięcia całych ludów tubylczych i w ślad za tym do postępującej dyferencjacji językowej. Poszczególne grupy Indoeuropejczyków stanęły w opozycji do siebie. W wyniku tych procesów oderwały się od siebie takie ludy, jak Celtowie, Italowie, Germanie, Ilirowie, Hellenowie, a także zapewne inne, dziś zapomniane, które później uległy swoim sąsiadom i zasymilowały się z nimi.
Tworzona przez zindoeuropeizowaną ludność kultura amfor kulistych zastąpiła przedindoeuropejską kulturę pucharów lejkowatych głównie na jej centralnym obszarze, tj. m.in. na terenach Polski. Wnioskujemy stąd, że indoeuropejska migracja uległa przyhamowaniu, jeśli nie zastopowaniu, i Protogermanie musieli czekać jeszcze setki lat na dotarcie do swojej nowej ojczyzny.
Tymczasem na obszarach mających stać się nową ojczyzną Pragermanów (Dania, płn. Niemcy, płd. Szwecja) żyły ludy nieindoeuropejskie, które zajmowały się rolnictwem. Jak wspomniano wyżej, neolityczne tradycje dotarły tam wraz z twórcami kultury pucharów lejkowatych. Do Skandynawii rolnictwo i hodowla zwierząt dotarły już w samym końcu V tysiąclecia p.n.e. (około 4000 p.n.e.). Wraz z nimi dotarły monumentalne pochówki megalityczne, dekorowana ceramika i polerowane groty krzemienne. Mieszkańcy środkowej i północnej Skandynawii pozostawali jednak przy mezolitycznym trybie życia co najmniej przez kolejne 3000 lat. Co więcej, na pewnych obszarach południowej Szwecji zrezygnowano wkrótce z rolnictwa i powrócono do myśliwsko-rybacko-zbierackiego sposobu gospodarowania. Ci zbieracze byli twórcami kultury ceramiki dołkowej (Pitted Ware Culture).
In a century or two, all of Denmark and the southern third of Sweden became neolithised and much of the area became dotted with megalithic tombs. The people of the country’s northern two thirds retained an essentially Mesolithic lifestyle into the 1st Millennium BC. Coastal south-eastern Sweden, likewise, reverted from neolithisation to a hunting and fishing economy after only a few centuries, with the Pitted Ware Culture.
The younger TRB in these areas was superseded by the Single Grave culture (EGK) at about 2800 BC. The north-central European megaliths were built primarily during the TRB era.
In c. 2800 BC the Funnel Beaker Culture gave way to the Battle Axe Culture, a regional version of the middle-European Corded Ware phenomenon. Again, diffusion of knowledge or mass migration is disputed. The Battle Axe and Pitted Ware people then coexisted as distinct archaeological entities until c. 2400 BC, when they merged into a fairly homogeneous Late Neolithic culture. This culture produced the finest flintwork in Scandinavian prehistory and the last megalithic tombs.
Budowle megalityczne (megality) występują na obszarze całego świata, w tym również w Europie i Polsce. Początki megalityzmu na terenach Europy sięgają V tysiąclecia p.n.e. Stopniowy zanik idei obserwuje się około 2 tysiąclecia p.n.e. Czasem jednak budowle megalityczne funkcjonowały jeszcze w epoce brązu. Stonehenge straciło swe znaczenie kultowe około 1400 r. p.n.e. Szczególnym typem budowli megalitycznej były megaksylony (gr., mega = wielki; ksylon = drzewo), zbudowane według podobnej idei, ale z innego materiału – z drewna i ziemi.
Spis treści
1 Menhiry, dolmeny i kromlechy
1.1 Dolmeny
1.2 Menhiry
1.3 Kromlechy
2 Grobowce
2.1 Grobowce korytarzowe
2.2 Grobowce galeriowe
2.3 Grobowce skrzynkowe
2.4 Grobowce kamienno-ziemne
3 Kompleksy megalityczne
4 Megality w Polsce
4.1 Kultura pucharów lejkowatych
4.2 Kultura amfor kulistych
5 Megaksylony
6 Zobacz też
7 Bibliografia
8 Linki zewnętrzne
Menhiry, dolmeny i kromlechy
Najprostszymi postaciami budowli megalitycznej były dolmeny, menhiry i kromlechy.
Dolmeny
Dolmen to prostokątny grobowiec, składający się z trzech lub czterech płyt ustawionych pod kątem prostym do podłoża i przykrytych od góry jednym masywnym blokiem. Długość boku dolmeny rzadko przekracza 3 metry, zdarzają się jednak dolmeny większe, wręcz monumentalne. Przykładem może być dolmen z Bagneux we Francji, o wymiarach 16X5 m i wysokości 2,4 m.
Menhiry
Menhirami nazywamy pionowo wkopane w ziemię słupy kamienne. Jeden z największych znajduje się w Bretanii (miejscowość Lockmariaquer) – obecnie rozbity i obalony, miał kiedyś 21-23 m wysokości, prawie 5 m grubości i ważył 350 ton. Menhirami zwieńczano czasem szczyty kurhanów. W okolicy miasta Carnac we Francji znajduje się „aleja” wyznaczona menhirami.
Kromlechy
Z innych stanowisk europejskich znane są też konstrukcje koliste – zwane kromlechami. Na Wyspach Brytyjskich naliczono ich około tysiąca. Mają średnicę od kilku do kilkudziesięciu metrów – do tego rodzaju zaliczane jest gigantyczne Stonehenge.
Grobowce
Bardziej złożonymi strukturami megalitycznymi są grobowce korytarzowe, galeriowe i skrzynkowe oraz grobowce o konstrukcji kamienno-ziemnej.
Grobowce korytarzowe
Grobowce korytarzowe charakteryzują się komorą grobową zbudowaną z potężnych płyt kamiennych. Prowadzi do nich również kamienny, długi korytarz. Grobowiec taki przysypywano nasypem kurhanu. Najbardziej rozwiniętą formą grobowca korytarzowego był tolos. Komora tolosa osiągała olbrzymie rozmiary. Do najbardziej znanych należy tolos z Newgrange w Irlandii.
Grobowce galeriowe
Grobowce galeriowe nie mają korytarza. Są to wąskie i długie komory. Ich długość wielokrotnie przekracza szerokość. Najdłuższe osiągają 60 m długości, przy zaledwie 5 metrach szerokości (np. grobowiec w West Kennet, Anglia). Odmianą grobowców galeriowych są grobowce transeptowe – komora grobowca transeptowego była zaopatrzona w symetryczne nawy.
Grobowce skrzynkowe
Grobowce skrzynkowe to z reguły niewielkie budowle, osiągające kilka metrów długości, zbudowane z cienkich płyt, bez korytarza, za to przykryte kurhanem.
Grobowce kamienno-ziemne
Głównym elementem budowlanym tych grobowców są specjalnie ukształtowane masy ziemne. Przykłady takich grobowców spotykane są w Wielkiej Brytanii, Francji, Niemczech, Danii i Polsce (tzw. grobowce kujawskie). Są to struktury bezkomorowe, różniące się od typowych megalitów zarówno strukturą jak i pochodzeniem. Być może na ich kształt wywarły wpływ wczesnorolnicze kultury naddunajskie.
Kompleksy megalityczne
Niektóre z wymienionych wyżej budowli megalitycznych wchodziły w skład dużych kompleksów, których przeznaczenie nie zostało jeszcze wyjaśnione. Prawdopodobnie miały one charakter kultowy, niektórzy naukowcy sugerują też ich związek z obserwacjami astronomicznymi. Do najbardziej znanych należy kompleks na Salisbury Plain w Anglii – tam właśnie znajduje się Stonehenge i inne kromlechy, np. w Avebury. Do kompleksów megalitycznych należy też zaliczyć wspomniany rozległy kompleks w okolicach Carnac, w Bretanii, utworzony przez tysiące menhirów i liczne wielkie grobowce.
Megality w Polsce
Budowle megalityczne na obszarach Polski związane są z występowaniem dwóch kultur: kultury pucharów lejkowatych i późniejszej kultury amfor kulistych.
Kultura pucharów lejkowatych
Kultura ta w III tysiącleciu p.n.e. była rozprzestrzeniona na rozległych połaciach Europy środkowej i północnej. Jej pozostałościami są m.in. rozmaite grobowce megalityczne. Z terenów Polski znane są z tego okresu długie, bezkomorowe kopce ziemne, zwane kopcami kujawskimi. Miały one kształt wydłużonego trapezu zbliżonego do trójkąta, szerokość podstawy od 6-15 metrów, długość od 40 do 150 metrów, a pierwotna wysokość szacowana jest na ok. 3 m. Obstawa grobowca zrobiona była z dużych głazów. W najszerszej części budowli, zwanej podstawą lub czołem grobowca, znajdował się pojedynczy zazwyczaj grób, czasem jednak również więcej pochówków. Między grobem a kamieniami podstawy znajdowało się niekiedy sanktuarium (świątynia grobowa). Grobowce kujawskie wznoszono w okresie od IV–III tysiąclecia p.n.e. Najbardziej znane znajdują się obecnie w Sarnowie i Wietrzychowicach na Kujawach, a także w okolicy Łupawy na Pomorzu. Podobne struktury znajdują się także na Pomorzu Zachodnim w okolicach Dolic (Krępcewo, Pomiętowo), Koszalina oraz Przelewic (Krzynki).
Kultura amfor kulistych
W drugiej połowie III tysiąclecia p.n.e. na terenach Polski zaczęły się pojawiać zupełnie inne grobowce megalityczne, charakterystyczne dla kultury amfor kulistych. Były to grobowce skrzyniowe, wykonane z dużych płyt i przykryte wielkim głazem lub głazami. Ich długość wynosiła od 2,5-6 metrów, a szerokość ok. 1-2 metrów. Skrzynie te wkopywane były pod powierzchnię ziemi. Znaleziono w nich zbiorowe pochówki, czasem też ofiary ze zwierząt.
Megaksylony
Grobowiec megaksylonowy nawiązywał formą do grobowców megalitycznych typu kujawskiego, jednakże filarem jego konstrukcji były duże pnie. Na ziemiach polskich znaleziono takie grobowce w Słonowicach, na południu kraju. Nietrudno wyjaśnić, czemu budowniczowie megaksylonów odeszli od stosowania kamienia na rzecz drewna – na Kujawach i Pomorzu nie brak polodowcowych głazów narzutowych. Na południu są one rzadkością. Przywiązanie do idei budowli megalitycznej wymusiło zatem zastosowanie innego materiału. Ściany megaksylonów słonowickich zrobione były z potężnej palisady wkopanych pni o średnicy ok. 30 cm każdy. Szerokość grobu wynosiła około 5 m, a głębokość (powyżej poziomu ziemi) ok. 3 m. Megaksylon pochylał się ku zachodowi. Oczywiście do dnia dzisiejszego zachowały się tylko rowki fundamentowe, w których ustawiano pnie grobowca, z dobrze widocznymi, znacznie ciemniejszymi kołami – pozostałością po rozłożonych pionowych belkach. Po rozłożeniu drewna nasypy zostały rozmyte przez deszcze. Zachowały się jednak pochówki. Do dziś odkryto w Słonowicach sześć megaksylonów, usytuowanych równolegle, posiadających wspólne cechy, ale nie identycznych i różniących się rozmiarami. Tylko dwóm z nich towarzyszą rowy, z których wybierano ziemię do zasypania grobów. Być może zatem pozostałe są puste. Pochówki nie zawierają żadnego ciekawego wyposażenia, ciała zostały zasypane kamieniami i ziemią. Czasem badacze znajdują jakieś naczynie lub wyroby miedziane. Badania w Słonowicach rozpoczęto w 1979 roku, są obecnie w toku, a ich końca na razie nie widać. Więcej na ten temat można przeczytać na stronie internetowej Słonowice nad rzeką Małoszówką, poświęconej wykopaliskom.
Stonehenge
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Stonehenge, Avebury i pobliskie miejsca kultowea
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Stonehenge.jpg
Kraj Wielka Brytania
Typ kultura
Spełniane kryterium I, II, III
Charakterystyka #373
Regionb Europa i Ameryka Północna
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę 1986
na 10. sesji
Dokonane zmiany 2008
a Oficjalna nazwa wpisana na liście UNESCO
b Oficjalny podział dokonany przez UNESCO
Galeria zdjęć w Wikimedia Commons Galeria zdjęć w Wikimedia Commons
Wschód słońca nad Stonehenge w dniu przesilenia letniego
Zachód słońca nad Stonehenge
Stonehenge – jedna z najsłynniejszych europejskich budowli megalitycznych, pochodząca z epoki neolitu oraz brązu. Megalit położony jest w odległości 13 km od miasta Salisbury w hrabstwie Wiltshire w południowej Anglii. Najprawdopodobniej związany był z kultem księżyca i słońca. Księżyc mógł symbolizować tutaj kobietę (biorąc pod uwagę jej comiesięczną menstruację), słońce – mężczyznę. Składa się z wałów ziemnych otaczających duży zespół stojących kamieni. Obiekt od 1986 jest wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO wraz z Avebury oraz innymi okolicznymi stanowiskami neolitycznnymi. Obiekt znajduje się pod nadzorem angielskiego Scheduled Ancient Monument. Obiektem zarządza organizacja English Heritage.
Spis treści
1 Etymologia
2 Historia
3 Budowa
4 Archeoastronomia
5 Replika
6 Zobacz też
7 Bibliografia
8 Linki zewnętrzne
Etymologia
Nazwa pochodzi z języka staroangielskiego, od słów stān – kamień (ang. stone) i hencg – otaczać (ang. hinge) lub hen(c)en (szubienica). Ze słowa henge powstało słowo henges – kręgi – którym teraz są nazywane tego typu obiekty.
Historia
W rozwoju budowli wyróżnia się następujące okresy chronologiczne:
Stonehenge 1: około 2950–2900 p.n.e.
Stonehenge 2: około 2900–2400 p.n.e.
Stonehenge 3a: od około 2600 p.n.e.
Stonehenge 3b: 2440–2100 p.n.e.
Stonehenge 3c:
Stonehenge 3d: 2270–1930 p.n.e.
Stonehenge 3e:
Stonehenge 3f: do około 1600 p.n.e.
Miejsce, w którym powstała budowla Stonehenge, zyskało znaczenie kulturowe przed rokiem 2950 p.n.e. Świadczą o tym znajdujące się na zewnątrz megalitu groby datowane nawet na ok. 3100 rok p.n.e. oraz usypany z ziemi pierścień datowany również na ten okres.
Budowa
Stonehenge faza pierwsza
Plan Stonehenge
Stonehenge składa się z kolejnych elementów, ustawianych w dużych odstępach czasowych (sanktuarium powstawało stopniowo, przez ponad tysiąc lat). Aleja wiodąca do Stonehenge ciągnie się na długości około 3 km i jest szeroka na 11 m. Pierwotnie jej krawędzie ograniczał wał ziemny. Podobna konstrukcja okala całe stanowisko. Pierwszym elementem na drodze z alei do wnętrza kręgów jest Heel Stone, ustawiony około 2600 roku p.n.e. Mniej więcej w tym samym czasie, wewnątrz kredowych wałów pojawiają się również 4 Station Stones. Zewnętrznym, pierwszym kamiennym kręgiem, jest pierścień 30 kamieni (zwanych Sarsenami) o średnicy 40 m, datowany na ok. 2450 rok p.n.e. Wewnątrz niego znajduje się pierścień egzotycznie wyglądających, błękitnych kamieni (Bluestones). Do samego wnętrza Stonehenge prowadzi jeszcze monumentalna podkowa złożona z pięciu trylitów (o wysokości około 9m), oraz mała podkowa złożona z 30 Bluestones. Obydwie podkowy otwarte są w kierunku alei. W samym centrum Stonehenge znajduje się tzw. Altar Stone – dziś przewrócony.
Ponadto, wewnątrz kredowych wałów, archeologiczne badania wykazały istnienie tzw. Aubrey Holes, czyli 56 jam o średnicy 2 m i głębokości około metra. G. Hawkins, w swoim artykule „A Neolithic Computer” (dla Nature, 27 stycznia 1964), postawił tezę mówiącą, jakoby Aubrey Holes były używane jako specyficzny komputer do przewidywania zaćmień słońca i księżyca, lecz teoria ta w krótkim czasie została obalona. Jamy prawdopodobnie są śladem po dodatkowej, drewnianej konstrukcji otaczającej kamienne kręgi.
Na obszarze stanowiska – na zewnątrz pierścienia Sarsenów – znaleziono również dwa pierścienie mniejszych jam, nazwanych kolejno X i Y, w liczbie 30 i 29. Zwraca uwagę to, że liczba otworów odpowiada średniej ilości dni w miesiącu synodycznym.
Oś podkowy wyznacza kierunek, z którego wschodzi słońce w najdłuższym dniu w roku, podczas letniego przesilenia. Sanktuarium wzniesione jest z dwóch rodzajów kamienia. Największe, granitowe bloki pochodzą z okolic Marlborough Downs (około 30 km na północ od Stonehenge), natomiast mniejsze, błękitne skały – z Pembrokeshire w Walii, położonego około 250 km od budowli.
Archeoastronomia
Stonehenge jest ukierunkowane północnowschodnio-południowozachodnio (NE-SW). Wielka debata na temat znaczenia Stonehenge wytworzyła się po publikacji w 1963 roku Stonehenge Decoded przez angielskiego astronoma Geralda Hawkinsa, który twierdził, że odnalazł wiele powiązań między ustawieniem głazów a pozycją obiektów niebieskich i słońca. Uważał, iż Stonehenge mogło być używane do przewidywania zaćmień. Jego badania zostały szeroko uznane w środowisku naukowym, jako że do ich przeprowadzania używał obliczeń komputerowych (wtedy należących do rzadkości). Następcami w badaniach byli C. A. Newham wraz z Sir Fredem Hoylem oraz inżynier Alexander Thom, który poświęcił na badania nad Stonehenge 20 lat. Ich teorie były ostro krytykowane przez Richarda Atkinsona i innych.
Stonehenge
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
For other uses, see Stonehenge (disambiguation).
Page semi-protected
UNESCO World Heritage Site Stonehenge, Avebury and Associated Sites
Name as inscribed on the World Heritage List
Stonehenge in 2007
Country United Kingdom
Type Cultural
Criteria i, ii, iii
Reference 373
UNESCO region Europe and North America
Inscription history
Inscription 1986 (10th Session)
Stonehenge is located in Wiltshire
Map of Wiltshire showing the location of Stonehenge
Stonehenge is a prehistoric monument in Wiltshire, England, about 2 miles (3.2 km) west of Amesbury and 8 miles (13 km) north of Salisbury. One of the most famous sites in the world, Stonehenge is the remains of a ring of standing stones set within earthworks. It is in the middle of the most dense complex of Neolithic and Bronze Age monuments in England, including several hundred burial mounds.[1]
Archaeologists believe it was built anywhere from 3000 BC to 2000 BC. Radiocarbon dating in 2008 suggested that the first stones were raised between 2400 and 2200 BC,[2] whilst another theory suggests that bluestones may have been raised at the site as early as 3000 BC.[3][4][5]
The surrounding circular earth bank and ditch, which constitute the earliest phase of the monument, have been dated to about 3100 BC. The site and its surroundings were added to the UNESCO’s list of World Heritage Sites in 1986 in a co-listing with Avebury Henge. It is a national legally protected Scheduled Ancient Monument. Stonehenge is owned by the Crown and managed by English Heritage, while the surrounding land is owned by the National Trust.[6][7]
Archaeological evidence found by the Stonehenge Riverside Project in 2008 indicates that Stonehenge could have been a burial ground from its earliest beginnings.[8] The dating of cremated remains found on the site indicate that deposits contain human bone from as early as 3000 BC, when the ditch and bank were first dug. Such deposits continued at Stonehenge for at least another 500 years.[9] The site is a place of religious significance and pilgrimage in Neo-Druidry.
1 Etymology
2 Early history
2.1 Before the monument (8000 BC forward)
2.2 Stonehenge 1 (ca. 3100 BC)
2.3 Stonehenge 2 (ca. 3000 BC)
2.4 Stonehenge 3 I (ca. 2600 BC)
2.5 Stonehenge 3 II (2600 BC to 2400 BC)
2.6 Stonehenge 3 IV (2280 BC to 1930 BC)
2.7 Stonehenge 3 V (1930 BC to 1600 BC)
2.8 After the monument (1600 BC on)
3 Function and construction
4 Modern history
4.1 Folklore
4.1.1 “Heel Stone”, “Friar’s Heel” or “Sun-stone”
4.1.2 Arthurian legend
4.2 16th century to present
4.2.1 Neopaganism
4.2.2 Setting and access
4.3 Archaeological research and restoration
5 Gallery
6 See also 7 References
8 Bibliography
9 External links
Etymology
The Oxford English Dictionary cites Ælfric’s 10th-century glossary, in which henge-cliff is given the meaning “precipice”, or stone, thus the stanenges or Stanheng “not far from Salisbury” recorded by 11th-century writers are “supported stones”. William Stukeley in 1740 notes, “Pendulous rocks are now called henges in Yorkshire… I doubt not, Stonehenge in Saxon signifies the hanging stones”.[10] Christopher Chippindale’s Stonehenge Complete gives the derivation of the name Stonehenge as coming from the Old English words stān meaning “stone”, and either hencg meaning “hinge” (because the stone lintels hinge on the upright stones) or hen(c)en meaning “hang” or “gallows” or “instrument of torture”. Like Stonehenge’s trilithons, medieval gallows consisted of two uprights with a lintel joining them, rather than the inverted L-shape more familiar today.
The “henge” portion has given its name to a class of monuments known as henges.[10] Archaeologists define henges as earthworks consisting of a circular banked enclosure with an internal ditch.[11] As often happens in archaeological terminology, this is a holdover from antiquarian usage, and Stonehenge is not truly a henge site as its bank is inside its ditch. Despite being contemporary with true Neolithic henges and stone circles, Stonehenge is in many ways atypical – for example, at over 7.3 metres (24 ft) tall, its extant trilithons supporting lintels held in place with mortise and tenon joints, make it unique.[12][13]
Early history
Plan of Stonehenge in 2004. After Cleal et al. and Pitts. Italicised numbers in the text refer to the labels on this plan. Trilithon lintels omitted for clarity. Holes that no longer, or never, contained stones are shown as open circles. Stones visible today are shown coloured
Mike Parker Pearson, leader of the Stonehenge Riverside Project based at Durrington Walls, noted that Stonehenge appears to have been associated with burial from the earliest period of its existence:
Stonehenge was a place of burial from its beginning to its zenith in the mid third millennium BC The cremation burial dating to Stonehenge’s sarsen stones phase is likely just one of many from this later period of the monument’s use and demonstrates that it was still very much a domain of the dead.[9]
— Mike Parker Pearson
Stonehenge evolved in several construction phases spanning at least 1,500 years. There is evidence of large-scale construction on and around the monument that perhaps extends the landscape’s time frame to 6,500 years. Dating and understanding the various phases of activity is complicated by disturbance of the natural chalk by periglacial effects and animal burrowing, poor quality early excavation records, and a lack of accurate, scientifically verified dates. The modern phasing most generally agreed to by archaeologists is detailed below. Features mentioned in the text are numbered and shown on the plan, right.
Before the monument (8000 BC forward)
Archaeologists have found four, or possibly five, large Mesolithic postholes (one may have been a natural tree throw), which date to around 8000 BC, beneath the nearby modern tourist car-park. These held pine posts around 0.75 metres (2 ft 6 in) in diameter which were erected and eventually rotted in situ. Three of the posts (and possibly four) were in an east-west alignment which may have had ritual significance; no parallels are known from Britain at the time but similar sites have been found in Scandinavia. Salisbury Plain was then still wooded but 4,000 years later, during the earlier Neolithic, people built a causewayed enclosure at Robin Hood’s Ball and long barrow tombs in the surrounding landscape. In approximately 3500 BC, a Stonehenge Cursus was built 700 metres (2,300 ft) north of the site as the first farmers began to clear the trees and develop the area.
Stonehenge 1 (ca. 3100 BC)
Stonehenge 1. After Cleal et al.
The first monument consisted of a circular bank and ditch enclosure made of Late Cretaceous (Santonian Age) Seaford Chalk, (7 and 8), measuring about 110 metres (360 ft) in diameter, with a large entrance to the north east and a smaller one to the south (14). It stood in open grassland on a slightly sloping spot.[14] The builders placed the bones of deer and oxen in the bottom of the ditch, as well as some worked flint tools. The bones were considerably older than the antler picks used to dig the ditch, and the people who buried them had looked after them for some time prior to burial. The ditch was continuous but had been dug in sections, like the ditches of the earlier causewayed enclosures in the area. The chalk dug from the ditch was piled up to form the bank. This first stage is dated to around 3100 BC, after which the ditch began to silt up naturally. Within the outer edge of the enclosed area is a circle of 56 pits (13), each about a metre (3 ft 3 in) in diameter, known as the Aubrey holes after John Aubrey, the 17th-century antiquarian who was thought to have first identified them. The pits may have contained standing timbers creating a timber circle, although there is no excavated evidence of them. A recent excavation has suggested that the Aubrey Holes may have originally been used to erect a bluestone circle.[15] If this were the case, it would advance the earliest known stone structure at the monument by some 500 years. A small outer bank beyond the ditch could also date to this period.
In 2013 a team of archaeologists, led by Professor Mike Parker Pearson, excavated more than 50,000 cremated bones of 63 individuals buried at Stonehenge.[3][4] These remains had originally been buried individually in the Aubrey holes, exhumed during a previous excavation conducted by William Hawley in 1920, been considered unimportant by him, and subsequently re-interred together in one hole, Aubrey Hole 7, in 1935.[16] Physical and chemical analysis of the remains has shown that the cremated were almost equally men and women, and included some children.[3][4] As there was evidence of the underlying chalk beneath the graves being crushed by substantial weight, the team concluded that the first bluestones brought from Wales were probably used as grave markers.[3][4] Radiocarbon dating of the remains has put the date of the site 500 years earlier than previously estimated, to around 3,000 BCE.[3][4]
Analysis of animal teeth found at nearby Durrington Walls, thought to be the “builders camp”, suggests that as many as 4,000 people gathered at the site for the mid-winter and mid-summer festivals; the evidence showed that the animals had been slaughtered around 9 months or 15 months after their spring birth. Strontium isotope analysis of the animal teeth showed that some had travelled from as far afield as the Scottish Highlands for the celebrations.[4][5]
Stonehenge 2 (ca. 3000 BC)
Evidence of the second phase is no longer visible. The number of postholes dating to the early 3rd millennium BC suggest that some form of timber structure was built within the enclosure during this period. Further standing timbers were placed at the northeast entrance, and a parallel alignment of posts ran inwards from the southern entrance. The postholes are smaller than the Aubrey Holes, being only around 0.4 metres (16 in) in diameter, and are much less regularly spaced. The bank was purposely reduced in height and the ditch continued to silt up. At least twenty-five of the Aubrey Holes are known to have contained later, intrusive, cremation burials dating to the two centuries after the monument’s inception. It seems that whatever the holes’ initial function, it changed to become a funerary one during Phase 2. Thirty further cremations were placed in the enclosure’s ditch and at other points within the monument, mostly in the eastern half. Stonehenge is therefore interpreted as functioning as an enclosed cremation cemetery at this time, the earliest known cremation cemetery in the British Isles. Fragments of unburnt human bone have also been found in the ditch-fill. Dating evidence is provided by the late Neolithic grooved ware pottery that has been found in connection with the features from this phase.
Stonehenge 3 I (ca. 2600 BC)
Graffiti on the sarsen stones. Below are ancient carvings of a dagger and an axe
Archaeological excavation has indicated that around 2600 BC, the builders abandoned timber in favour of stone and dug two concentric arrays of holes (the Q and R Holes) in the centre of the site. These stone sockets are only partly known (hence on present evidence are sometimes described as forming ‘crescents’); however, they could be the remains of a double ring. Again, there is little firm dating evidence for this phase. The holes held up to 80 standing stones (shown blue on the plan), only 43 of which can be traced today. The bluestones (some of which are made of dolerite, an igneous rock), were thought for much of the 20th century to have been transported by humans from the Preseli Hills, 150 miles (240 km) away in modern-day Pembrokeshire in Wales. Another theory that has recently gained support is that they were brought much nearer to the site as glacial erratics by the Irish Sea Glacier.[17] Other standing stones may well have been small sarsens (limestones), used later as lintels. The stones, which weighed about four tons, consisted mostly of spotted Ordovician dolerite but included examples of rhyolite, tuff and volcanic and calcareous ash; in total around 20 different rock types are represented. Each monolith measures around 2 metres (6.6 ft) in height, between 1 m and 1.5 m (3.3–4.9 ft) wide and around 0.8 metres (2.6 ft) thick. What was to become known as the Altar Stone (1), is almost certainly derived from either Carmarthenshire or the Brecon Beacons and may have stood as a single large monolith.
The north-eastern entrance was widened at this time, with the result that it precisely matched the direction of the midsummer sunrise and midwinter sunset of the period. This phase of the monument was abandoned unfinished, however; the small standing stones were apparently removed and the Q and R holes purposefully backfilled. Even so, the monument appears to have eclipsed the site at Avebury in importance towards the end of this phase.
The Heelstone (5), a Tertiary sandstone, may also have been erected outside the north-eastern entrance during this period. It cannot be accurately dated and may have been installed at any time during phase 3. At first it was accompanied by a second stone, which is no longer visible. Two, or possibly three, large portal stones were set up just inside the north-eastern entrance, of which only one, the fallen Slaughter Stone (4), 4.9 metres (16 ft) long, now remains. Other features, loosely dated to phase 3, include the four Station Stones (6), two of which stood atop mounds (2 and 3). The mounds are known as “barrows” although they do not contain burials. Stonehenge Avenue, (10), a parallel pair of ditches and banks leading 2 miles (3.2 km) to the River Avon, was also added. Two ditches similar to Heelstone Ditch circling the Heelstone (which was by then reduced to a single monolith) were later dug around the Station Stones.
Stonehenge 3 II (2600 BC to 2400 BC)
Plan of the central stone structure today; After Johnson 2008
During the next major phase of activity, 30 enormous Oligocene-Miocene sarsen stones (shown grey on the plan) were brought to the site. They may have come from a quarry, around 25 miles (40 km) north of Stonehenge on the Marlborough Downs, or they may have been collected from a “litter” of sarsens on the chalk downs, closer to hand. The stones were dressed and fashioned with mortise and tenon joints before 30 were erected as a 33 metres (108 ft) diameter circle of standing stones, with a ring of 30 lintel stones resting on top. The lintels were fitted to one another using another woodworking method, the tongue and groove joint. Each standing stone was around 4.1 metres (13 ft) high, 2.1 metres (6 ft 11 in) wide and weighed around 25 tons. Each had clearly been worked with the final visual effect in mind; the orthostats widen slightly towards the top in order that their perspective remains constant when viewed from the ground, while the lintel stones curve slightly to continue the circular appearance of the earlier monument. The inward-facing surfaces of the stones are smoother and more finely worked than the outer surfaces. The average thickness of the stones is 1.1 metres (3 ft 7 in) and the average distance between them is 1 metre (3 ft 3 in). A total of 75 stones would have been needed to complete the circle (60 stones) and the trilithon horseshoe (15 stones). Unless some of the sarsens have since been removed from the site, the ring appears to have been left incomplete. The lintel stones are each around 3.2 metres (10 ft), 1 metre (3 ft 3 in) wide and 0.8 metres (2 ft 7 in) thick. The tops of the lintels are 4.9 metres (16 ft) above the ground.
Within this circle stood five trilithons of dressed sarsen stone arranged in a horseshoe shape 13.7 metres (45 ft) across with its open end facing north east. These huge stones, ten uprights and five lintels, weigh up to 50 tons each. They were linked using complex jointing. They are arranged symmetrically. The smallest pair of trilithons were around 6 metres (20 ft) tall, the next pair a little higher and the largest, single trilithon in the south west corner would have been 7.3 metres (24 ft) tall. Only one upright from the Great Trilithon still stands, of which 6.7 metres (22 ft) is visible and a further 2.4 metres (7 ft 10 in) is below ground.
The images of a “dagger” and 14 “axeheads” have been carved on one of the sarsens, known as stone 53; further carvings of axeheads have been seen on the outer faces of stones 3, 4, and 5. The carvings are difficult to date, but are morphologically similar to late Bronze Age weapons; recent laser scanning work on the carvings supports this interpretation. The pair of trilithons in the north east are smallest, measuring around 6 metres (20 ft) in height; the largest, which is in the south west of the horseshoe, is almost 7.5 metres (25 ft) tall.
This ambitious phase has been radiocarbon dated to between 2600 and 2400 BC,[18] slightly earlier than the Stonehenge Archer, discovered in the outer ditch of the monument in 1978, and the two sets of burials, known as the Amesbury Archer and the Boscombe Bowmen, discovered 3 miles (4.8 km) to the west. At about the same time, a large timber circle and a second avenue were constructed 2 miles (3.2 km) away at Durrington Walls overlooking the River Avon. The timber circle was orientated towards the rising sun on the midwinter solstice, opposing the solar alignments at Stonehenge, whilst the avenue was aligned with the setting sun on the summer solstice and led from the river to the timber circle. Evidence of huge fires on the banks of the Avon between the two avenues also suggests that both circles were linked, and they were perhaps used as a procession route on the longest and shortest days of the year. Parker Pearson speculates that the wooden circle at Durrington Walls was the centre of a “land of the living”, whilst the stone circle represented a “land of the dead”, with the Avon serving as a journey between the two.[19]
Stonehenge 3 IV (2280 BC to 1930 BC)
This phase saw further rearrangement of the bluestones. They were arranged in a circle between the two rings of sarsens and in an oval at the centre of the inner ring. Some archaeologists argue that some of these bluestones were from a second group brought from Wales. All the stones formed well-spaced uprights without any of the linking lintels inferred in Stonehenge 3 III. The Altar Stone may have been moved within the oval at this time and re-erected vertically. Although this would seem the most impressive phase of work, Stonehenge 3 IV was rather shabbily built compared to its immediate predecessors, as the newly re-installed bluestones were not well-founded and began to fall over. However, only minor changes were made after this phase.
Stonehenge 3 V (1930 BC to 1600 BC)
Soon afterwards, the north eastern section of the Phase 3 IV bluestone circle was removed, creating a horseshoe-shaped setting (the Bluestone Horseshoe) which mirrored the shape of the central sarsen Trilithons. This phase is contemporary with the Seahenge site in Norfolk.
After the monument (1600 BC on)
Computer rendering of the overall site
The Y and Z Holes are the last known construction at Stonehenge, built about 1600 BC, and the last usage of it was probably during the Iron Age. Roman coins and medieval artefacts have all been found in or around the monument but it is unknown if the monument was in continuous use throughout British prehistory and beyond, or exactly how it would have been used. Notable is the massive Iron Age hillfort Vespasian’s Camp built alongside the Avenue near the Avon. A decapitated 7th century Saxon man was excavated from Stonehenge in 1923.[20] The site was known to scholars during the Middle Ages and since then it has been studied and adopted by numerous groups.
Function and construction
See also: Archaeoastronomy and Stonehenge
In the Mesolithic period, two large wooden posts were erected at the site. Today, they are marked by circular white marks in the middle of the car park.
Stonehenge was produced by a culture that left no written records. Many aspects of Stonehenge remain subject to debate. This multiplicity of theories, some of them very colourful, are often called the “mystery of Stonehenge”. A number of myths surround the stones.[21]
There is little or no direct evidence for the construction techniques used by the Stonehenge builders. Over the years, various authors have suggested that supernatural or anachronistic methods were used, usually asserting that the stones were impossible to move otherwise. However, conventional techniques, using Neolithic technology as basic as shear legs, have been demonstrably effective at moving and placing stones of a similar size. Proposed functions for the site include usage as an astronomical observatory or as a religious site.
More recently two major new theories have been proposed. Professor Geoffrey Wainwright OBE, FSA, president of the Society of Antiquaries of London, and Professor Timothy Darvill, OBE of Bournemouth University have suggested that Stonehenge was a place of healing – the primeval equivalent of Lourdes.[22] They argue that this accounts for the high number of burials in the area and for the evidence of trauma deformity in some of the graves. However they do concede that the site was probably multifunctional and used for ancestor worship as well.[23] Isotope analysis indicates that some of the buried individuals were from other regions. A teenage boy buried approximately 1550 BC was raised near the Mediterranean Sea; a metal worker from 2300 BC dubbed the “Amesbury Archer” grew up near the alpine foothills of Germany; and the “Boscombe Bowmen” probably arrived from Wales or Brittany, France.[24] On the other hand, Professor Mike Parker Pearson of Sheffield University has suggested that Stonehenge was part of a ritual landscape and was joined to Durrington Walls by their corresponding avenues and the River Avon. He suggests that the area around Durrington Walls Henge was a place of the living, whilst Stonehenge was a domain of the dead. A journey along the Avon to reach Stonehenge was part of a ritual passage from life to death, to celebrate past ancestors and the recently deceased.[19] Both explanations were first mooted in the 12th century by Geoffrey of Monmouth (below), who extolled the curative properties of the stones and was also the first to advance the idea that Stonehenge was constructed as a funerary monument. Whatever religious, mystical or spiritual elements were central to Stonehenge, its design includes a celestial observatory function, which might have allowed prediction of eclipse, solstice, equinox and other celestial events important to a contemporary religion.[25]
Another theory, brought forth in 2012, suggests that the monument was intended to unify the different peoples of the British island. This theory suggests that the massive amount of labour involved in the construction of Stonehenge necessitated inter-regional cooperation,[21] especially as many of the stones were moved over very long distances, for example from quarries in Wales.[26]
Modern history
Folklore
The Heelstone
“Heel Stone”, “Friar’s Heel” or “Sun-stone”
The Heel Stone lies just outside the main entrance to the henge, next to the present A344 road. It is a rough stone, 16 feet (4.9 m) above ground, leaning inwards towards the stone circle. It has been known by many names in the past, including “Friar’s Heel” and “Sun-stone”. Today it is uniformly referred to as the Heel Stone or Heelstone. At summer solstice an observer standing within the stone circle, looking north-east through the entrance, would see the sun rise above the heel stone.
A folk tale, which cannot be dated earlier than the seventeenth century, relates the origin of the Friar’s Heel reference.
The Devil bought the stones from a woman in Ireland, wrapped them up, and brought them to Salisbury plain. One of the stones fell into the Avon, the rest were carried to the plain. The Devil then cried out, “No-one will ever find out how these stones came here!”. A friar replied, “That’s what you think!”, whereupon the Devil threw one of the stones at him and struck him on the heel. The stone stuck in the ground and is still there.
Some claim “Friar’s Heel” is a corruption of “Freyja’s He-ol” from the Germanic goddess Freyja and the Welsh word for track. The Heel Stone lies beside the end portion of Stonehenge Avenue.
A simpler explanation for the name might be that the stone heels, or leans.
The name is not unique; there was a monolith with the same name recorded in the 19th century by antiquarian Charles Warne at Long Bredy in Dorset.[27]
Arthurian legend
A giant helps Merlin build Stonehenge. From a manuscript of the Roman de Brut by Wace in the British Library (Egerton 3028). This is the oldest known depiction of Stonehenge.
In the 12th century, Geoffrey of Monmouth included a fanciful story in his work Historia Regum Britanniae that attributed the monument’s construction to Merlin.[28] Geoffrey’s story spread widely, appearing in more and less elaborate form in adaptations of his work such as Wace’s Norman French Roman de Brut, Layamon’s Middle English Brut, and the Welsh Brut y Brenhinedd.
According to Geoffrey, the rocks of Stonehenge were healing rocks, called the Giant’s dance, which Giants had brought from Africa to Ireland for their healing properties. The fifth-century king Aurelius Ambrosius wished to erect a memorial to 3,000 nobles slain in battle against the Saxons and buried at Salisbury, and at Merlin’s advice chose Stonehenge. The king sent Merlin, Uther Pendragon (Arthur’s father), and 15,000 knights, to remove it from Ireland, where it had been constructed on Mount Killaraus by the Giants. They slew 7,000 Irish but, as the knights tried to move the rocks with ropes and force, they failed. Then Merlin, using “gear” and skill, easily dismantled the stones and sent them over to Britain, where Stonehenge was dedicated. After it had been rebuilt near Amesbury, Geoffrey further narrates how first Ambrosius Aurelianus, then Uther Pendragon, and finally Constantine III, were buried inside the “Giants’ Ring of Stonehenge”. In many places in his Historia Regum Britanniae Geoffrey mixes British legend and his own imagination; it is intriguing that he connects Ambrosius Aurelianus with this prehistoric monument as there is place-name evidence to connect Ambrosius with nearby Amesbury.
In another legend of Saxons and Britons, in 472 the invading king Hengist invited Brythonic warriors to a feast, but treacherously ordered his men to draw their weapons from concealment and fall upon the guests, killing 420 of them. Hengist erected the stone monument—Stonehenge—on the site to show his remorse for the deed.[29]
16th century to present
With farm carts, ca. 1885
Stonehenge has changed ownership several times since King Henry VIII acquired Amesbury Abbey and its surrounding lands. In 1540 Henry gave the estate to the Earl of Hertford. It subsequently passed to Lord Carleton and then the Marquess of Queensbury. The Antrobus family of Cheshire bought the estate in 1824. During World War I an aerodrome was built on the downs just to the west of the circle and, in the dry valley at Stonehenge Bottom, a main road junction was built, along with several cottages and a cafe. The Antrobus family sold the site after their last heir was killed in the fighting in France. The auction by Knight Frank & Rutley estate agents in Salisbury was held on 21 September 1915 and included “Lot 15. Stonehenge with about 30 acres, 2 rods, 37 perches of adjoining downland”. [c. 12.44 ha][30]
Sunrise over Stonehenge on the summer solstice, 21 June 2005
Cecil Chubb bought the site for £6,600 and gave it to the nation three years later. Although it has been speculated that he purchased it at the suggestion of—or even as a present for—his wife, in fact he bought it on a whim, as he believed a local man should be the new owner.[30]
In the late 1920s a nation-wide appeal was launched to save Stonehenge from the encroachment of the modern buildings that had begun to rise around it.[31] By 1928 the land around the monument had been purchased with the appeal donations, and given to the National Trust to preserve. The buildings were removed (although the roads were not), and the land returned to agriculture. More recently the land has been part of a grassland reversion scheme, returning the surrounding fields to native chalk grassland.[32]
Neopaganism
10th Battalion, CEF marches past, winter 1914–15 (WW I); Background: Preservation work on stones, propped up by timbers
Throughout the 20th century, Stonehenge began to be revived as a place of religious significance, this time by adherents of Neopagan and New Age beliefs, particularly the Neo-druids. The historian Ronald Hutton would later remark that “it was a great, and potentially uncomfortable, irony that modern Druids had arrived at Stonehenge just as archaeologists were evicting the ancient Druids from it”.[33] The first such Neo-druidic group to make use of the megalithic monument was the Ancient Order of Druids, who performed a mass initiation ceremony there in August 1905, in which they admitted 259 new members into their organisation. This assembly was largely ridiculed in the press, who mocked the fact that the Neo-druids were dressed up in costumes consisting of white robes and fake beards.[34]
Between 1972 and 1984, Stonehenge was the site of the Stonehenge Free Festival. After the Battle of the Beanfield in 1985, this use of the site was stopped for several years and ritual use of Stonehenge is now heavily restricted.[35] Some Druids have arranged an assembling of monuments styled on Stonehenge in other parts of the world.[36]
Setting and access
As motorised traffic increased, the setting of the monument began to be affected by the proximity of the two roads on either side – the A344 to Shrewton on the north side, and the A303 to Winterbourne Stoke to the south. Plans to upgrade the A303 and close the A344 to restore the vista from the stones have been considered since the monument became a World Heritage Site. However, the controversy surrounding expensive re-routing of the roads has led to the scheme being cancelled on multiple occasions. On 6 December 2007, it was announced that extensive plans to build Stonehenge road tunnel under the landscape and create a permanent visitors’ centre had been cancelled.[37] On 13 May 2009, the government gave approval for a £25 million scheme to create a smaller visitors’ centre and close the A344, although this was dependent on funding and local authority planning consent.[38] On 20 January 2010 Wiltshire Council granted planning permission for a centre 2.4 km (1.5 miles) to the west and English Heritage confirmed that funds to build it would be available, supported by a £10m grant from the Heritage Lottery Fund.[39] On 23 June 2013 the A344 was closed to begin the work of removing the section of road and grassing it over.[40][41]
When Stonehenge was first opened to the public it was possible to walk among and even climb on the stones, but the stones were roped off in 1977 as a result of serious erosion.[42] Visitors are no longer permitted to touch the stones, but are able to walk around the monument from a short distance away. English Heritage does, however, permit access during the summer and winter solstice, and the spring and autumn equinox. Additionally, visitors can make special bookings to access the stones throughout the year.[43]
The current access situation and the proximity of the two roads has drawn widespread criticism, highlighted by a 2006 National Geographic survey. In the survey of conditions at 94 leading World Heritage Sites, 400 conservation and tourism experts ranked Stonehenge 75th in the list of destinations, declaring it to be “in moderate trouble”.[44]
Archaeological research and restoration
{{{annotations}}}
Post-WW1 aerial photograph
17th century depiction of Stonehenge
Throughout recorded history Stonehenge and its surrounding monuments have attracted attention from antiquarians and archaeologists. John Aubrey was one of the first to examine the site with a scientific eye in 1666, and recorded in his plan of the monument the pits that now bear his name. William Stukeley continued Aubrey’s work in the early 18th century, but took an interest in the surrounding monuments as well, identifying (somewhat incorrectly) the Cursus and the Avenue. He also began the excavation of many of the barrows in the area, and it was his interpretation of the landscape that associated it with the Druids[45] Stukeley was so fascinated with Druids that he originally named Disc Barrows as Druids’ Barrows. The most accurate early plan of Stonehenge was that made by Bath architect John Wood in 1740.[46] His original annotated survey has recently been computer redrawn and published.[47] Importantly Wood’s plan was made before the collapse of the southwest trilithon, which fell in 1797 and was restored in 1958.
William Cunnington was the next to tackle the area in the early 19th century. He excavated some 24 barrows before digging in and around the stones and discovered charred wood, animal bones, pottery and urns. He also identified the hole in which the Slaughter Stone once stood. At the same time Richard Colt Hoare began his activities, excavating some 379 barrows on Salisbury Plain before working with Cunnington and William Coxe on some 200 in the area around the Stones. To alert future diggers to their work they were careful to leave initialled metal tokens in each barrow they opened. In 1877 Charles Darwin dabbled in archaeology at the stones, experimenting with the rate at which remains sink into the earth for his book The Formation of Vegetable Mould Through the Action of Worms.
An early photograph of Stonehenge taken July 1877
The monument from a similar angle in 2008 showing the extent of reconstruction
William Gowland oversaw the first major restoration of the monument in 1901 which involved the straightening and concrete setting of sarsen stone number 56 which was in danger of falling. In straightening the stone he moved it about half a metre from its original position.[47] Gowland also took the opportunity to further excavate the monument in what was the most scientific dig to date, revealing more about the erection of the stones than the previous 100 years of work had done. During the 1920 restoration William Hawley, who had excavated nearby Old Sarum, excavated the base of six stones and the outer ditch. He also located a bottle of port in the Slaughter Stone socket left by Cunnington, helped to rediscover Aubrey’s pits inside the bank and located the concentric circular holes outside the Sarsen Circle called the Y and Z Holes.[48]
Richard Atkinson, Stuart Piggott and John F. S. Stone re-excavated much of Hawley’s work in the 1940s and 1950s, and discovered the carved axes and daggers on the Sarsen Stones. Atkinson’s work was instrumental in furthering the understanding of the three major phases of the monument’s construction.
In 1958 the stones were restored again, when three of the standing sarsens were re-erected and set in concrete bases. The last restoration was carried out in 1963 after stone 23 of the Sarsen Circle fell over. It was again re-erected, and the opportunity was taken to concrete three more stones. Later archaeologists, including Christopher Chippindale of the Museum of Archaeology and Anthropology, University of Cambridge and Brian Edwards of the University of the West of England, campaigned to give the public more knowledge of the various restorations and in 2004 English Heritage included pictures of the work in progress in its book Stonehenge: A History in Photographs.[49][50][51]
In 1966 and 1967, in advance of a new car park being built at the site, the area of land immediately northwest of the stones was excavated by Faith and Lance Vatcher. They discovered the Mesolithic postholes dating from between 7000 and 8000 BC, as well as a 10-metre (33 ft) length of a palisade ditch – a V-cut ditch into which timber posts had been inserted that remained there until they rotted away. Subsequent aerial archaeology suggests that this ditch runs from the west to the north of Stonehenge, near the avenue.[48]
Excavations were once again carried out in 1978 by Atkinson and John Evans during which they discovered the remains of the Stonehenge Archer in the outer ditch,[52] and in 1979 rescue archaeology was needed alongside the Heel Stone after a cable-laying ditch was mistakenly dug on the roadside, revealing a new stone hole next to the Heel Stone.
In the early 1980s Julian Richards led the Stonehenge Environs Project, a detailed study of the surrounding landscape. The project was able to successfully date such features as the Lesser Cursus, Coneybury henge and several other smaller features.
In 1993 the way that Stonehenge was presented to the public was called “a national disgrace” by the House of Commons Public Accounts Committee. Part of English Heritage’s response to this criticism was to commission research to collate and bring together all the archaeological work conducted at the monument up to this date. This two-year research project resulted in the publication in 1995 of the monograph Stonehenge in its landscape, which was the first publication presenting the complex stratigraphy and the finds recovered from the site. It presented a rephasing of the monument.[53]
More recent excavations include a series of digs held between 2003 and 2008 known as the Stonehenge Riverside Project, led by Mike Parker Pearson. This project mainly investigated other monuments in the landscape and their relationship to the stones — notably Durrington Walls, where another ‘Avenue’ leading to the River Avon was discovered. The point where the Stonehenge Avenue meets the river was also excavated, and revealed a previously unknown circular area which probably housed four further stones, most likely as a marker for the starting point of the avenue. In April 2008 Professor Tim Darvill of the University of Bournemouth and Professor Geoff Wainwright of the Society of Antiquaries, began another dig inside the stone circle to retrieve dateable fragments of the original bluestone pillars. They were able to date the erection of some bluestones to 2300 BC,[2] although this may not reflect the earliest erection of stones at Stonehenge. They also discovered organic material from 7000 BC, which, along with the Mesolithic postholes, adds support for the site having been in use at least 4,000 years before Stonehenge was started. In August and September 2008, as part of the Riverside Project, Julian Richards and Mike Pitts excavated Aubrey Hole 7, removing the cremated remains from several Aubrey Holes that had been excavated by Hawley in the 1920s, and re-interred in 1935.[16] A licence for the removal of human remains at Stonehenge had been granted by the Ministry of Justice in May 2008, in accordance with the Statement on burial law and archaeology issued in May 2008. One of the conditions of the licence was that the remains should be reinterred within two years and that in the intervening period they should be kept safely, privately and decently.[54][55]
A new landscape investigation was conducted in April 2009. A shallow mound, rising to about 40 cm (16 inches) was identified between stones 54 (inner circle) and 10 (outer circle), clearly separated from the natural slope. It has not been dated but speculation that it represents careless backfilling following earlier excavations seems disproved by its representation in 18th- and 19th-century illustrations. Indeed, there is some evidence that, as an uncommon geological feature, it could have been deliberately incorporated into the monument at the outset.[14] A circular, shallow bank, little more than 10 cm (4 inches) high, was found between the Y and Z hole circles, with a further bank lying inside the “Z” circle. These are interpreted as the spread of spoil from the original Y and Z holes, or more speculatively as hedge banks from vegetation deliberately planted to screen the activities within.[14]
In July 2010, the Stonehenge New Landscapes Project discovered what appears to be a new henge less than 1 km (0.62 miles) away from the main site.[56]
On 26 November 2011, archaeologists from University of Birmingham announced the discovery of evidence of two huge pits positioned within the Stonehenge Cursus pathway, aligned in celestial position towards midsummer sunrise and sunset when viewed from the Heel Stone.[57][58] The new discovery is part of the Stonehenge Hidden Landscape Project which began in the summer of 2010.[59] The project uses non-invasive geophysical imaging technique to reveal and visually recreate the landscape. According to the team leader Professor Vince Gaffney, this discovery may provide a direct link between the rituals and astronomical events to activities within the Cursus at Stonehenge.[58]
On 18 December 2011, geologists from University of Leicester and the National Museum of Wales announced the discovery of the exact source of the rock used to create Stonehenge’s first stone circle. The researchers have identified the source as a 70-metre (230 ft) long rock outcrop called Craig Rhos-y-Felin (51°59′30.07″N 4°44′40.85″W), near Pont Saeson in north Pembrokeshire, located 220 kilometres (140 mi) from Stonehenge
Kultura amfor kulistych
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
obszar występowania kultury ceramiki sznurowej (ang. Corded Ware), kultura badeńska kolor fioletowy (ang. Baden) oraz kultura amfor kulistych (ang. Globular Amphora) III tys. p.n.e.
Kultura amfor kulistych to jedna z kultur neolitu, która występowała w latach 3100–2600 p.n.e. w dorzeczu Łaby, w Polsce, Mołdawii, na Wołyniu i Podolu.
Ceramika kultury amfor kulistych
(1/5)▶
Muzeum w Krasnymstawie
Muzeum w Krasnymstawie
Nazwa tej kultury pochodzi od charakterystycznego dla niej typu wyrobów ceramicznych o kulistym brzuścu. Ludność tej kultury eksploatowała krzemień pasiasty z kopalni w Krzemionkach Opatowskich. Na terenie Polski pozostawiła po sobie grobowce megalityczne typu skrzynkowego datowane na połowę III tysiąclecia p.n.e.
Spis treści
1 Osadnictwo
2 Zwyczaje pogrzebowe
3 Narzędzia
4 Zobacz też
5 Bibliografia
6 Linki zewnętrzne
Osadnictwo
Dotychczas odnalezione osady tej kultury charakteryzowały się małą ilością domów o konstrukcji słupowej zbudowanych na planie nieregularnego czworokąta. Czasami również w formie ziemianki.
Zwyczaje pogrzebowe
Groby najczęściej w formie skrzyń z kamieni, przykrytych ziemnym nasypem. Często dno grobowca oraz jego wierzchnia warstwa były brukowane. Wewnątrz znajdowano ozdoby, krzemienne narzędzia /siekierki/ oraz naczynia. Wiele pochówków zawiera również szczątki zwierząt, głównie bydła z obciętymi rogami. Na naczyniach zarówno na zewnątrz jak i wewnątrz umieszczano znak swastyki /Rębków Parcele wykopaliska w 1938 roku – dziś Rębków Borki/. W grobach znajdowano nawet sześć rodzajów garnków i naczyń glinianych co świadczy o różnorodnej diecie ówczesnych ludów. Ludy te wierzyły w życie pozagrobowe o czym świadczy wyposażanie zmarłych w narzędzia i naczynia /prawdopodobnie z jedzeniem/.
Narzędzia
Narzędzia to przede wszystkim krzemienne siekierki i krzemienne ostrza natomiast brak jest w znaleziskach kamiennych toporków. Garnki były wykonywane metodą doklejania uformowanych wstępnie wałków. Uszy na garnkach i naczyniach były niewielkie i służyły do zawieszania garnków na sznurkach. Brak w grobowcach naczyń które by odpowiadały dzisiejszym kubkom wynika prawdopodobnie z tego że były one wykonywane z mało trwałych materiałów np. ze skóry. Kształt szyjki garnków wskazuje na możliwość przykrywania ich właśnie skórzanymi kubkami. Ponieważ wiadomo, że umieszczany na garnkach znak swastyki był symbolem Słońca i Dobra oznacza to, że te znaki są pierwszymi znakami pisanymi na obecnych ziemiach polskich.
Zobacz też
kultura ceramiki wstęgowej rytej
kultura badeńska
kultura lendzielska
kultura pucharów lejkowatych
kultura ceramiki sznurowej
kultura pucharów dzwonowatych
Rodzaje budowli megalitycznych
Globular Amphora culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
Approximate extent of the Corded Ware horizon with adjacent 3rd millennium cultures (after EIEC).
The Globular Amphora Culture (GAC), German Kugelamphoren-Kultur (KAK), ca. 3400–2800 BC, is an archaeological culture preceding the central area occupied by the Corded Ware culture. Somewhat to the south and west, it was bordered by the Baden culture. To the northeast was the Narva culture. It occupied much of the same area as the earlier Funnelbeaker culture. The name was coined by Gustaf Kossinna because of the characteristic pottery, globular-shaped pots with two to four handles. The Globular Amphora culture is thought to be of Indo-European origin and was succeeded by the Corded Ware culture.
1 Extent
2 Economy
3 Burials
4 Interpretation
5 Notes
6 Sources
Extent
Globular Amphora
It was located in the area defined by the Elbe catchment on the west and that of the Vistula on the east, extending southwards to the middle Dniester and eastwards to reach the Dnieper. West of the Elbe, some globular amphorae are found in megalithic graves. The GAC finds in the Steppe area are normally attributed to a rather late expansion between 2950-2350 cal. BC from a centre in Wolhynia and Podolia.
Economy
The economy was based on raising a variety of livestock, pigs particularly in its earlier phase, in distinction to the Funnelbeaker culture’s preference for cattle. Settlements are sparse, and these normally just contain small clusters pits. No convincing house-plans have yet been excavated. It is suggested that some of these settlements were not year-round, or may have been temporary.
Burials
Globular Amphora tomb
The GAC is primarily known from its burials. Inhumation was in a pit or cist. A variety of grave offerings were left, including animal parts (such as a pig’s jaw) or even whole animals, e.g., oxen. Grave gifts include the typical globular amphorae and stone axes. There are also cattle-burials, often in pairs, accompanied by grave gifts. There are also secondary burials in Megalithic graves.
Interpretation
The inclusion of animals in the grave is seen as an intrusive cultural element by Marija Gimbutas. The practice of suttee, hypotised by Gimbutas is also seen as a highly intrusive cultural element. The supporters of the Kurgan Hypothesis point to these distinctive burial practices and state this may represent one of the earliest migrations of Indo-Europeans into Central Europe. In this context and given its area of occupation, this culture has been claimed as the underlying culture of a Germanic-Baltic-Slavic continuum.[1]
Proto-Germanic
The Proto-Germanic stage can roughly be dated between 1800 BC and 250 BC, which approximately matches the dating of local Nordic Bronze Age culture (1800-500 BC) [The Trundholm sun chariot, the sun wheel sign, the petroglyphs depicting ships, bronze working, amber trade, burial mounds, etc]. On the other hand, the glottochronological evidence also tends to place the internal Proto-Germanic split in the second half of the first millennium BC. For instance, Toporova (2000) (based on Maurer and Schwartz) provides 500 BC as the date for the start of internal splitting in Proto-Germanic, whereas Starostin & Burlak (2001) date it to circa 100 BC (however the latter Starostin’s nonlogarithmic glottochronology seems to yield incorrect dates).
The Proto-Celtic migration
The Celtic languages are shown as several distinct groups because of the remarkable and obvious differences between Gaulish, Brythonic, and Goidelic branches. Basically, it is not correct to consider them all as “just Celtic”, since these are in fact very lexicostatistically different (sub)groups with an early temporal separation. Also, note that we know very little of Lusitanian, Celtiberian and other obscure early representatives of the Celtic cluster, so their exact position within the Celtic branch is still questionable. (A possible inclusion of Proto-Albanian as either part of or close to “Celtic” has also been considered separately as a plausible hypothesis, see here).
In any case, the late Proto-Celtic homeland should be positioned to the north of the Alps, somewhere in southern Germany, probably along the upper Danube. The geographical reasons for this are evident: the Alps constitute a significant barrier for migration, whereas the Danube, on the other hand, is a very suitable route to central Europe from the area of the Black Sea.
Moreover, we should shortly consider the frequently mentioned R1b haplogroup and its relatedness to the early Indo-Europeans. Genetic studies demonstrate that the areas of Western Europe finally occupied by Celtic speakers have high statistical concentration of R1b haplogroup. The R1b is particularly frequent (1) in Basques (88%); (2) in apparently post-Pictic (herein, regarded as arguably pre-Celtic) population of northern England (80-90%); (3) in the Hausa population of Sudan (40%) and some other peoples of sub-Saharan Africa; (4) in Armenians (30%) and Ossetians (40%); (5) in Bashkirs (Turkic) in the Southern Ural Mountains (85%) (see wiki for details). These maximum concentration areas should correspond either to a haplogroup homeland or subsequently formed genetic refugia that remain after the rest of the territory was diluted by the flood of a differnt type of DNA brought by new-comers. The latter conjecture seems to be the case, judging from the multiple nature of these concentration islands characterized by their location in poorly accessible regions (such as mountains), and the scarcity of R1b in Asia (e.g. 0.5% in India). Therefore, the origins of this, so to say, “Sahara-Picto-Vascono-Uralo-Caucasian” haplogroup, which most likely originated before 15,000 BC, cannot be Indo-European, it should be regarded as linguistically unrelated to PIE and going back to the Mesolithic. As a result, the R1b pre-Celtic clans constituted a different linguo-genetic substrate that, after the arrival of Indo-Europeans, finally produced what we now know as “Celtic languages”, which were the result of an “imperfect” acquisition of a certain mainstream Centum proto-language by the local pre-Celtic population.
Consequently, it’s reasonable to assume that the Celtic languages must have been rather innovative and, in theory, could have preserved certain features from the R1b linguistic substratum, which was probably essentially Proto-Vasconic (judging from its 90% concentration among the Basques), although presently, it would be quite difficult to establish any elements in Celtic going back to Proto-Basque.
Finally, after the period of Roman Empire, these Celtic speakers again changed their language by switching to modern Romance and Germanic languages of Western Europe, such as Spanish, French and English, and now constitute the majority population of Western Europe, with the Celtic languages marginalized to the northwest of the British Isles.
[As a digression, one might also wonder how this unrelated R1b group got to northern and central Africa; it had probably happened with the migration of Neolithic farmers (after 8000 BC) traveling along the Nile into Sudan, Chad, Cameroon, and the Sahara which had been more humid before 3000 BC].
Proto-Celtic
Proto-Celtic can plausibly be dated by the Early Bronze Urnfield culture (1300-750 BC) [wagon chariots including chariot burials, fortified settlements, bronze, iron, inhumations in urns, burial mounds, etc]. As a result, the Iron Age Hallstatt (c. 800-475 BC) and La Tene (c. 500-50 BC) cultures are typically associated with late Proto-Celtic or the early Celtic periods.
Proto-Germanic (often abbreviated PGmc.), Common Germanic or Ur-Germanic, as it is sometimes known, is the unattested, reconstructed proto-language of all the Germanic languages, including English.[1] By definition, Proto-Germanic is the stage of the language constituting the most recent common ancestor of the attested Germanic languages. Proto-Germanic is itself descended from Proto-Indo-European (PIE). Although Proto-Germanic was reconstructed as a node in the tree model of language development, its main innovations must have followed a logical and therefore a chronological sequence, leading to the hypothesis that, over its estimated life of nearly one thousand years, it underwent phases of development. Each phase but the last featured some, but not all, of the common innovations. Moreover, the final phases, and perhaps the initial, were already divided into dialects, some of which would lead to distinct languages, which began at the point of mutual unintelligibility. That point is often difficult to determine, and as such there may have never been any uniform Proto-Germanic. The Proto-Germanic language is not directly attested by any surviving texts but has been reconstructed using the comparative method. However, a few surviving inscriptions in a runic script from Scandinavia, the Vimose inscriptions, dated to c. 200, may represent a stage of Proto-Norse or, according to Bernard Comrie, late Common Germanic immediately following the “Proto-Germanic” stage
Map of the Nordic Bronze Age culture, ca. 1200 BC, language unknown, but before the estimated window of Proto-Germanic and therefore possibly Pre-Proto-Germanic. This region was included in the range of subsequent Iron-Age cultures undoubtedly speaking Proto-Germanic.
The Ertebølle culture (ca 5300 BC–3950 BC) is the name of a hunter-gatherer and fisher culture dating to the end of the Mesolithic period. It was followed by the Funnelbeaker culture (4000–2700 BC) a culture that originated in southern parts of Europe and slowly advanced up through today’s Uppland, Sweden. Tribes along the coasts of Svealand, Götaland, Åland, north-eastern Denmark and southern Norway learnt new technologies that became the Pitted Ware culture (3200 BC – 2300 BC).
Around 2800 BC, metal was introduced in Scandinavia in the Corded Ware culture. In much of Scandinavia, a Battle Axe culture became prominent, known from some 3,000 graves. The period 2500 BC – 500 BC also left many visible remains to modern times, most notably the many thousands rock carvings (petroglyphs) in western Sweden at Tanumshede and in Norway at Alta.
A more advanced culture came with the Nordic Bronze Age (ca 1800 BC – 500 BC). It was followed by the Pre-Roman Iron Age (5th/4th century BC – 1st century BC) and the Roman Iron Age (ca 1–400 AD).
During the Nordic Bronze Age, an advanced civilization manufacturing bronze weapons and bronze and gold jewellery appears in Denmark, parts of Sweden and parts of Norway. It has been assumed that this civilization was founded in amber trade, through contacts with Central European and Mediterranean cultures.
The period 2300-500 BC was the most intensive petroglyph carving period, consisting of carvings of an agricultural nature and depicting warfare, ships, domesticated animals, etc. There has also been found petroglyphs with themes of sexual nature in Bohuslän; these are dated from 800-500 BC.
See also the separate articles on the Pre-Roman Iron Age, the Vendel Age, and the Roman Iron Age
Tacitus (about 98 AD) described a nation called “Suiones” living on an island in Sea. These Suiones had ships that were peculiar because they had a prow in both ends (the shape we recognise as Viking ships). This word Suiones is the same name as Anglo-Saxon Sweon whose country was called Sweoland (Svealand). In Beowulf, this tribe is also called Sweoðeod, from which the name Sweden is derived, and the country has the name Sweorice which is an old Anglo-Saxon form of the present Swedish name for Sweden.
In the 6th century the Ostrogoth Jordanes mentioned a tribe named Suehans which is the same name as Tacitus’ Suiones. He also unwittingly described the same tribe by a different name, the Suetidi which is the same as an old name for Sweden, Svíþjóð and the English Sweoðeod.
Several sources, such as Beowulf, Ynglingatal, Ynglinga saga, Saxo Grammaticus and Historia Norwegiae, mention a number of Swedish kings who lived in the 6th century, such as Eadgils, Ohthere and Onela, as well as a number of Geatish kings. Some of these kings were in all likelihood historic kings, although the sources sometimes give contradictory information, such as the death of Ottar. See Mythological kings of Sweden and Semi-legendary kings of Sweden.
In those days the kings were warlords rather than kings as we understand that title today, and what was to become Sweden, Norway and Denmark in a modern sense, were a number of petty kingdoms whose borders changed constantly as the kings killed each other, and had the local assemblies accept them as kings. The politics of these early kingdoms are retold in Beowulf (see e.g. the semi-legendary Swedish-Geatish wars) and the Norse sagas.
One of the most powerful kings was the Swedish king who according to early sources only ruled what is today eastern Svealand. It is unknown when it happened and it probably happened several times, but when sources become more reliable the territories of the Swedish kings include Västergötland and other parts of Götaland. This stage is by some considered to be the beginning of Sweden, as we know it today.
During the 5th millennium BC, the Ertebølle culture took up pottery from the Linear Pottery Culture in the south, whose members had long cultivated the land and kept animals. About 4000 BC South Scandinavia up to River Dalälven in Sweden became part of the Funnelbeaker culture. The Pitted Ware culture then developed along Sweden’s east coast as a return to a hunting economy in the mid-4th millennium BC (see the Alvastra pile-dwelling).
It is not known what language these early Scandinavians spoke. It might have been similar to Basque, due to the distribution of the monuments by early megalith builders. Towards the end of the 3rd millennium BC, they were overrun by new groups who many scholars think spoke Proto-Indo-European, the Battle-Axe culture. This new people advanced up to Uppland and the Oslofjord, and they probably provided the language that was the ancestor of the modern Scandinavian languages. This new culture was individualistic and patriarchal with the battle axe as a status symbol, and were cattle herders. However, soon a new invention would arrive, that would usher in a time of cultural advance in Scandinavia, the Bronze Age.
Kultura ceramiki wstęgowej rytej
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Mapa neolitycznej Europy, ok. 4500–4000 p.n.e.
Kultura ceramiki wstęgowej rytej (KCWR) – neolityczna kultura z kręgu kultur naddunajskich. Jej nazwa pochodzi od kulistej formy naczyń glinianych zdobionych ornamentem rytym w postaci wstęg spiralnych i innych wątków geometrycznych.
Przedstawiciele tej kultury przywędrowali na obszar dzisiejszej Polski przez Bramę Morawską oraz Kotlinę Kłodzką ok. 5600 p.n.e. KCWR trwała do ok. 4900 p.n.e.
Była to pierwsza w pełni neolityczna kultura na polskich ziemiach. Przemieszczała się na południu Polski stosunkowo szybko (3 km na rok), posuwając się wzdłuż linii Wisły i Warty.
Kultura ta dzieliła się na 3 fazy: wczesną, środkową i późną. W każdej fazie występowały odrębne grupy.
Średnia długość życia człowieka neolitycznego nie przekraczała 50 lat.
Do tego cyklu kulturowego zalicza się również:
kultura badeńska
kultura lendzielska
kultura pucharów lejkowatych
kultura amfor kulistych
kultura ceramiki sznurowej
kultura pucharów dzwonowatych
Spis treści
1 Terytorium
1.1 Wschodni odłam
1.2 Zachodni odłam
1.3 Centrum i rozprzestrzenianie się
2 Osadnictwo
3 Gospodarka
4 Ceramika
5 Krzemieniarstwo
6 Obrządek pogrzebowy
7 Sfera duchowa
8 Bibliografia
Terytorium
Wschodni odłam
Wschodni odłam KCWR zajmował terytorium Wielkiej Niziny Węgierskiej, Kotlinę Koszycką, Nizinę Wschodniosłowacką oraz Ukrainę Zakarpacką i składał się z wielu silnie zróżnicowanych grup lokalnych.
W literaturze funkcjonuje pod nazwami:
alfoldzka ceramika linearna
kultura wschodniosłowackiej ceramiki linearnej
kultura ceramiki linearnej
Jego geneza jest związana z kulturą ceramiki malowanej, a w szczególności z kulturą Koros. Kontynuował stary model gospodarki typu anatolijsko-bałkańskiego oparty na hodowli kóz i owiec. Z powodu silnego przywiązania do tradycjonalizmu, nigdy nie rozprzestrzenił się poza swe rdzenne terytoria.
Zachodni odłam
Krąg zachodniolinearny wytworzył się na terenach leżących na północ od ziem zajmowanych przez kultury z ceramiką malowaną.
W okresie 5600–5400 BC zajmował Transdanubię, Słowację zachodnią, Dolną Austrię, północną część Wielkiej Niziny Węgierskiej, Nizinę Wschodniosłowacką, Kotlinę Koszycką. Jego zachodnia granica sięgała Nadrenii, a północna Wisły.
W przedziale czasowym obejmującym lata 5400/5100–4900 BC terytorium KCWR powiększyło się o Basen Paryski, Holandię, Mołdawię, Wołyń, Podole i dolinę Dniestru.
Centrum i rozprzestrzenianie się
KCWR była pierwszą neolityczną kulturą, która pojawiła się w Europie Środkowej. Jej centrum obejmowało Transdanubię, południowo-zachodnią Słowację oraz przyległe terytoria Burgenlandu i Dolnej Austrii. Stąd ekspandowała na dalsze obszary, przemieszczając się wzdłuż dolin rzecznych. Na teren Polski dotarła przez Bramę Morawską, a później wędrowała wzdłuż rzek Odry i Wisły.
Zajmowanie kolejnych ziem najprawdopodobniej odbywało się na zasadzie „fali”. Potomkowie neolitycznych osadników opuszczali swe rodzinne strony i zapuszczając się na terytoria zajęte przez ludność mezolityczną, zakładali swoje własne siedziby. Być może, iż przy okazji następowała akulturacja i napotkani przedstawiciele starszych kultur przejmowali zwyczaje nowo przybyłych. Potwierdzeniem tej teorii byłby fakt, że im dalej od centrum KCWR tym elementy autochtoniczne mezolitycznych kultur są bardziej widoczne.
Osadnictwo
Ludność tej kultury zajmowała najlepsze gleby nadające się pod uprawę, przede wszystkim urodzajne gleby lessowe południowej strefy obecnych ziem polskich – tu odkryto najstarsze osady tej kultury lokalizowane na brzegach dolin rzecznych. Osadnictwo było ruchome, po wyeksploatowaniu ziemi przenoszono się na nowe tereny. Osady były zasiedlane przez około 15 lat, po czym przenoszono się w nowe miejsca. Do starych siedzib powracano nie wcześniej niż po 45-60 latach.
Podstawową jednostką osadniczą KCWR był dom-gospodarstwo. Kilka takich domów składało się na osadę, w której mogło mieszkać od 100 do 200 osób przez kilka pokoleń. Wielkość osady mogła dochodzić do 30 ha. Domy miały pokaźne rozmiary. Zbudowane na planie prostokąta, ich długość sięgała 40 m, a szerokość 6-7 m. Konstrukcja budowli opierała się na dębowych słupach wkopanych w ziemię, a przestrzeń między nimi była zapełniona plecionką, uszczelnioną gliną. Całość wraz z dachem podtrzymywał rząd słupów biegnący przez środek domostwa.
Pierwsze osady KCWR miały charakter otwarty, pozbawiony wszelkich umocnień. Dopiero w późnej fazie rozwojowej zaczęły się pojawiać osady obronne, zwłaszcza w zachodniej strefie tej kultury. Być może pojawienie się tych prostych fortyfikacji należy łączyć z pewnymi niepokojami w tym okresie, choć istnieją teorie, które interpretują te umocnienia poprzez powstanie nowej ideologią, kładącej silny nacisk na identyfikację z określonym terytorium.
Gospodarka
Osiedla KCWR zakładane były na żyznych terasach rzecznych. Na ich skraju zakładano pola otoczone krzewiastymi zaroślami. Uprawiano na nich różnego rodzaju zboża jak: pszenicę płaskurkę, samopszę, orkisz, pszenicę zbitokłosą, jęczmień, proso, groch, soczewicę i mak. Zbierano dzikie jabłka, orzechy, poziomki, czereśnie. Oprócz uprawy zbóż hodowano bydło, owce lub kozy.
W późniejszym okresie rozpowszechniła się gospodarka żarowa. Polegała ona na karczowaniu lasu i wypalaniu go. Żyzny popiół dostarczał wystarczająco wysokich plonów przez kilka lat. Następnie grupa postępowała tak samo z innym fragmentem lasu.
Ceramika
Przykłady ceramiki
Wykonywana najczęściej z ilastych glin typu illitowego. Do naczyń kuchennych dodawano domieszkę organiczną, tłuczeń ceramiczny lub piasek. Natomiast tzw. „zastawa stołowa” w większości była wykonywana bez schudzających domieszek.
Ceramikę lepiono z wałków lub taśm glinianych. Po uformowaniu ścianki naczynia dokładnie wygładzano, wyrównując wszelkie nierówności, a w przypadku naczyń kuchennych, przecierano wiechciem słomy.
Podstawę periodyzacji KCWR stanowi ceramika, wśród której można wyodrębnić cztery fazy rozwojowe:
1 faza
naczynia baniaste, na nóżkach, z wysokimi szyjkami i naczynia o płaskich dnach – pozostałości wpływów starczewsko-kriszańskich
ornamentowane ślimacznicami; potrójnymi, rytymi liniami; znakami esowatymi; reliefami;
na ziemiach polskich odpowiednikiem tego okresu jest faza gniechowicka, charakteryzująca się chropowaconymi naczyniami, okrągłymi guzkami spłaszczonymi palcem, krótkimi stopkami, listwami z odciśniętymi palcami
2 faza
zanik tradycji starczewsko-kriszańskich
na terenie Czech i Moraw popularny się staje ornament w kształcie litery „A”, tzw. aczkowy
w Niemczech okres ten nosi nazwę fazy Flanborg
na terenie Polski – faza zofipolska; charakteryzuje się prostokącikami przeciętymi poziomą linią
mała ilość plastyki figuralnej
zaczęto wykonywać ceramikę dwojakiego rodzaju w zależności od przeznaczenia – grubej i delikatnej roboty
naczynia delikatne, tzw. „zastawa stołowa”: czarki w kształcie odcinka kuli, miski naczynia amforkowate z szyjkami i niekiedy nalepionymi guzkami lub uszkami
3 faza
następuje zróżnicowanie lokalne na styl zachodni i wschodni
styl zachodni charakteryzuje się motywem zapunktowanej wstęgi i występuje w dorzeczu Odry
styl wschodni tzw. styl nutowy, występuje na terenie Moraw, w zachodniej Małopolsce, zachodniej Ukrainie i Mołdawii
4 faza
lokalne zróżnicowanie ulega pogłębieniu
w prowincji wschodniej tj. w zachodniej Małopolsce, na Wyżynie Sandomierskiej oraz Pogórzu Rzeszowskim następuje przejście od stylu nutowego do żeliezowskiego (linie ryte połączone karbami),
na obszarze Wyżyny Lubelskiej i Wołyńskiej styl żeliezowski nie występuje, ponieważ został przerwany kontakt między prowincją wschodnią, a Słowacją; do końca istnienia KCWR na tym terenie występuje styl nutowy
w prowincji zachodniej obejmującej Morawy, Czechy oraz dorzecze Odry wyodrębnia się styl szarecki, czyli linie pokryte trójkątnymi nacięciami oraz odciśniętymi stempelkami
czarki szeroko otworowe z poczatków rozwoju KCWR teraz przybrały kształt kulisty z wysokimi szyjkami, przypominajac swą formą gruszkę
Krzemieniarstwo
Surowiec do wytwarzania narzędzi uzyskiwano w dwojaki sposób. Albo wyprawiano się do złóż krzemienia, gdzie zaopatrywano się w jego bryły i transportowano je do osad. Albo stosowano handel wymienny i wymieniano posiadane dobra na potrzebny surowiec.
Można wyróżnić strefy zdominowane przez określony rodzaj krzemienia. Było to spowodowane bliskością złóż danego surowca i większą łatwością w jego transporcie. I tak w Małopolsce dominował krzemień jurajski, na wschodniej Lubelszczyźnie – wołyński, a na Kujawach krzemień czekoladowy i bałtycki. Za pomocą techniki dwupiętowego rdzenia, wytwarzano charakterystyczne inwentarze. Dominowały w nich krótkie, wachlarzowate drapacze wiórowe, półtylczaki oraz wióry bez retuszu, za to z wyświeceniami żniwnymi. Występowały także długie przekłuwacze z dobrze wyodrębnionym żądłem oraz bardzo nieliczne rylce (łamańce, jedynaki). Bardzo charakterystyczne były dla tej kultury siekiery kamienne w kształcie kopyta szewskiego.
Obrządek pogrzebowy
Zmarli byli chowani zarówno na terenie osad, jak i na osobno wydzielonych cmentarzyskach. Szczątki pochodzące z osiedli zazwyczaj należą do dzieci i kobiet z niewielkim odsetkiem mężczyzn. Niekiedy kontekst odkrycia oraz stan zachowanych kości, sugerują praktyki kanibalistyczne. Na cmentarzyskach liczących sobie nawet do 200 pochówków szkieletowych, najprawdopodobniej byli chowani mieszkańcy kilku osad. Zmarłych składano w pozycji skurczonej najczęściej na lewym boku z niewielką ilością darów.
Liczba pochówków waha się w zależności od zamieszkiwanych terytoriów. Na przykład na terenie Małopolski na 600 lat rozwoju KCWR odkryto jedynie 15 pochówków, a na terenie Saksonii znajdują się cmentarzyska takie jak Wandersleben, czy Aiterhofen z ponad 200 grobami.
Sfera duchowa
Oprócz charakterystycznego ozdabiania ceramiki, artystyczne talenty ludności KCWR przejawiały się także na inne sposoby. Wyrabiano paciorki z różnego rodzaju surowców (kości, muszle, glina, kamień), którymi obszywano stroje. Pochówek tego rodzaju odkryto w Samborcu. Zmarły posiadał na sobie coś w rodzaju spódniczki lub szerokiego pasa obszytego kościanymi paciorkami ułożonymi w rzędach. Inne paciorki zdobiły głowę zmarłego.
Kultura KCWR pozostawiła po sobie także nieliczne przykłady plastyki figuralnej. Najczęstszym motywem była schematycznie oddana postać kobieca, nierzadko ozdobiona ornamentem rytym. Podobne figurki odnaleziono w Nosocicach oraz Krakowie-Pleszowie.
Występowały także figurki antropomorficzne, zwłaszcza jako wykończenia naczyń.
Linear Pottery Culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
“LBK” redirects here. For other uses, see LBK (disambiguation).
Not to be confused with Linear A or Linear B.
Map of European Neolithic at the apogee of Danubian expansion, c. 4500–4000 BC.
Linear Pottery. “The vessels are oblated globes, cut off on the top and slightly flattened on the bottom suggestive of a gourd”.—Frank Hibben[1] Note the imitation of painted bands by incising the edges of the band. Stroked Ware is shown in the upper left corner.
The Linear Pottery Culture is a major archaeological horizon of the European Neolithic, flourishing ca. 5500–4500 BC. It is abbreviated as LBK (from German: Linearbandkeramik), is also known as the Linear Band Ware, Linear Ware, Linear Ceramics or Incised Ware culture, and falls within the Danubian I culture of V. Gordon Childe.
The densest evidence for the culture is on the middle Danube, the upper and middle Elbe, and the upper and middle Rhine. It represents a major event in the initial spread of agriculture in Europe. The pottery after which it was named consists of simple cups, bowls, vases and jugs, without handles, but in a later phase with lugs or pierced lugs, bases and necks.[1] They were obviously designed as kitchen dishes, or for the immediate or local transport of food and liquids.[original research?]
Important sites include Nitra in Slovakia; Bylany in the Czech Republic; Langweiler and Zwenkau in Germany; Brunn am Gebirge in Austria; Elsloo, Sittard, Köln-Lindenthal, Aldenhoven, Flomborn and Rixheim on the Rhine; Lautereck and Hienheim on the upper Danube; Rössen and Sonderhausen on the middle Elbe.
Excavations at Oslonki in Poland revealed a large fortified settlement (dating to 4300 BC, i. e., Late LBK), covering an area of 4,000 m². Nearly thirty trapezoidal longhouses and over eighty graves make it one of the richest such settlements in archaeological finds from all of central Europe. The rectangular longhouses were between 7 and 45 meters long and between 5 and 7 meters wide. They were built of massive timber posts chinked with wattle and daub mortar.[2][3]
Two variants of the early Linear Pottery Culture are recognized:
The Early or Western Linear Pottery Culture developed on the middle Danube, including western Hungary, and was carried down the Rhine, Elbe, Oder and Vistula.
The Eastern Linear Pottery Culture flourished in eastern Hungary.
Middle and late phases are also defined. In the middle phase, the Early Linear Pottery Culture intruded upon the Bug-Dniester culture and began to manufacture Musical note pottery. In the late phase, the Stroked Pottery Culture moved down the Vistula and Elbe.
A number of cultures ultimately replaced the Linear Pottery Culture over its range, but there is no one-to-one correspondence between its variants and the replacing cultures. The culture map instead is complex. Some of the successor cultures are the Hinkelstein, Großgartach, Rössen, Lengyel, Cucuteni-Trypillian, and Boian-Maritza.
1 Name
2 Geography and chronology
2.1 Periodization
2.2 Early or Western
2.3 Eastern
3 Origins
3.1 Culture
3.2 Population
3.3 Genetic evidence
4 Economy
4.1 Land utilisation
5 Demographic history
6 Material culture
6.1 Tool kit
6.2 Settlement patterns
7 Religion
8 Funerary customs
9 Notes
10 Bibliography
11 See also 12 External links
12.1 Overall
12.2 Models
12.3 Dates
12.4 People
12.5 Places
12.6 Economy
Name
The term “Linear Band Ware” derives from the pottery’s decorative technique. The “Band Ware” or Bandkeramik part of it began as an innovation of the German archaeologist, Friedrich Klopfleisch (1831–1898).[4] The earliest generally accepted name in English was the Danubian of V. Gordon Childe. Most names in English are attempts to translate Linearbandkeramik.
Since Starčevo-Körös pottery was earlier than the LBK and was located in a contiguous food-producing region, the early investigators looked for precedents there. Much of the Starčevo-Körös pottery features decorative patterns composed of convolute bands of paint: spirals, converging bands, vertical bands, and so on. The LBK appears to imitate and often improve these convolutions with incised lines; hence the term, linear, to distinguish painted band ware from incised band ware.
Geography and chronology
The LBK did not begin with this range and only reached it toward the end of its time. It began in regions of densest occupation on the middle Danube (Bohemia, Moravia, Hungary) and spread over about 1500 km along the rivers in 360 years. The rate of expansion was therefore about 4 km per year,[5] which can hardly be called an invasion or a wave by the standard of current events, but over archaeological time seems especially rapid.
The LBK was concentrated somewhat inland from the coastal areas; i.e., it is not evidenced in Denmark or the northern coastal strips of Germany and Poland, or the coast of the Black Sea in Romania. The northern coastal regions remained occupied by Mesolithic cultures exploiting the then fabulously rich Atlantic salmon runs. There are lighter concentrations of LBK in the Netherlands, such as at Elsloo, Netherlands with the sites of Darion, Remicourt, Fexhe or Waremme-longchamps and at the mouths of the Oder and Vistula. Evidently, the Neolithics and Mesolithics were not excluding each other.
The LBK at maximum extent ranged from about the line of the Seine-Oise (Paris Basin) eastward to the line of the Dnieper,[6] and southward to the line of the upper Danube down to the big bend. An extension ran through the Southern Bug valley, leaped to the valley of the Dniester, and swerved southward from the middle Dniester to the lower Danube in eastern Romania, east of the Carpathians.
Danube lands near Vienna, by Johann Christian Brand, ca. 1760
The Danube bend in Hungary
The Elbe
The Oder
Periodization
A good many C-14 dates have been acquired on the LBK, making possible statistical analyses, which have been performed on different sample groups. One such analysis by Stadler and Lennais[7] sets 68.2% confidence limits at about 5430–5040 BC; that is, 68.2% of possible dates allowed by variation of the major factors that influence measurement, calculation and calibration fall within that range. The 95.4% confidence interval is 5600–4750 BC.
Data continues to be acquired and therefore any one analysis should be taken as a rough guideline only. Overall it is probably safe to say that the Linear Pottery Culture spanned several hundred years of continental European prehistory in the late 6th and early 5th millennia BC, with local variations. Data from Belgium indicate a late survival of LBK there, as late as 4100 BC.[8]
The Linear Pottery Culture is not the only food-producing player on the stage of prehistoric Europe. It has been necessary therefore to distinguish between it and the Neolithic, which was most easily done by dividing the Neolithic of Europe into chronological phases. These have varied a great deal. An approximation is as follows:[9][10][11]
Early Neolithic. 6000–5500. The first appearance of food-producing cultures in the south of the future Linear Pottery Culture range: the Körös of southern Hungary and the Bug-Dniester culture in the Ukraine.
Middle Neolithic. 5500–5000. Early and Middle Linear Pottery Culture.
Late Neolithic. 5000–4500. Late Linear Pottery and legacy cultures.
The last phase is no longer the end of the Neolithic. A “Final Neolithic” has been added to the transition between the Neolithic and the Bronze Age.[12] All numbers depend to some extent on the geographic region.
The pottery styles of the LBK allow some division of its window in time. Conceptual schemes have varied somewhat. One is as follows:[11]
Early. The Eastern and Western LBK cultures, originating on the middle Danube.
Middle. Musical Note pottery. The incised lines of the decoration are broken or terminated by punctures, or “strokes”, giving the appearance of musical notes. The culture expanded to its maximum extent. Regional variants appeared. One variant is the late Bug-Dniester culture.
Late. Stroked Pottery. Lines of punctures are substituted for the incised lines.
Early or Western
The early or earliest Western Linear Pottery Culture began conventionally at 5500 BC, possibly as early as 5700 BC, in western Hungary, southern Germany, Austria and the Czech Republic.[13] It is sometimes called the Central European Linear Pottery (CELP) to distinguish it from the ALP phase of the Eastern Linear Pottery Culture. The Hungarians tend to use DVK, Dunatúl Vonaldiszes Kerámia, translated “Transdanubian Linear Pottery”. A number of local styles and phases of ware are defined.[14]
The end of the early phase can be dated to its arrival in the Netherlands at about 5200 BC. The population there was already food-producing to some extent. The early phase went on there but meanwhile the Music-Note Pottery (Notenkopfkeramik) phase of the Middle Linear Band Pottery Culture appeared in Austria at about 5200 and moved eastward into Romania and the Ukraine. The late phase, or Stroked Pottery Culture (Stichbandkeramik or SBK, 5000–4500) evolved in central Europe and went eastward.
This article includes a brief introduction to some of the features of the Western Linear Pottery Culture below.
Further information: Stroke-ornamented pottery and Bug-Dniester culture
Eastern
The Eastern Linear Pottery Culture developed in eastern Hungary and Transylvania roughly contemporaneously with, perhaps a few hundred years after, the Transdanubian.[13] The great plain there (Hungarian Alföld) had been occupied by the Starčevo-Körös-Criş Culture of “gracile Mediterraneans” from the Balkans as early as 6100 BC.[15] Hertelendi and others give a reevaluated date range of 5860–5330 for the Early Neolithic, 5950–5400 for the Körös.[16] The Körös Culture went as far north as the edge of the upper Tisza and stopped. North of it the Alföld plain and the Bükk Mountains were intensively occupied by Mesolithics thriving on the flint tool trade.
At around 5330 the classical Alföld Culture of the LBK appeared to the north of the Körös Culture and flourished until about 4940.[17] This time also is the Middle Neolithic. The Alföld Culture has been abbreviated ALV from its Hungarian name, Alföldi Vonaldíszes Kerámia, or ALP for Alföld Linear Pottery Culture, the earliest variant of the Eastern Linear Pottery Culture.
In one view the AVK came “directly out of” the Körös.[9] The brief, short-ranged Szatmár Group on the northern edge of the Körös Culture seems transitional.[9] Some place it with the Körös, some with the AVK. The latter’s pottery is decorated with white painted bands with incised edges. Körös pottery was painted.
As is presented above, however, there were no major population movements across the border. The Körös went on into a late phase in its accustomed place, 5770–5230.[17] The late Körös is also called the Proto-Vinča, which was succeeded by the Vinča-Tordo, 5390–4960. There is no necessity to view the Körös and the AVK as closely connected. The AVK economy is somewhat different: it uses cattle and swine, both of which occur wild in the region, instead of the sheep of the Balkans and Mediterranean. The percentage of wild animal bones is greater. Barley, millet and lentils were added.
Around 5100 or so, towards the end of the Middle Neolithic the classical AVK descended into a complex of pronounced local groups called the Szakálhát-Esztár-Bükk,[9][17] which flourished about 5260-4880:
The Szakálhát Group was located on the lower and middle Tisza and the Körös Rivers, taking the place of the previous Körös Culture. Its pottery went on with the painted white bands and incised edge.
The Esztár Group to the north featured pottery with bands painted in dark paint.
The Szilmeg Group was located in the foothills of the Bükk Mountains.
The Tiszadob Group was located in the Sajó Valley.
The Bükk Group was located in the mountains.
These are all characterised by finely crafted and decorated ware. The entire group is considered by the majority of the sources listed in this article to have been in the LBK. Before the chronology and many of the sites were known the Bükk was thought to be a major variant; in fact, Gimbutas[18] at one point believed it to be identical with the Eastern Linear Pottery Culture. Since 1991 the predominance of the Alföld has come to light.
The end of the Eastern Linear Pottery Culture and the LBK is less certain. The Szakálhát-Esztár-Bükk descended into another Late Neolithic legacy complex, the Tisza-Hérpály-Csöszhalom, which is either not LBK or is transitional from the LBK to the Tiszapolgar, a successor culture.
For more details on this topic, see Bükk Culture.
Origins
The origin of the culture must be distinguished from the origin of the people who used it.
Culture
The earliest theory of Linear Pottery Culture origin is that it came from the Starčevo-Körös culture of Serbia and Hungary.[13] Supporting this view is the fact that the LBK appeared earliest ca. 5600–5400 BC on the middle Danube in the Starčevo range. Presumably, the expansion northwards of early Starčevo-Körös produced a local variant reaching the upper Tisza that may have well been created by contact with native epi-Paleolithic people. This small group began a new tradition of pottery, substituting engravings for the paintings of the Balkanic cultures.
A site at Brunn am Gebirge just south of Vienna seems to document the transition to LBK. The site was densely settled in a long house pattern approximately 5550–5200. The lower layers feature Starčevo-type plain pottery, with large number of stone tools made of material from near Lake Balaton, Hungary. Over the time frame, LBK pottery and animal husbandry increased, while the use of stone tools decreased.
A second theory proposes an autochthonous development out of the local Mesolithic cultures.[19] Although the Starčevo-Körös entered southern Hungary at about 6000 and the LBK spread very rapidly there appears to be a hiatus of up to 500 years[13] in which a barrier seems to have been in effect.[9][20] Moreover, the cultivated species of the near and middle eastern Neolithic do not do well over the Linear Pottery Culture range. And finally, the Mesolithics in the region prior to the LBK used some domestic species, such as wheat and flax. The La Hoguette Culture on the northwest of the LBK range developed their own food production from native plants and animals.
A third theory attributes the start of Linear Pottery to an influence from the Mesolithic cultures of the east European plain.[21] The pottery was used in intensive food gathering.
The rate at which it spread was no faster than the spread of the Neolithic in general. Accordingly Dolukhanov and others postulate that an impulse from the steppe to the southeast of the barrier stimulated the Mesolithics north of it to innovate their own pottery. This view only accounts for the pottery; presumably, the Mesolithics combined it de novo with local food production, which began to spread very rapidly throughout a range that was already producing some food.
Population
The initial LBK population theory hypothesized that the culture was spread by farmers moving up the Danube practicing slash-and-burn methods. The presence of the Mediterranean sea shell, Spondylus gaederopus, and the similarity of the pottery to gourds, which did not grow in the north, seemed to be evidence of the immigration.[22] The lands into which they moved were believed untenanted or too sparsely populated by hunter-gatherers to be a significant factor.
The barrier causing the hiatus mentioned above does not have an immediate geographical cause. The Körös Culture ended in the middle of the Hungarian plain and although the climate to the north is colder the gradient is not so sharp as to form a barrier there.
Genetic evidence
In 2005, scientists successfully sequenced mtDNA coding region 15997–16409 derived from 24 7,500-7,000 year-old, human remains associated with the LBK Culture. Of those remains 22 were from locations in Germany near the Harz Mountains and the upper Rhine Valley while one was from Austria and one from Hungary. The scientists did not reveal the detailed hypervariable segment I (HVSI) sequences for all the samples but identified that 7 of the samples belonged to H or V branch of the mtDNA phylogenetic tree, 6 belonged to the N1a branch, 5 belonged to the T branch, 4 belonged to the K (U8) branch, one belonged to the J branch, and one belonged to the U3 branch. All branches are extant in the current European population.
Comparison of the N1a HVSI sequences with sequences of living individuals found three of them to correspond with those of individuals currently living in Europe. Two of the sequences corresponded to ancestral nodes predicted to exist or to have existed on the European branch of the phylogenetic tree. One of the sequences is related to European populations but with no apparent descendants amongst the modern population.[23] The N1a evidence supports the notion that the descendants of LBK culture have lived in Europe for more than 7,000 years and have become an integral part of the current European population. The lack of mtDNA haplogroup U5 supports the notion that U5 at this time is uniquely associated with mesolithic European cultures.
A 2010 study of ancient DNA suggested that the LBK population had affinities to modern-day populations from the Near East and Anatolia.[24] The study also found some unique features, such as the prevailance of the now-rare Y-haplogroup F* and mitochondrial haplogroup frequencies.[24]
Economy
Land utilisation
Slovakian loess
The LBK people settled on fluvial terraces and in the proximities of rivers. They were quick to identify regions of fertile loess. On it they raised a distinctive assemblage of crops and associated weeds in small plots, an economy that Gimbutas called a “garden type of civilization”.[25] The difference between a crop and a weed in LBK contexts is the frequency. Crop foods are:
Triticum dicoccum, emmer wheat
Triticum monococcum, einkorn wheat
Pisum sativum, pea
Lens culinaris, lentil
Species that are found so rarely as to warrant classification as possible weeds are:
Hordeum, barley
Panicum miliaceum, broom corn millet
Secale cereale rye
Vicia ervilia, bitter vetch
Vicia faba, broad or field bean
Emmer wheat
Einkorn wheat
Pea
Lentil
Poppies and linen
Wet meadow, by Vasiliev
The emmer and the einkorn were sometimes grown as maslin, or mixed crops. The lower-yield einkorn predominates over emmer, which has been attributed to its better resistance to heavy rain.[26] Hemp (Cannabis sativum) and flax (Linum usitatissimum) gave the LBK people the raw material of rope and cloth, which they no doubt manufactured at home as a cottage industry. From poppies (Papaver somniferum), introduced later from the Mediterranean, they may have manufactured palliative medicine.
The LBK people were stock-raisers as well, with cattle favoured, though goats and swine are also recorded. Like farmers today, they may have used the better grain for themselves and the lower grades for the animals. The ubiquitous dogs are present here too, but scantly. Substantial wild faunal remains are found. The LBK supplemented their diets by hunting deer and wild boar in the open forests of Europe as it was then.
Demographic history
Although no significant population transfers were associated with the start of the LBK, population diffusion along the wetlands of the mature civilisation (about 5200 BC) had levelled the high percentage of the rare gene sequence mentioned above by the late LBK. The population was much greater by then, a phenomenon termed the Neolithic Demographic Transition (NDT). According to Bocquet-Appel[27] beginning from a stable population of “small connected groups exchanging migrants” among the “hunter-gatherers and horticulturalists” the LBK experienced an increase in birth rate caused by a “reduction in the length of the birth interval”. The author hypothesizes a decrease in the weaning period made possible by division of labor. At the end of the LBK the NDT was over and the population growth disappeared due to an increase in the mortality rate, caused, the author speculates, by new pathogens passed along by increased social contact.
The new population was sedentary up to the capacity of the land, and then the excess population moved to less inhabited land. An in-depth GIS study by Ebersbach and Schade of an 18 km² region in the wetlands region of Wetterau, Hesse, traces the land use in detail and discovers the limiting factor.[28] In the study region 82% of the land is suitable for agriculture, 11% for grazing (even though wetland) and 7% steep slopes. The investigators found that the LBK occupied this land for about 400 years. They began with 14 settlements, 53 houses, 318 people using the wetlands for cattle pasture. Settlement gradually spread over the wetlands, reaching a maximum of 47 settlements, 122 houses, 732 people in the late period. At that time all the available grazing land was in use.
Toward the end, the population suddenly dropped to initial levels, even though much of the arable land was still available. The investigators conclude that cattle were the main economic interest and available grazing land was the limiting factor in settlement. The Neolithic of the Middle East featured urban concentrations of people subsisting mainly on grain. Beef and dairy products on the other hand were the mainstay of LBK diet. When the grazing lands were all in use they moved elsewhere in search of them. As the relatively brief window of the LBK falls roughly in the centre of the Atlantic climate period, a maximum of temperature and rainfall, a conclusion that the spread of wetlands at that time encouraged the growth and spreading of the LBK is to some degree justified.
Material culture
Tool kit
The tool kit was appropriate to the economy. Flint and obsidian were the main materials used for points and cutting edges.[29] There is no sign of metal. For example, they harvested with sickles manufactured by inserting flint blades into the inside of a curved piece of wood. One diagnostic tool, the “shoe-last celt”, was made of a ground stone chisel blade tied to a handle. The blade was pulled over a piece of wood by the handle, removing flakes, in a manner similar to a plane. Augurs were made of flint points tied to a stick that could be rotated. Scrapers and knives are found in abundance. The use of flint pieces, or microliths, descended from the Mesolithic, while the ground stone is characteristic of the Neolithic.
These materials are evidence both of specialization of labor and commerce. The flint used came from southern Poland; the obsidian, from the Bükk and Tatra mountains. Settlements in those regions specialized in mining and manufacture. The products were exported to all the other LBK regions, which must have had something to trade. This commerce is a strong argument for an ethnic unity between the scattered pockets of the culture.
West Tatra mountains. Note the wet meadows and the stone.
Western Tatras, Slovakia
Flint
Flint
Settlement patterns
The unit of residence was the long house, a rectangular structure, 5.5 to 7 m wide, of variable length; for example, a house at Bylany was 45 m. Outer walls were wattle-and-daub, sometimes alternating with split logs, with slanted thatched roofs, supported by rows of poles, three across.[30] The exterior wall of the home was solid and massive, oak posts being preferred. Clay for the daub was dug from pits near the house, which were then used for storage. Extra posts at one end may indicate a partial second story. Some LBK houses were occupied for as long as 30 years.[31]
At least part of the house may have been used for animals, as a fenced enclosure adjoined one end. Ditches went along part of the outer walls, especially at the enclosed end. Their purpose is not known, but they probably are not defensive works, as they were not much of a defense. More likely, the ditches collected waste water and rain water. A large house with many people and animals would have had to have a drainage system. One can conceive of a smelly end, where the animals and latrines were located, and a domestic end.
Easy access to fresh water also would have been mandatory, which is another reason why settlements were in bottom lands near water. A number of wells from the times have been discovered, with a log-cabin type lining constructed one layer at a time as the previous layers sank into the well.[32][33]
Internally the house had one or two partitions creating up to three areas. Interpretations of the use of these areas varies; perhaps sleeping, common and animals.[31] Trash was regularly removed and placed in external pits. The waste-producing work, such as hide preparation and flint-working, was done outside the house. The main door was located at the opposite end from the sleeping quarters.
Long houses were gathered into villages of 5–8 about 20 m apart, placed on 300–1250 acres. Nearby villages formed settlement cells, some as dense as 20 per 25 km², others as sparse as 1 per 32 km².[30] This structuring of settlements does not support a view that the LBK population had no social structure, or was anarchic. On the other hand the structure remains obscure and interpretational. One long house may have supported one extended family; however, the short lifespan would have precluded more than two generations. The houses required too much labor to be the residences of single families; consequently, communal houses are postulated.[31] Though the known facts are tantalizing, the correct social interpretation of the layout of a long house and the arrangement of villages will have to wait for clearer evidence.
At least some villages were fortified for some time with a palisade and outer ditch.[34] An earlier view saw the Linear Pottery Culture as living a “peaceful, unfortified lifestyle”.[35] Since then settlements with palisades and weapon-traumatized bones have been discovered, such as at Herxheim,[36] which, whether the site of a massacre or of a martial ritual, demonstrates “… systematic violence between groups”. Most of the known settlements, however, left no trace of violence.
Pottery has been found in long houses as well as in graves. Analysis of the home pottery reveals that each house had its own tradition. The occurrence of pottery primarily in female graves indicates that the women of the long house probably made the pottery; in fact lineages have been defined. Gimbutas goes so far as to assert: “The indirect results indicate an endogamous, matrilocal residence”.[37]
Religion
As is true of all prehistoric cultures, the details of actual belief systems maintained by the Linear Pottery Culture population are poorly understood relative to beliefs and religions of historical periods. The extent to which prehistoric beliefs formed a systematic religious canon is also the subject of some debate. Nevertheless, comparative, detailed, scientific study of cultural artifacts and iconography has led to the proposal of models.
The mother goddess model is the major one that applies to the Neolithic of the middle and near east, the civilization of the Aegean and Europe. The iconography was inherited from the Palaeolithic. The Gravettian Culture introduced it into the range of the future LBK from western Asia and south Russia.[38] From there it diffused throughout Europe in the Upper Palaeolithic, which was inhabited by Cro-magnon man and was responsible for many works of art, such as the Venus of Willendorf.[39]
With the transition to the Neolithic, “… the female principle continued to predominate the cultures that had grown up around the mysterious processes of birth and generation”.[40] The LBK therefore did not bring anything new spiritually to Europe, nor was the cult in any way localized to Europe. It is reflected in the vase paintings, figurines, graves and grave goods and surviving customs and myths of Europe. In the north the goddess could manifest herself as the mistress of animals, grain, distaff and loom, household and life and death.[41]
The works of the noted late archaeologist Marija Gimbutas present a major study of the iconography and surviving beliefs of the European Neolithic, including the Linear Pottery Culture. She was able to trace the unity of reproductive themes in cultural objects previously unsuspected of such themes. For example, the burial pits of the Linear Pottery Culture, which were lined with stone, clay or plaster, may have been intended to represent eggs. The deceased returns to the egg, so to speak, there to await rebirth.[42]
The presence of such pits contemporaneously with the burial of women and children under the floors of houses suggests a multiplicity of religious convictions, as does the use of both cremation and inhumation. Some of the figurines are not of females but are androgynous. Perhaps the beliefs of Europeans of any culture always were complex.[43]
Funerary customs
The early Neolithic in Europe featured burials of women and children under the floors of personal residences. Remains of adult males are missing. It is probably safe to say that Neolithic culture featured sex discrimination in funerary customs, and that women and children were important in ideology concerning the home.[44]
Burials beneath the floors of homes continued until about 4000 BC. However, in the Balkans and central Europe the cemetery also came into use at about 5000 BC. LBK cemeteries contained from 20 to 200 graves arranged in groups that appear to have been based on kinship. Males and females of any age were included. Both cremation and inhumation were practiced. The inhumed were placed in flexed position in pits lined with stones, plaster or clay. Cemeteries were close to, but distinct from, residential areas.
The presence of grave goods indicates both a sex and a dominance discrimination. Male graves included stone celts, flint implements and money or jewelry of spondylus shells. Female graves contained many of the same artifacts as male graves, but also most of the pottery and containers of ochre. The goods have been interpreted as gifts to the departed or personal possessions.
Only about 30% of the graves have goods. This circumstance probably rightly has been interpreted as some sort of distinction in dominance, but the exact nature is not known. If the goods were gifts, then some were more honored than others; if they were possessions, then some were wealthier than others.
These practices are contrasted to mass graves, such as the Talheim Death Pit.
Kultura Vinča
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Correct.svg
Ten artykuł należy dopracować zgodnie z zaleceniami edycyjnymi:
poprawić styl – powinien mieć encyklopedyczną formę.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się na stronie dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości prosimy usunąć szablon {{Dopracować}} z kodu tego artykułu.
Poglądowa mapa głównych kultur schyłku 4. tysiąclecia p.n.e. Fioletowa tytułowa archeologiczna kultura
Pani z Vinčy – przykład sztuki kultury Vinča
Rysunek amuletu glinianego z Tărtăria (Rumunia) datowany na około 4500 lat przed Chrystusem
Kultura Vinča – neolityczna kultura archeologiczna związana ze stanowiskiem eponimicznym w Vinča na przedmieściach Belgradu.
Kultura Vinča rozwijała się w Europie południowo-wschodniej od ok. 5500 do ok. 4000 p.n.e. Wyróżniana jest faza starsza zwana Turdaş (Tordos) lub Vinča A i B, oraz młodsza – Pločnik lub Vinča C i D. Na bazie kultury Vinča powstaje kultura badeńska oraz inne pomniejsze archeologiczne kultury. Kultura Vinča powstała ponad starszą kulturą Starčevo.
Spis treści
1 Zasięg
2 Odkrycie
3 Charakterystyka
4 Symbole
5 Bibliografia
6 Zobacz też
7 Przypisy
Zasięg
Zespół zjawisk kulturowych utożsamianych z kulturą Vinča obejmował swym zasięgiem naddunajskie dorzecze w obszarach na północ od ujścia Maruszy po dorzecze górnej Morawy na południu oraz od linii rzek Drina – Dunaj, na zachodzie po Transylwanię na wschodzie. Kultura rozciągała się w mniejszym nasileniu poza swoje centrum sięgając terenów Centralnej Europy i Azji Mniejszej.
Odkrycie
Pierwszego odkryć dokonał w 1908 r serbski archeolog Miloje M. Vasić w naddunajskiej miejscowości Vinča 16 km na wschód od Belgradu. Wykopaliska były odwiedzane przez autorytety dziedziny: Veselin Čajkanović, Charles Hyde, J. L. Myres, W. A. Hurtley, Bogdan Popović, Gordon Childe.
Charakterystyka
Inwentarz ceramiczny w kulturze Vinča reprezentowany jest przez naczynia ostro profilowane o szarej bądź czarnej barwie uzyskiwanej poprzez wypalanie naczyń w atmosferze redukcyjnej. Inwentarz kamienny w owej kulturze reprezentowany jest przez różnego rodzaju odłupki i wióry.
Domy budowano skośnie do północy wzdłuż krzyżowych ulic. Domy były nieduże, czworokątne, ściany wykonane z plecionki pokrytej warstwą gliny. Słupy wewnątrz budynków wspierały dwuspadowy dach. Wewnątrz znajdował się piec lub palenisko.
Znajduje się również wiele świadectw kultu takich jak ołtarzyki na trzech lub czterech nogach i statuetki kobiece w pozycji siedzącej lub stojącej. W miarę rozwoju kultury twarz a szczególnie oczy były modelowane coraz staranniej, natomiast sylwetka stawała się coraz bardziej schematyczna. Na stanowiskach owej kultury poświadczona jest obecność glinianych statuetek kobiecych w pozycji siedzącej bądź stojącej. Odkopano 1000 czasami malowanych statuetek[1].
Rozwija się metalurgia[2]. Odkrycie warsztatu metalurgicznego w Pločniku przesuwa początek europejskiej epoki miedzi o 500 lat wstecz wobec wcześniejszych ustaleń[3][4].
Symbole używane w kulturze Vinča
Ludność tutejsza zajmowała się głównie uprawą pszenicy, jęczmienia, soczewicy oraz grochu poświadczona jest także hodowla kóz, świń, psów i bydła które przeważało. Handlowano nadwyżkami zbiorów za sól, obsydian i rzadziej za ozdobne muszelki Spondylidae.
Inne osady to: Divostin, Potporanj, Selevac, Pločnik, Predionica, Liobcova i Ujvar. 120 hektarowe muzeum w Pločniku obejmuje osadę która rozwijała się od 5500 r. p.n.e. do pożaru w 4700 r. p.n.e., po czym ludność ją zamieszkująca przeniosła się gdzieś indziej, o czym świadczy brak zwęglonych zwłok w pogorzelisku.
Symbole
Rysunek naczynia glinianego ze znakami
Szereg znalezisk archeologicznych z sfery kultury Vinča zawiera znaki lub symbole, określane też czasem jako „pismo kultury Vinča-Turdaş”, „pismo staroeuropejskie”, lub nawet „alfabet staroeuropejski”. Ilość inskrypcji i znaków oraz ich kontekst nie pozwoliły, jak dotychczas, na użyteczna analizę. Przyjmuje się powszechnie, że znaki te nie są prawdziwym pismem ale raczej „protopismem” (znanym także z innych miejsc, na przykład symbole z Jiahu w Chinach lub tabliczka z Dispilio w Grecji). Jednakże, jeśli te symbole okazałyby się pismem, to byłby to jeden z najstarszych (jeśli nie najstarszy) system pisma na świecie (powszechnie przyjmuje się, że najstarszym systemem jest sumeryjskie pismo klinowe z ok. 3000 lat przed Chrystusem). Znaki Vinča są okazyjnie przedmiotem sensacyjnych publikacji i popularnych spekulacji.
Vinča culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
Vinča culture
Map showing the extent of the Vinča culture within Southeastern Europe.
Period Middle Neolithic
Dates c. 5500–4500 BCE
Type site Vinča-Belo Brdo
Major sites Drenovac
Gomolava
Gornja Tuzla
Pločnik
Rudna Glava
Selevac
Tărtăria
Turdaş
Vršac
Characteristics Large tell settlements
Anthropomorphic figurines
Vinča symbols
Preceded by Starčevo culture
Turdaş culture
Tordos culture
Gradeshnitsa culture
Vinča culture is located in Serbia
Drenovac
Gomolava
Gornja Tuzla
Pločnik
Rudna Glava
Selevac
Tărtăria
Turdaş
Vinča-Belo Brdo
Vršac
Map of Serbia with markers showing the locations of major Vinča archaeological sites.
An anthropomorphic figurine with incised lines depicting clothing.
The Lady of Vinča – in iconic Vinča anthropomorphic figurine
The Vinča culture, also known as Turdaș culture or Turdaș-Vinča culture, is a Neolithic archaeological culture in Southeastern Europe, dated to the period 5500–4500 BCE.[1] Named for its type site, Vinča-Belo Brdo, a large tell settlement discovered by Serbian archaeologist Miloje Vasić in 1908, it represents the material remains of a prehistoric society mainly distinguished by its settlement pattern and ritual behaviour. Farming technology first introduced to the region during the First Temperate Neolithic was developed further by the Vinča culture, fuelling a population boom and producing some of the largest settlements in prehistoric Europe. These settlements maintained a high degree of cultural uniformity through the long-distance exchange of ritual items, but were probably not politically unified. Various styles of zoomorphic and anthropomorphic figurines are hallmarks of the culture, as are the Vinča symbols, which some conjecture to be an early form of proto-writing. Though not conventionally considered part of the Chalcolithic or “Copper Age”, the Vinča culture provides the earliest known example of copper metallurgy.
1 Geography and Demographics
2 Chronology
2.1 Decline
3 Economy
3.1 Subsistence
3.2 Industry
4 Culture
5 Major Vinča sites
6 See also 7 Notes
8 References
9 Further reading
10 External links
Geography and Demographics
The Vinča culture occupied a region of Southeastern Europe (i.e. the Balkans) corresponding mainly to modern-day Serbia, but also parts of Romania, Bulgaria, Bosnia, Montenegro, Macedonia, and Greece.[1]
This region had already been settled by farming societies of the First Temperate Neolithic, but during the Vinča period sustained population growth led to an unprecedented level of settlement size and density along with the population of areas that were bypassed by earlier settlers. Vinča settlements were considerably larger than any other contemporary European culture, in some instances surpassing the cities of the Aegean and early Near Eastern Bronze Age a millennium later. The largest sites—some more than 300,000 square metres—may have been home to up to 2,500 people.[2]
Chronology
The origins of the Vinča culture are debated. Before the advent of radiocarbon dating it was thought, on the basis of typological similarities, that Vinča and other Neolithic cultures belonging to the “Dark Burnished Ware” complex were the product of migrations from Anatolia to the Balkans. This had to be reassessed in light of radiocarbon dates which showed that the Dark Burnished Ware complex appeared at least a millennium before Troy I, the putative starting point of the westward migration. An alternative hypothesis where the Vinča culture developed locally from the preceding Starčevo culture—first proposed by Colin Renfrew in 1969—is now accepted by many scholars, but the evidence is not conclusive.[3][4]
The Vinča culture can be divided into two phases, closely linked with those of its type site Vinča-Belo Brdo:[5]
Vinča culture Vinča-Belo Brdo Years BCE
Early Vinča period Vinča A 5500–4800
Vinča B
Vinča C
Late Vinča period Vinča D 4800–4200
Abandoned
Decline
In its later phase the centre of the Vinča network shifted from Vinča-Belo Brdo to Vršac, and the long-distance exchange of obsidian and Spondylus artefacts from modern-day Hungary and the Aegean respectively became more important than that of Vinča figurines. Eventually the network lost its cohesion altogether and fell into decline. It is likely that, after two millennia of intensive farming, economic stresses caused by decreasing soil fertility were partly responsible for this decline.[6]
According to Marija Gimbutas, the Vinča culture was part of Old Europe – a relatively homogeneous, peaceful and matrifocal culture that occupied Europe during the Neolithic. According to this theory its period of decline was followed by an invasion of warlike, horse-riding Proto-Indo-European tribes from the Pontic-Caspian steppe.[7]
Economy
Subsistence
Most people in Vinča settlements would have been occupied with the provision of food. They practised a mixed subsistence economy where agriculture, animal husbandry and hunting and foraging all contributed to the diet of the growing Vinča population. Compared to earlier cultures of the First Temperate Neolithic (FTN) these practices were intensified, with increasing specialisation on high-yield cereal crops and the secondary products of domesticated animals, consistent with the increased population density.[8]
Vinča agriculture introduced common wheat, oat and flax to temperate Europe, and made greater use of barley than the cultures of the FTN. These innovations increased crop yields and allowed the manufacture of clothes made from plant textiles as well as animal products (i.e. leather and wool). There is indirect evidence that Vinča farmers made use of the cattle-driven plough, which would have had a major effect on the amount of human labour required for agriculture as well as opening up new area of land for farming. Many of the largest Vinča sites occupy regions dominated by soil types that would have required ploughing.[8]
Areas with less arable potential were exploited through transhumant pastoralism, where groups from the lowland villages moved their livestock to nearby upland areas on a seasonal basis. Cattle was more important than sheep and goats in Vinča herds and, in comparison to the cultures of the FTN, livestock was increasingly kept for milk, leather and as draft animals, rather than solely for meat. Seasonal movement to upland areas was also motivated by the exploitation of stone and mineral resources. Where these were especially rich permanent upland settlements were established, which would have relied more heavily on pastoralism for subsistence.[8]
Though increasingly focused on domesticated plants and animals, the Vinča subsistence economy still made use of wild food resources. The hunting of deer, boar and aurochs, fishing of carp and catfish, shell-collecting, fowling and foraging of wild cereals, forest fruits and nuts made up a significant part of the diet at some Vinča sites. These, however, were in the minority; settlements were invariably located with agricultural rather than wild food potential in mind, and wild resources were usually underexploited unless the area was low in arable productivity.[8]
Industry
Generally speaking craft production within the Vinča network was carried out at the household level; there is little evidence for individual economic specialisation. Nevertheless, some Vinča artefacts were made with considerable levels of technical skill. A two-stage method was used to produce pottery with a polished, multi-coloured finish, known as “Black-topped” and “Rainbow Ware”. Sometimes powdered cinnabar and limonite were applied to the fired clay for decoration. The style of Vinča clothing can be inferred from figurines depicted with open-necked tunics and decorated skirts. Cloth was woven from both flax and wool (with flax becoming more important in the later Vinča period), and buttons made from shell or stone were also used.[9]
The Vinča site of Pločnik has produced the earliest example of copper tools in the world. However, the people of the Vinča network practised only an early and limited form of metallurgy.[10] Copper ores were mined on a large scale at sites like Rudna Glava, but only a fraction were smelted and cast into metal artefacts – and these were ornaments and trinkets rather than functional tools, which continued to be made from chipped stone, bone and antler. It is likely that the primary use of mined ores was in their powdered form, in the production of pottery or as bodily decoration.[
Lengyel culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
Map of European Neolithic at the apogee of Danubian expansion, c. 3500 BC.
The Lengyel culture, is an archaeological culture of the European Neolithic, centered on the Middle Danube in Central Europe. It flourished during the 5th and 4th millennia BC. The eponymous type site is at Lengyel in Tolna county, Hungary.
It was preceded by the Linear Pottery Culture and succeeded by the Corded Ware culture. In its northern extent, overlapped the somewhat later but otherwise approximately contemporaneous Funnelbeaker culture. Also closely related are the Stroke-ornamented ware and Rössen cultures, adjacent to the north and west, respectively.
Subgroups of the Lengyel horizon include the Austrian/Moravian Painted Ware I and II, Aichbühl, Jordanów/Jordanov/Jordansmühl, Schussenried, Gatersleben, etc.
It is a wide interaction sphere or cultural horizon rather than an archaeological culture in the narrow sense. Its distribution overlaps with the Tisza culture and with Stroke-Ornamented Pottery (STK) as far north as Osłonki, central Poland.
Lengyel pottery was found in western Hungary, the Czech and Slovak Republics, Austria, Poland, and in the Sopot culture of the northern parts of Former Yugoslavia. Influence in pottery styles is found even further afield, in parts of Germany and Switzerland.
Agriculture and stock raising (mainly cattle, but also pigs, and to a lesser extent, ovicaprids) was practiced, though a large number of wild faunal remains have also been recovered. Settlements consisted of small houses as well as trapezoid longhouses. These settlements were sometimes open, sometimes surrounded by a defensive ditch.
Inhumation was in separate cemeteries, in the flexed position with apparently no preference for which side the deceased was laid out in.
Lengyel sites of the later period show signs of the use of copper in form of beads and hammered ribbons, marking the dawn of the Chalcholithic period in Europe.
It was associated with the cover-term Old Europe by Marija Gimbutas, though may have been undergone “kurganization” by the Proto-Indo-Europeans and become integrated into the successor Globular Amphora culture.
Kultura lendzielska
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Poglądowa mapa głównych kultur schyłku 4. tysiąclecia p.n.e. Kultura lendzielska na pomarańczowo
Mapa neolitycznej Europy w apogeum ekspansji kultur naddunajskich, ok. 3500 p.n.e.
Kultura lendzielska to kultura neolityczna (ok. 5000–4000 p.n.e.), z kręgu kultur naddunajskich której nazwa pochodzi od miejscowości Lengyel koło Kaposvaru na Węgrzech.
Spis treści
1 Obszar występowania
2 Grupy lokalne na ziemiach polskich
3 Charakterystyczne wytwory kulturowe
4 Osadnictwo i gospodarka
5 Obrządek pogrzebowy
6 zobacz też
Obszar występowania
Ludność tej kultury zajmowała obszary południowych Moraw, zachodniej Słowacji, zachodnich Węgier oraz przylegających części Austrii, Słowenii i Chorwacji. Twórcy tej kultury osiedlili się także na Śląsku, Małopolsce, Wielkopolsce i na Kujawach.
Grupy lokalne na ziemiach polskich
Na podstawie szczegółowej analizy ceramiki wydzielono następujące grupy:
grupa ociecka (Górny Śląsk)
grupa modlnicka (Małopolska)
grupa brzesko-kujawska (Kujawy)
Charakterystyczne wytwory kulturowe
Cechą charakterystyczną wyżej wymienionych grup jest występowanie naczyń na pustej nóżce, amforek i mis, zdobionych jedynie plastycznymi guzkami.
Osadnictwo i gospodarka
Zakładano bardzo rozległe osady, złożone zarówno z dużych domów naziemnych zbudowanych na planie prostokątnym, jak również ziemianki o planie owalnym. Spotyka się osady otwarte, ale też otoczone rowami obronnymi, również budowle o nieznanym przeznaczeniu tzw. rondle.
Ludność zajmowała się zarówno rolnictwem jak i hodowlą bydła. Terenami eksploatowanymi przez gospodarkę rolno-hodowlaną były już nie tylko dna dolin rzecznych, ale także brzegi wysoczyzn.
Obrządek pogrzebowy
Zmarłych chowano na cmentarzyskach w pobliżu osad, w pozycji skurczonej, w grobach szkieletowych wyposażonych w ceramikę oraz narzędzia krzemienne.
Kultura majkopska
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Kultura majkopska – kultura archeologiczna eneolitu i wczesnej epoki brązu na Przedkaukaziu. Jej nazwa pochodzi od miejscowości Majkop, w pobliżu której przebadano wielki kurhan pochodzący z tego okresu.
Spis treści
1 Geneza
2 Chronologia i obszar występowania
3 Gospodarka
4 Osadnictwo i budownictwo
5 Obrządek pogrzebowy
6 Inwentarz
7 Zanik i wpływ na powstanie innych kultur
8 Bibliografia
Geneza
Kultura majkopska tak samo jak pokrewna jej kultura kuro-arakska bazowała na wzorcach eneolitycznych, korzystając z dogodnego położenia geograficznego. Twierdzi się jednak, że jej twórcami byli przybysze zza Kaukazu, którzy przynieśli ze sobą technologię brązów cynowych.
Chronologia i obszar występowania
Omawiana kultura swój początek bierze w początkach IV tysiąclecia p.n.e. W okresie kultury późnego Uruk (3500–3200 p.n.e.) dają się w niej zauważyć liczne wpływy z Bliskiego Wschodu i w tym czasie kształtuje się charakter tej kultury, natomiast u schyłku IV tysiąclecia mamy do czynienia z początkiem presji kulturowej ugrupowań stepowych i kultury dolmenów, co ostatecznie doprowadziło do zatarcia się tej kultury w okresie około 2500 lat p.n.e. Kultura majkopska rozwijała się na terenie północnego Przedkaukazia i na stepach kubańskich.
Gospodarka
Ludność kultury majkopskiej zajmowała się głównie pasterstwem. Hodowano więc kozy i owce, zwierzęta najbardziej typowe dla mobilnego trybu życia.
Osadnictwo i budownictwo
Osady bardzo często usytuowane są nad rzekami w miejscach dogodnych do osadnictwa. W budownictwie występują domy o ścianach wzniesionych w konstrukcji plecionkowej, wylepionych gliną, z paleniskami pośrodku (Osiedle Dolinska koło Nalczyka). W klepiskach tych domostw osadzone były wielkie naczynia służące do przechowywania ziarna. Na stanowisku w Mešoko nad rzeką Biełą odkryto domy o konstrukcji glinobitej, natomiast osiedle tych domostw otoczone było kamiennym murem.
Obrządek pogrzebowy
Kultura majkopska znana jest głównie z wielkich, bogato wyposażonych kurhanów, świadczących o elitarnym charakterze tej kultury. Wewnątrz tych kurhanów występują pochówki szkieletowe w pozycji skurczonej na boku, wyposażone w ceramikę, wyroby metalowe, zwłaszcza miedziane kotły, broń, narzędzia oraz kamienne głowice buław i krzemienne grociki. Ponadto w bogatych grobach spotyka się srebrne naczynia ozdobione figuralnymi przedstawieniami oraz wykonane ze złota i srebra figurki zwierząt. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy wyroby te były produkowane na miejscu, czy w Mezopotamii. Znane są także groby budowane z płyt kamiennych (Dolmeny), niekiedy zdobione wewnątrz zdobione geometryczną dekoracją. Grobowiec tego typu znamy z miejscowości Nalczyk, gdzie pod nasypem grób zbudowany był z 24 płyt tufowych i tworzył dość obszerną skrzynię. Ściany skrzyni były od zewnątrz obstawione kamieniami, a wewnątrz znajdowały się dwa szkielety, jeden na lewym, a drugi na prawym boku. Oba szkielety były posypane ochrą i bogato wyposażone.
Inwentarz
Inwentarz naczyń reprezentowany jest zarówno przez ceramikę jak i naczynia metalowe, bardzo bogato zdobione, wykonane często ze srebra i złota. Z wyrobów metalowych najczęściej występują miedziane lub brązowe sztylety, a prócz tego spotyka się topory, dłuta, szydła, różnego rodzaju narzędzia i przybory osadzone na tulei, pobocznice wędzidła, złote ozdoby, takie jak kółka, płytki, kolie, paciorki. Ponadto współwystępują także narzędzia oraz broń kamienna i krzemienna.
Zanik i wpływ na powstanie innych kultur
U schyłku IV tysiąclecia p.n.e. w środowisku kultury majkopskiej coraz silniej zaczęły się ujawniać miejscowe tradycje kulturowe (zespoły typu Novosvobodnaja). Przy jednoczesnej presji ze strony ugrupowań stepowych i kultury dolmenowej, omawiana jednostka zaczęła zanikać.
Maykop culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
Maykop culture-en.svg
Golden ox figurine found in the Maykop kurgan (mid-3rd millennium BC.), Hermitage Museum
Bronze Age
↑ Chalcolithic
Near East (3600-1200 BC)
Caucasus, Anatolia, Levant, Indus valley, Mesopotamia, Elam, Jiroft, Bronze Age collapse
Europe (3200-600 BC)
Aegean Civilization
Caucasus (Maykop culture)
Basarabi culture
Coțofeni culture
Pecica culture
Otomani culture
Wietenberg culture
Catacomb culture
Srubna culture
Beaker culture
Unetice culture
Tumulus culture
Urnfield culture
Hallstatt culture
Atlantic Bronze Age
Bronze Age Britain
Nordic Bronze Age
Romanian Bronze Age
Southeastern European Bronze Age
Italian Bronze Age
Indian Subcontinent (3300-1200 BC)
China (3000-700 BC)
Upper Oxus (2300-1700 BC)
arsenical bronze
writing, literature
sword, chariot
↓ Iron Age
This box:
view
talk
edit
The Maykop culture (also spelled Maikop), ca. 3700 BC—2500 BC, was a major Bronze Age archaeological culture in the Western Caucasus region of Southern Russia.
It extends along the area from the Taman Peninsula at the Kerch Strait to near the modern border of Dagestan and southwards to the Kura River. The culture takes its name from a royal burial found in Maykop in the Kuban River valley.
1 Territory
2 Culture
2.1 Art
2.2 Horse breeding
2.3 Terrace agriculture
2.4 Recent discoveries
3 Evaluation
3.1 Anatolian theory
4 List of researchers of the Maykop culture
5 Sources
6 Footnotes
Territory
In the south it borders the approximately contemporaneous Kura-Araxes culture (3500—2200 BC), which extends into eastern Anatolia and apparently influenced it. To the north is the Yamna culture, including the Novotitorovka culture (3300—2700), which it overlaps in territorial extent. It is contemporaneous with the late Uruk period in Mesopotamia.
The Kuban River is navigable for much of its length and provides an easy water-passage via the Sea of Azov to the territory of the Yamna culture, along the Don and Donets River systems. The Maykop culture was thus well-situated to exploit the trading possibilities with the central Ukraine area.
New data revealed the similarity of artifacts from the Maykop culture with those found recently in the course of excavations of the ancient city of Tell Khazneh in northern Syria, the construction of which dates back to 4000 BC.
After the discovery of the Leyla-Tepe culture in the 1980s it was suggested that elements of the Maykop culture migrated to the south-eastern slopes of the Caucasus in modern Azerbaijan.
In 2010, nearly 200 Bronze Age sites were reported stretching over 60 miles between the Kuban and Nalchik rivers, at an altitude of between 4,620 feet and 7,920 feet. They were all “visibly constructed according to the same architectural plan, with an oval courtyard in the center, and connected by roads”.[1]
Radiocarbon dates for various monuments of the Maykop culture are from 3950-3650-3610–2980 calBC.[2]
Culture
Its inhumation practices were characteristically Indo-European, typically in a pit, sometimes stone-lined, topped with a kurgan (or tumulus). Stone cairns replace kurgans in later interments.
The Maykop kurgan was extremely rich in gold and silver artifacts; unusual for the time. The Maykop culture is believed to be one of the first to use the wheel.
Art
In the early 20th century, researchers established the existence of a local Maykop animal style in the found artifacts. This style was seen as the prototype for animal styles of later archaeological cultures: the Maykop animal style is more than a thousand years older than the Scythian, Sarmatian and Celtic animal styles.
Attributed to the Maykop culture are petroglyphs which have yet to be deciphered.[3]
Horse breeding
The Maykop nobility enjoyed horse riding and probably used horses in warfare. It should be noted that the Maykop people lived sedentary lives, and horses formed a very low percentage of their livestock, which mostly consisted of pigs and cattle. Archaeologists have discovered a unique form of bronze cheek-pieces, which consists of a bronze rod with a twisted loop in the middle and a thread through her nodes that connects with bridle, halter strap and headband. Notches and bumps on the edges of the cheek-pieces were, apparently, to fix nose and under-lip belts.[4]
Terrace agriculture
The construction of artificial terrace complexes in the mountains is evidence of their sedentary living, high population density, and high levels of agricultural and technical skills. The terraces were built around the fourth millennium BC. and all subsequent cultures used them for agricultural purposes. The vast majority of pottery found on the terasses are from the Maykop period, the rest from the Scythian and Alan period. The Maykop terraces are among the most ancient in the world, but they are little studied. The longevity of the terraces (more than 5000 years) allows us to consider their builders unsurpassed engineers and craftsmen.
Recent discoveries
Recent discoveries by archaeologist A. Rezepkin include:
The most ancient bronze sword, dating from the second third of the 4-th Millennium BC. It was found in a stone tomb near Novosvobodnaya, and is now on display in the Hermitage in St. Petersburg. It has a total length of 63 cm and a hilt length of 11 cm.
The most ancient column.
The most ancient stringed instrument, resembling the modern Adyghian shichepshin, dating from the late 4th Millennium BC, now also in the Hermitage museum.
Evaluation
Because of its burial practices, it is in terms of the Kurgan Hypothesis of Marija Gimbutas seen as an Indo-European intrusion from the Pontic steppe into the Caucasus. However, critics point out that:
(…) where the evidence for barrows is found, it is precisely in regions which later demonstrate the presence of non-Indo-European populations.
— J.P.Mallory, In Search of the Indo-Europeans[5]
The culture has been described as, at the very least, a “kurganized” local culture with strong ethnic and linguistic links to the descendants of the Proto-Indo-Europeans. It has been linked to the Lower Mikhaylovka group and Kemi Oba culture, and more distantly, to the Globular Amphora and Corded Ware cultures, if only in an economic sense. However:
Such a theory, it must be emphasized, is highly speculative and controversial although there is a recognition that this culture may be a product of at least two traditions: the local steppe tradition embraced in the Novosvobodna culture and foreign elements from south of the Caucasus which can be charted through imports in both regions.
— J.P. Mallory, EIEC, Maykop Culture
Anatolian theory
Gamkrelidze and Ivanov, whose views are somewhat controversial, suggest that the Maykop culture (or its ancestor) may have been a way-station for Indo-Europeans migrating from the South Caucasus and/or eastern Anatolia to a secondary Urheimat on the steppe. This would essentially place the Anatolian stock in Anatolia from the beginning, and at least in this instance, agrees with Colin Renfrew’s Anatolian hypothesis. Considering that some attempt has been made to unite Indo-European with the Northwest Caucasian languages, an earlier Caucasian pre-Urheimat is not out of the question (see Proto-Pontic). However, most linguists and archaeologists consider this hypothesis highly unlikely, and prefer the Eurasian steppes as the genuine IE Urheimat.
Pitted Ware culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
For the North-East European culture of similar name, see Pit-Comb Ware culture.
Holocene Epoch
This box:
view
talk
edit
↑ Pleistocene
Holocene/Anthropocene
Preboreal (10.3 ka – 9 ka),
Boreal (9 ka – 7.5 ka),
Atlantic (7.5 ka – 5 ka),
Subboreal (5 ka – 2.5 ka)
Subatlantic (2.5 ka – present)
Trindyxa (round stone axe), Gotland, Sweden
The Pitted Ware culture (ca 3200 BC – ca 2300 BC) was a hunter-gatherer culture in southern Scandinavia, mainly along the coasts of Svealand, Götaland, Åland, north-eastern Denmark and southern Norway. Despite its Mesolithic economy, it is by convention classed as Neolithic, since it falls within the period in which farming reached Scandinavia. It was first contemporary and overlapping with the agricultural Funnelbeaker culture, and later with the agricultural Corded Ware culture.[1]
1 Economy
2 Tools
3 Ceramics
4 Graves
5 Genetics
6 Language
7 Notes
Economy
The economy was based on fishing, hunting and gathering of plants. Pitted Ware sites contain bones from elk, deer, beaver, seal, porpoise, and pig. Pig bones found in large quantities on some Pitted Ware sites emanate from wild boar rather than domestic pigs.[2]
Seasonal migration was a feature of life, as with many other hunter-gatherer communities. Pitted Ware communities in Eastern Sweden probably spent most of the year at their main village on the coast, making seasonal forays inland to hunt for pigs and fur-bearing animals and to engage in exchange with farming communities in the interior.[3]
This type of seasonal interaction may explain the unique Alvastra Pile Dwelling in south-western Östergötland, which belongs to the Pitted Ware culture as far as the pottery is concerned, but to the Funnelbeaker culture in tools and weapons.
Tools
The repertoire of Pitted Ware tools varied from region to region. In part this variety reflected regional sources of raw materials. However the use of fish-hooks, harpoons, and nets and sinkers was fairly widespread. Tanged arrow heads made from blades of flintstone are abundant on Scandinavia’s west coast, and were probably used in the hunting of marine mammals.[4]
Ceramics
A pottery shard showing the characteristic pits, from Uppland, Sweden
A characteristic moose figurine, from Åloppe, Uppland, Sweden
One notable feature of the Pitted Ware Culture is the sheer quantity of shards of pottery on its sites. The culture has been named after the typical ornamentation of its pottery: horizontal rows of pits pressed into the body of the pot before firing.
Though some vessels are flat-bottomed, others are round-based or pointed-based, which would facilitate stable positioning in the soil or on the hearth. In shape and decoration, this ceramic reflects influences from the Comb Ceramic culture (also known as Pit-Comb Ware) of Finland and other parts of north-eastern Europe, established in the sixth and fifth millennia BC.[5]
Small animal figurines were modelled out of clay, as well as bone. These are also similar to the art of the Comb Ware culture. A large number of clay figurines have been found at Jettböle on the island of Åland, including some which combine seal and human features.[6]
Graves
Its grave customs are not well known, but Västerbjers on the island of Gotland has produced a large number of grave fields, where the limestone has preserved the graves well. In these graves, archaeologists found skeletons laid on their backs with well-preserved tools in bone and horn. Numerous imported objects testify to good connections with the Scandinavian mainland, Denmark and Germany.
Genetics
A theory among archaeologists was that the Pitted Ware culture evolved from the Funnelbeaker culture by a process of abandonment of farming for hunting and fishing. However the two populations are genetically distinct. Samples of skeletal remains from Pitted Ware and Funnelbeaker sites in Sweden yielded mitochondrial DNA (mtDNA). The nineteen Pitted Ware samples from Gotland were dominated by mtDNA haplogroups U4, U5 and U5a, though it should be noted that, because of the low resolution of the tests performed, some haplotypes reported as U4 may actually belong to haplogroup H. By contrast the three Funnelbeaker samples from Gökhem contained no haplogroup U.[7] This is consistent with findings elsewhere in northern Europe of a distinct difference in mtDNA between hunter-gatherers and farmers.[8]
A very low level (5%) of an allele (-13910*T) strongly associated with the ability to consume unprocessed milk at adulthood was found among Pitted Ware Culture individuals in Gotland, Sweden. This frequency is dramatically different from the extant Swedish population (74%).[9]
Language
As the language left no records, its linguistic affiliations are uncertain. It has been suggested that its people spoke a language related to the Uralic languages and provided the unique linguistic features discussed in the Germanic substrate hypothesis.
Kultura Cucuteni-Trypole
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Kultura Cucuteni-Trypole, zwana też kulturą ceramiki malowanej; wydzielona w latach siedemdziesiątych XIX w. eneolityczna kultura archeologiczna (zob. też Kultura trypolska).
Spis treści
1 Historia odkrycia
2 Kryteria wydzielenia
3 Chronologia, geneza i zanik
4 Obszar występowania i kontekst kulturowy
5 Charakterystyczne wytwory kulturowe
6 Osadnictwo
7 Obrządek pogrzebowy
8 Przynależność etniczna
9 Przypisy
9.1 Bibliografia
Historia odkrycia
W wyniku badań w Mołdawii wyróżniono początkowo grupę Cucuteni (Diamandi 1899), zaś niedługo później nad środkowym Dnieprem wyróżniono grupę Trypole (Chvojko 1901). Do lat siedemdziesiątych XX w. traktowano je jako osobne, niezależne od siebie kultury (Dumitrescu 1963). Mimo że aktualnie przyjmuje się, że grupy Cucuteni i Trypole należałoby traktować jako jeden kompleks kulturowy, niektórzy badacze (jak na przykład L.W. Ćwiek, T.G. Mowsza) wciąż podkreślają różnice (dla przykładu w grupie Cucuteni dominującą jest ceramika malowana, w grupie Trypole – taka występuje w bardzo niewielkich ilościach), czego efektem jest między innymi osobny system periodyzacyjny.
Kryteria wydzielenia
Podstawą wydzielenia kultury był nietypowy w tym okresie system osadniczy, charakteryzujący się brakiem osad tellowych, a także bogata wytwórczość krzemieniarska, ceramiczna i miedziana.
Chronologia, geneza i zanik
Kompleks Cucuteni-Trypole formuje się w 4200 BC, w epoce miedzi, na podłożu wcześniejszych kultur Boian i PreCucuteni. Najpóźniejsze znaleziska pochodzą z 2750 BC
Obszar występowania i kontekst kulturowy
Zasięg występowania kultury Cucuteni-Trypole
Kompleks Cucuteni-Trypole umiejscawia się, na rdzennym obszarze eneolitycznych kultur z ceramiką malowaną – na terenie dzisiejszej Mołdawii i Ukrainy. Graniczy on z kulturami: dniepro-doniecką, ceramiki grzebykowej, Gumelnita-Karanowo VI i bodrogkereszturską. Zasięg występowania stanowisk kultury zamykają rzeki Seret, Prut, Dniestr i Dniepr.
Charakterystyczne wytwory kulturowe
W kulturze Cucuteni-Trypole można wyróżnić trzy podstawowe grupy. Ceramika „kuchenna” była wytwarzana z dodatkiem gruboziarnistego tłucznia ceramicznego i piasku. Prawie zawsze zdobiono ją ornamentem szczypanym, na całej powierzchni naczynia. Ceramika „stołowa”, była ceramiką cienkościenną, ornamentowaną kanelurami, liniami rytymi i odciskami grzebienia. Grupa ceramiki „dekoracyjnej” o starannie gładzonej powierzchni charakteryzuje się zwykle ornamentem wycinanym negatywowo-pozytywowo (tzw. „wilcze zęby” i układ szachownicowy) lub w późniejszym okresie ornamentem spiralnym. Dwa rodzaje zdobienia łączono zwykle z ornamentem krzywolinijnym i inkrustowano białą lub czerwoną masą wapienną. W późniejszym okresie pojawiają się naczynia częściowo lub całkowicie malowane czerwoną farbą, a także malowane dwubarwnie (czerwień i biel) i trójbarwnie (czerwień, czerń i biel). W najpóźniejszych okresach pojawiają się malowane przedstawienia zoomorficzne i antropomorficzne. Najbardziej rozpowszechnionymi formami ceramiki dla kultury Cucuteni-Trypole były dwustożkowe wazy, wazy na pustych nóżkach, puchary, misy i pokrywki z grzybowatym uchwytem, a także gliniane statuetki o antropomorficznych lub zoomorficznych kształtach. Odnaleziono też ceramiczne modele domów.
Osadnictwo
Charakterystyczną formą osadnictwa kultury Cucuteni-Trypole były rozległe osady (nawet do 150 ha – stanowisko Wesełyj Kut) na tarasach rzek. W późniejszym okresie zakładano też osady na skraju wysoczyzn – miejscach o naturalnych walorach obronnych. Siedliska złożone były z prostokątnych, długich budynków, wspartych na masywnych słupach, z glinianymi ścianami (zachowały się po nich charakterystyczne zwały polepy). Domy te otaczały zwykle półkoliście lub koliście plac, na którym czasami znajdował się większy budynek. Bardzo często udaje się wśród budynków wyróżnić warsztaty, co wskazuje na istnienie wśród ludności wyodrębnionej grupy rzemieślników. W początkowych fazach kultury nie odnaleziono żadnych konstrukcji obronnych, które pojawiają się w późniejszym etapie – a więc rowów, wałów i palisad (stanowiska Polywaniw Jar III, Cucuteni A, Trusesti).
Obrządek pogrzebowy
Nie odnaleziono żadnych cmentarzy, które można powiązać z kulturą Cucuteni-Trypole. Odnotowano tylko kilka pojedynczych pochówków na terenie osAd. Przynależność etniczna
Według Anatola Klosowa, który swoje badania oparł na datowaniu szczątków kopalnych z wykrytą haplogrupą Y-DNA R1a1 kulturę Cucuteni-Trypole stworzył lud indosłowiański
Kultura trypolska
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Kultury staroeuropejskie w IV tys. p.n.e.
Ceramika kultury trypolskiej
Kultura trypolska – kultura archeologiczna reprezentująca apogeum rozwoju kultur eneolitycznych w Europie rozwijająca się w latach 4200–2750 p.n.e., na terenach Bułgarii, Rumunii, Mołdawii i zachodniej Ukrainy (zob. też kultura Cucuteni-Trypole).
Spis treści
1 Kryteria wydzielenia
2 Chronologia, geneza i zanik
3 Obszar występowania i kontekst kulturowy
4 Charakterystyczne wytwory kulturowe
5 Osadnictwo
6 Obrządek pogrzebowy
7 Gospodarka
8 Znaczenie
9 Zobacz też
10 Bibliografia
Kryteria wydzielenia
Kultura należy do kompleksu Cucuteni-Trypole, obejmującego bliźniacze kultury, z których pierwsza odkryta została w 1884 w Cucuteni w Rumunii. Na drugą natomiast natrafiła, kierowana przez Wikentija Chwojkę, polsko-ukraińska ekspedycja w 1897 we wsi Trypole (wówczas Tripolje, obecne Trypillia) koło Kijowa.
Chronologia, geneza i zanik
Pierwsza połowa V tysiąclecia p.n.e. była okresem wielkiego wzrostu demograficznego w Europie południowo-wchodniej. Był to czas kształtowania się protocywilizacji eneolitycznych takich jak kultury Marica, PreCucuteni i Boian, które stworzyły podstawy rozwoju kultur eneolitycznych z ceramiką malowaną. Jedną z tych kultur była kultura trypolska. Jej upadek nastąpił na skutek przemieszczającej się koczowniczej ludności kultury grobów jamowych, na której podłożu w latach 2800–2000 p.n.e. wykształciła się kultura grobów katakumbowych z charakterystycznymi grobami w postaci wydrążonych nisz w ścianach.
Obszar występowania i kontekst kulturowy
Dokładny obszar na którym archeolodzy lokalizują kompleks Cucuteni-Trypole to tereny Rumunii, Mołdawii, dorzecze górnego i dolnego Podniestrza, środkowego i górnego biegu Dniepru oraz południową część zachodniego i wschodniego Wołynia. Kompleks Cucuteni-Trypole od północy otaczała kultura dniepro-doniecka, która w fazie środkowej kultury trypolskiej ustąpiła kulturze Srednij-Stog II. Na południe archeolodzy wyróżnili kompleks Gumelnita-Karanowo VI (pn.-wsch. Bałkany), która formuje się na podłożu kultury Marica. Od wschodu, na terenach dzisiejszej Słowacji i Siedmiogrodu rozwijała się kultura bodrogkereszturska, której ludność trudniła się głównie metalurgią. Wpływy północno-wschodnie to kultura pucharów lejkowatych, obejmująca w IV tysiącleciu p.n.e. większą część Europy. Na zachodzie archeolodzy wyróżnili kulturę ceramiki grzybkowej
Charakterystyczne wytwory kulturowe
Naczynie z okresu kultury trypolskiej
Cechą charakterystyczną kultury trypolskiej jest ceramika, która należy do najwspanialszych w eneolicie, nie tylko pod względem technologicznym, ale i artystycznym, chociaż naczynia były wytwarzane bez użycia koła garncarskiego.
Posążek kultury trypolskiej
Naczynia odznaczały się wielką wytrzymałością, pięknem i bogactwem form oraz barwną dekoracją ornamentalną złożoną z kół, wstęg, spiral i ich zestawów, malowaną najczęściej farbami czarną, czerwoną i białą na jaskrawo czerwonożółtym tle. Wytwarzano wazy, misy, puchary, a także gliniane figurki zoomorficzne i antropomorficzne oraz modele krzeseł, sani czy siekier. W trakcie badań stanowisk tego kręgu kulturowego natrafiono na dowody istnienia początków pisma, podobnego do młodszego o 1000 lat pisma klinowego w Mezopotamii. Proces ten uległ jednak przerwaniu w IV tysiącleciu p.n.e. z powodu niekorzystnych zmian klimatycznych.
Osadnictwo
Chata kultury trypolskiej, rekonstrukcja z Muzeum Trypillia na Ukrainie
Ekstensywne rolnictwo przyczyniło się do powstania centrów osadniczych, z których największe mogły liczyć do 14 tysięcy mieszkańców. Ludność wznosiła wielkie osiedla na obszernych wzniesieniach. Domy wykonane z gliny na drewnianym szkielecie miały charakter wielorodzinny. W jednej części domu znajdował się gliniany, kopułowy piec, w innej gliniane podwyższenie do składania ofiar. Konstrukcję domów odtwarzają naturalistyczne gliniane modele. Osiedla cechowały się planową zabudową, domy usytuowane były wokół centralnego placu i ustawiane w kształt okręgu lub owalu. W obrębie osad budowano także świątynie, a całość zabudowy otaczano fortyfikacjami drewnianymi.
Struktura społeczna ludności tego kręgu była bardzo skomplikowana, wyraźnie wydzielała się warstwa najbogatsza, której zmarłym przedstawicielom na drogę w zaświaty wkładano przedmioty z miedzi i złota.
Obrządek pogrzebowy
Z powodu gwałtownego wzrostu zaludnienia dominowały pochówki zbiorowe (30-40 ciał), szkieletowe. Cmentarzyska powstawały z przekształconych osad mieszkalnych. Zmarłych grzebano zwykle w pozycji skurczonej, na boku, wyposażając ich w naczynia i narzędzia.
Gospodarka
W początkowej fazie ludność trudniła się rolnictwem, mieszkańcy zajmowali się uprawą ziemi, hodowlą bydła, owiec, kóz i świń, a także myślistwem i rybołówstwem. W późnej fazie coraz większą rolę zaczęło odgrywać pasterstwo ze względu na wysuszenie klimatu.
Znaczenie
Zaawansowana technicznie metalurgia miedzi oraz wysoki poziom artystyczny i technologiczny garncarstwa zdecydowanie wyróżniały cywilizacyjnie ludność kultury trypolskiej pośród wszystkich populacji ówczesnej Europy. Ludność ta odegrała szczególnie ważną rolę w procesie przekazywania zdobyczy kulturowych z wysoko rozwiniętych ośrodków cywilizacyjnych Bliskiego Wschodu w głąb kontynentu europejskiego.
Cucuteni-Trypillian culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
Characteristic example of Cucuteni-Trypillian pottery
Cucuteni-Trypillian culture
(c. 4800 to 3000 BC)
Cucuteni-Tripol′ye Culture Outline Map.png
Map showing the approximate maximal extent of the Cucuteni-Trypillian culture (all periods)
Articles about the Cucuteni-Trypillian culture:
Periodization
Geography
Settlements · Architecture · House burning
Technology · Diet · Religion ·
Economy · Symbols and proto-writing · Barter tokens
Decline and end · Archaeogenetics
Preceded by Boian culture
Followed by Yamna culture
v
t
e
The Cucuteni-Trypillian culture, also known as Cucuteni culture (from Romanian), Trypillian culture (from Ukrainian) or Tripolye culture (from Russian), is a Neolithic-Eneolithic archaeological culture which existed from approximately 4800 to 3000 BC, from the Carpathian Mountains to the Dniester and Dnieper regions in modern-day Romania, Moldova, and Ukraine, encompassing an area of more than 35,000 km2 (14,000 sq mi).[1] During the Trypillia BII, CI, and CI–II phases, populations belonging to the Cucuteni-Trypillian culture built the largest settlements in Neolithic Europe, some of which contained as many as 1,600 structures.[2] However, the majority of Cucuteni-Trypillian settlements consisted of high-density, small settlements (spaced 3 to 4 kilometers apart), concentrated mainly in the Siret, Prut, and Dniester river valleys.[3]
One of the most notable aspects of this culture was the periodic destruction of settlements, with each single-habitation site having a roughly 60 to 80 year lifetime.[4] The purpose of burning these settlements is a subject of debate among scholars; some of the settlements were reconstructed several times on top of earlier habitational levels, preserving the shape and the orientation of the older buildings. One particular location, the Poduri site (Romania), revealed thirteen habitation levels that were constructed on top of each other over many years.[4]
1 Nomenclature
2 Geography
3 Chronology
3.1 Periodization
3.2 Early period (4800-4000 BC)
3.3 Middle period (4000-3500 BC)
3.4 Late period (3500-3000 BC)
3.5 Decline and end
4 Economy
4.1 Diet
4.2 Salt
5 Technology and material culture
5.1 Settlements
5.2 Pottery
5.3 Ceramic figurines
5.4 Textiles
5.5 Weapons and tools
6 Ritual and religion
7 Vinča-Turdaş script
8 Notes
9 Bibliography
10 See also 11 External links
Nomenclature
The culture was initially named after the village of Cucuteni in Iaşi County, Romania. In 1884 Teodor T. Burada visited the tell (a hill or mound formed by long-term human occupation) there and found fragments of pottery and terracotta figurines. Burada and other scholars from Iaşi, including the poet Nicolae Beldiceanu and archeologists Grigore Butureanu, Dimitrie C. Butculescu and George Diamandi, subsequently began the first excavations at Cucuteni in the spring of 1885.[5] Their findings were published in 1885[6] and 1889,[7] and presented in two international conferences in 1889, both in Paris: at the International Congress of Prehistoric Anthropology and Archaeology by Butureanu[5] and at a meeting of the Société d’Anthropologie de Paris by Diamandi.[8]
The first Ukrainian sites ascribed to the culture were discovered by Vicenty Khvoika. The year of his discoveries has been variously claimed as 1893,[9] 1896[10] and 1887.[11] In any case Khvoika presented his findings at the 11th Congress of Archaeologists in 1897, which is considered the official date of the discovery of the Trypillian culture in Ukraine.[9][11] In the same year similar artifacts were excavated in the village of Trypillia (Ukrainian: Трипiлля, Russian: Трипольe) in Kyiv Oblast, Ukraine. As a result, this culture became identified in Soviet, Russian, and Ukrainian publications as the “Tripolie” (or “Tripolye”), “Tripolian” or “Trypillian” culture.
Anthropomorphic Cucuteni-Trypillian clay figure
Today the finds from both countries, as well as those from Moldova, are recognized as belonging to the same cultural complex. This is generally known as the Cucuteni culture in Romania and the Trypillian culture (variously romanized) in Ukraine. In English, “Cucuteni-Tripolye culture” is most commonly used to refer to the whole culture,[12] with the Ukrainian-derived term “Cucuteni-Tripillian culture” gaining currency following the collapse of the Soviet Union.
Geography
The Cucuteni-Trypillian culture flourished in present-day Moldova, Romania and Ukraine. As of 2003, about 3,000 cultural sites have been identified,[4] ranging from small villages to “vast settlements consisting of hundreds of dwellings surrounded by multiple ditches”.[13]
The culture extended northeast from the Danube River Basin around the Iron Gates gorge to the Black Sea and Dnieper River, with its historical core around the middle to upper Dniester River.[1] It encompassed the central Carpathian Mountains as well as the plains, steppe and forest steppe on either side of the range. During the Atlantic and Subboreal climatic periods in which the culture flourished, Europe was at its warmest and moistest since the end of the last Ice Age, creating favorable conditions for agriculture in this region.
Chronology
Periodization
Traditionally separate schemes of periodization have been used for the Ukrainian Trypillian and Romanian Cucuteni variants of the culture. The Cucuteni scheme, proposed by the German archeologist Hubert Schmidt in 1932,[14] distinguished three cultures: PreCucuteni, Cucuteni and Horodiştea-Folteşti; which were further divided into phases (PreCucuteni I–III and Cucuteni A and B).[15] The Ukrainian scheme was first developed by Tatiana Sergeyevna Passek in 1949[16] and divided the Trypillia culture into three main phases (A, B and C) with further sub-phases (BI–II and CI–II).[15] Initially based on informal ceramic seriation, both schemes have been extended and revised since first proposed, incorporating new data and formalised mathematical techniques for artifact seriation.[17](p103)
Today the majority of scholars agree that a three-phase division of the Cucuteni-Trypillian culture into Early, Middle, and Late periods is appropriate, with varying smaller sub-divisions marked by changes in settlement and material culture. The key point of contention lies in how these phases correspond to radiocarbon data. The following chart[15] represents this most current interpretation:
• Early (PreCucuteni I–III to Cucuteni A-B, Trypillia A to Trypillia BI–II): 4800 to 4000 BC
• Middle (Cucuteni B, Trypillia BII to CI–II): 4000 to 3500 BC
• Late (Horodiştea-Folteşti, Trypillia CII): 3500 to 3000 BC
Early period (4800-4000 BC)
PreCucuteni Clay Figures 4900-4750 BC Discovered in Balta Popii, Romania
The roots of Cucuteni-Trypillian culture can be found in the Starčevo-Körös-Criș and Vinča cultures of the 6th to 5th millennia,[4] with additional influence from the Bug-Dniester culture (6500-5000 BC).[18] During the early period of its existence (in the 5th millennium BC), the Cucuteni-Trypillian culture was also influenced by the Linear Pottery Culture from the north, and by the Boian-Giulesti culture from the south.[4] Through colonization and acculturation from these other cultures, the formative PreCucuteni/Trypillia A culture was established. Over the course of the fifth millennium, the Cucuteni-Trypillian culture expanded from its “homeland” in the Prut-Siret region along the eastern foothills of the Carpathian Mountains into the basins and plains of the Dnieper and Southern Bug rivers of central Ukraine.[19] Settlements also developed in the southeastern stretches of the Carpathian Mountains, with the materials known locally as the Ariuşd culture (see also: Prehistory of Transylvania). Most of the settlements were located close to rivers, with fewer settlements located on the plateaus. Most early dwellings took the form of pit houses, though they were accompanied by an ever-increasing incidence of above-ground clay houses.[19] The floors and hearths of these structures were made of clay, and the walls of clay-plastered wood or reeds. Roofing was made of thatched straw or reeds.
Some of the Cucuteni-Trypillian copper “Treasure” found at Cărbuna
The inhabitants were involved with animal husbandry, agriculture, fishing and gathering. Wheat, rye and peas were grown. Tools included plows made of antlers, stone, bone and sharpened sticks. The harvest was collected with scythes made of flint-inlaid blades. The grain was milled into flour by stone wheels. Women were involved in pottery, textile- and garment-making, and played a leading role in community life. Men hunted, herded the livestock, made tools from flint, bone and stone. Of their livestock, cattle were the most important, with swine, sheep and goats playing lesser roles. The question of whether or not the horse was domesticated during this time of the Cucuteni-Trypillian culture is disputed among historians; horse remains have been found in some of their settlements, but it is unclear whether these remains were from wild horses or domesticated ones.
Clay statues of females and amulets have been found dating to this period. Copper items, primarily bracelets, rings and hooks, are occasionally found as well. A hoard of a large number of copper items (a Treasure – see image) was discovered in the village of Cărbuna, Moldova, consisting primarily of items of jewelry, which were dated back to the beginning of the 5th millennium BC. Some historians have used this evidence to support the theory that a social stratification was present in early Cucuteni culture, but this is disputed by others.[4]
Pottery remains from this early period are very rarely discovered; the remains that have been found indicate that the ceramics were used after being fired in a kiln. The outer color of the pottery is a smoky gray, with raised and sunken relief decorations. Toward the end of this early Cucuteni-Trypillian period, the pottery begins to be painted before firing. The white-painting technique found on some of the pottery from this period was imported from the earlier (5th millennium) Gumelniţa-Karanovo culture. Historians point to this transition to kiln-fired, white-painted pottery as the turning point for when the PreCucuteni culture ended and Cucuteni Phase (or Cucuteni-Trypillian Culture) began.[4]
Middle period (4000-3500 BC)
In the middle era the Cucuteni-Trypillian culture spread over a wide area from Eastern Transylvania in the west to the Dnieper River in the east. During this period, the population immigrated into and settled along the banks of the upper and middle regions of the Right Bank (or western side) of the Dnieper River, in present-day Ukraine. The population grew considerably during this time, resulting in settlements being established on plateaus, near major rivers and springs.
Archeological finds discovered in Moldova, circa 3650 BC
Their dwellings were built by placing vertical poles in the form of circles or ovals. The construction techniques incorporated log floors covered in clay, wattle-and-daub walls that were woven from pliable branches and covered in clay, and a clay oven, which was situated in the center of the dwelling. As the population in this area grew, more land was put under cultivation. Hunting supplemented the practice of animal husbandry of domestic livestock.
Tools made of flint, rock, clay, wood and bones continued to be used for cultivation and other chores. Much less common than other materials, copper axes and other tools have been discovered that were made from ore mined in Volyn, Ukraine, as well as some deposits along the Dnieper river. Pottery-making by this time had become sophisticated, however they still relied on techniques of making pottery by hand (the potter’s wheel was not used yet). Characteristics of the Cucuteni-Trypillian pottery included a monochromic spiral design, painted with black paint on a yellow and red base. Large pear-shaped pottery for the storage of grain, dining plates, and other goods, was also prevalent. Additionally, ceramic statues of female “Goddess” figures, as well as figurines of animals and models of houses dating to this period have also been discovered.
Some scholars have used the abundance of these clay female fetish statues to base the theory that this culture was matriarchal in nature. Indeed, it was partially the archeological evidence from Cucuteni-Trypillian culture that inspired Marija Gimbutas, Joseph Campbell, and some latter 20th century feminists to set forth the popular theory of an Old European culture of peaceful, matriarchal, Goddess-centered Neolithic European societies that were wiped out by patriarchal, Sky Father-worshipping, warlike, Bronze-Age Proto-Indo-European tribes that swept out of The Steppes east of the Black Sea. This theory has been mostly discredited in recent years,[20] but there are still some people who adhere to it, at least to some degree.
Late period (3500-3000 BC)
During the late period the Cucuteni-Trypillian territory expanded to include the Volyn region in northwest Ukraine, the Sluch and Horyn Rivers in northern Ukraine, and along both banks of the Dnieper river near Kiev. Members of the Cucuteni-Trypillian culture who lived along the coastal regions near the Black Sea came into contact with other cultures. Animal husbandry increased in importance, as hunting diminished; horses also became more important. The community transformed into a patriarchal structure. Outlying communities were established on the Don and Volga rivers in present-day Russia. Dwellings were constructed differently from previous periods, and a new rope-like design replaced the older spiral-patterned designs on the pottery. Different forms of ritual burial were developed where the deceased were interred in the ground with elaborate burial rituals. An increasingly larger number of Bronze Age artifacts originating from other lands were found as the end of the Cucuteni-Trypillian culture drew near.[4]
Decline and end
Main article: Decline and end of the Cucuteni-Trypillian culture
There is a debate among scholars regarding how the end of the Cucuteni-Trypillian culture took place.
According to the Kurgan Hypothesis as this had first appeared by the archeologist Marija Gimbutas in her book “Notes on the chronology and expansion of the Pit-grave culture” (1961), and later expanded by her and others, the culture’s end came in a rather violent way connected with the territorial expansion of the Kurgan culture. Combining archaeological evidences with linguistics, concluded that the people of Kurgan culture (a term grouping the Pit Grave culture and its predecessors) of the Pontic steppe, being most likely speakers of the Proto-Indo-European language, effectively destroyed the Cucuteni-Trypillian culture in a series of invasions undertaken during their expansion to the west. Based on these archaeological evidences Gimbutas seeing a distinctive cultural difference between the patriarchal, warlike Kurgan culture, over the more peaceful matriarchal Cucuteni-Trypillian culture which was at large a part of the “Old European cultures” that finally extinct in a process visible in the progressing appearance of the fortified settlements, the hillforts, the religious transformation from the matriarchy to patriarchy, and the graves of warrior-chieftains, in a correlated geographical and temporal direction from the east to the west.[21] To this, “the process of Indo-Europeanization was a cultural, not a physical, transformation and must be understood as a military victory in terms of successfully imposing a new administrative system, language, and religion upon the indigenous groups”.[22] Accordingly the Kurgan Hypothesis holds that this violent clash took place during the Third Wave of Kurgan expansion, between 3000-2800 BC permanently ending the Cucuteni-Trypillian culture.
In 1989 Irish-American archaeologist J.P. Mallory in his book “In Search of the Indo-Europeans” summarizing the three existed theories over the end of the Cucuteni-Trypillian culture, mentions that archaeological findings in the region indicates that part of the Kurgan culture (which he refers to, by their more accepted name of Yamna culture) had established settlements in the eastern part of the Cucuteni-Trypillian culture’s area, co-existing for some time with those of the Cucuteni-Trypillian’s before that culture ended.[3] Artifacts from both cultures found within each of their respective archaeological settlement sites, attest an open trade that took place for a period between them.[3] Although he points out that from the archaeological evidences is clear that the area was led to what he called “a dark age” with its population seeking refuge to every possible direction except eastern. Using caves, islands and hilltops where they could more easily fortify themselves, abandoning in the process 600-700 settlements, he is leaving open a possibility for a rather gradual transformation procedure than a violent onslaught that brought about the extinction of the culture.[3] The obvious issue with that theory is the limited common historical life-time between the Cucuteni-Trypillian (4800-3000 BC) and the Yamna culture (3600-2300BC); given that the earliest archaeological findings of the Yamna culture (3600-3200 BC) are located to the Volga-Don basin, not in the Dniester and Dnieper area where the cultures came in touch, while the Yamna culture came to its full extension in the Pontic steppe at the earliest at around 3000 BC, ie the time the Cucuteni-Trypillian culture ended[23] thus indicating an extremely short time of survival after coming in contact with the Yamna culture. Another contradicting indication is that the kurgans that replaced the traditional horizontal graves in the area now contains human remains of a fairly diversified skeletal type approximately ten centimetres taller than the previous population.[3]
In the 1990s and 2000s, another theory regarding the end of the Cucuteni-Trypillian culture emerged based on climatic change that took place at the end of their culture’s existence that is known as the Blytt-Sernander Sub-Boreal phase. Beginning around 3200 BC the earth’s climate became colder and drier than it had ever been since the end of the last Ice age, resulting in the worst drought in the history of Europe since the beginning of agriculture.[24] The Cucuteni-Trypillian culture relied primarily on farming, which would have collapsed under these climatic conditions in a scenario similar to the Dust Bowl of the American Midwest in the 1930s.[25] According to The American Geographical Union, “The transition to today’s arid climate was not gradual, but occurred in two specific episodes. The first, which was less severe, occurred between 6,700 and 5,500 years ago. The second, which was brutal, lasted from 4,000 to 3,600 years ago. Summer temperatures increased sharply, and precipitation decreased, according to carbon-14 dating. According to that theory, the neighboring Yamna culture people were pastoralists, and were able to maintain their survival much more effectively in drought conditions. This has led some scholars to come to the conclusion that the Cucuteni-Trypillian culture ended not violently, but as a matter of survival, converting their economy from agriculture to pastoralism, and becoming integrated into the Yamna culture”.[18][24][25][26] However, the Blytt-Sernander approach as a way to identify stages of technology in Europe with specific climate periods is an oversimplification not generally accepted. A conflict with that theoretical possibility is that during the warm Atlantic period, Denmark was occupied by Mesolithic cultures, rather than Neolithic, notwithstanding the climatic evidence. Moreover, the technology stages varied widely globally. To this must be added that the first period of the climate transformation ended some 500 years before the end of the Cucuteni-Trypillian culture and the second approximately 1,400 years after.
Economy
Main article: Economy of the Cucuteni-Trypillian culture
Throughout the 2,750 years of its existence, the Cucuteni-Trypillian culture was fairly stable and static; however, there were changes that took place. This article addresses some of these changes that have to do with the economic aspects. These include the basic economic conditions of the culture, the development of trade, interaction with other cultures, and the apparent use of barter tokens, an early form of money.
Members of the Cucuteni-Trypillian culture shared common features with other Neolithic societies, including:
An almost nonexistent social stratification
Lack of a political elite
Rudimentary economy most likely a subsistence or gift economy
Pastoralists and subsistence farmers
Earlier societies of hunter gatherer tribes had no social stratification, and later societies of the Bronze Age had noticeable social stratification, which saw the creation of occupational specialization, the state, and social classes of individuals who were of the elite ruling or religious classes, full-time warriors, and wealthy merchants, contrasted with those individuals on the other end of the economic spectrum who were poor, enslaved, and hungry. In between these two economic models (the hunter gatherer tribes and Bronze Age civilizations) we find the later Neolithic and Eneolithic societies such as the Cucuteni-Trypillian culture, where the first indications of social stratification began to be found. However, it would be a mistake to overemphasize the impact of social stratification in the Cucuteni-Trypillian culture, since it was still (even in its later phases) very much an egalitarian society. And of course, social stratification was just one of the many aspects of what is regarded as a fully established civilized society, which began to appear in the Bronze Age.[18]
Like other Neolithic societies, the Cucuteni-Trypillian culture had almost no division of labor. Although this culture’s settlements sometimes grew to become the largest on earth at the time (up to 15,000 people in the largest), there is no evidence that has been discovered of labor specialization. Every household probably had members of the extended family who would work in the fields to raise crops, go to the woods to hunt game and bring back firewood, work by the river to bring back clay or fish, and all of the other duties that would be needed to survive. Contrary to popular belief, the Neolithic people experienced considerable abundance of food and other resources.[1] Since every household was almost entirely self-sufficient, there was very little need for trade. However, there were certain mineral resources that, because of limitations due to distance and prevalence, did form the rudimentary foundation for a trade network that towards the end of the culture began to develop into a more complex system, as is attested to by an increasing number of artifacts from other cultures that have been dated to the latter period.[3]
Toward the end of the Cucuteni-Trypillian culture’s existence (from roughly 3000 BC to 2750 BC), copper traded from other societies (notably, from the Balkans) began to appear throughout the region, and members of the Cucuteni-Trypillian culture began to acquire skills necessary to use it to create various items. Along with the raw copper ore, finished copper tools, hunting weapons and other artifacts were also brought in from other cultures.[1] This marked the transition from the Neolithic to the Eneolithic, also known as the Chalcolithic or Copper Age. Bronze artifacts began to show up in archaeological sites toward the very end of the culture. The primitive trade network of this society, that had been slowly growing more complex, was supplanted by the more complex trade network of the Proto-Indo-European culture that eventually replaced the Cucuteni-Trypillian culture.[1]
Bronze artifacts from later Cucuteni-Trypillian period
Few copper artifacts have been found, many copper tools were imported from the Balkans.
Around 4000 this treasure was buried on a Dniester river terrace
Cucuteni spoon
Diet
The Cucuteni-Trypillian culture was a society of subsistence farmers. Cultivating the soil (using an ard or scratch plough), harvesting crops and tending livestock was probably the main occupation for most people. Typically for a Neolithic culture, the vast majority of their diet consisted of cereal grains. They cultivated club wheat, oats, rye, proso millet, barley and hemp, which were probably ground and baked as unleavened bread in clay ovens or on heated stones in the home. They also grew peas and beans, apricot, cherry plum and wine grapes – though there is no solid evidence that they actually made wine.[27][28] There is also evidence that they may have kept bees[29]
The zooarchaeology of Cucuteni-Trypillian sites indicate that the inhabitants practiced animal husbandry. Their domesticated livestock consisted primarily of cattle, but included smaller numbers of pigs, sheep and goats. There is evidence, based on some of the surviving artistic depictions of animals from Cucuteni-Trypillian sites, that the ox was employed as a draft animal[27]
Both remains and artistic depictions of horses have been discovered at Cucuteni-Trypillian sites. However, whether these finds are of domesticated or wild horses is debated. Before they were domesticated, humans hunted wild horses for meat. On the other hand, one hypothesis of horse domestication places it in the steppe region adjacent to the Cucuteni-Trypillian culture at roughly the same time (4000–3500 BC), so it is possible the culture was familiar with the domestic horse. At this time horses could have been kept both for meat or as a work animal.[30] The direct evidence remains inconclusive.[31]
Hunting supplemented the Cucuteni-Trypillian diet. They used traps to catch their prey, as well as various weapons, including the bow-and-arrow, the spear, and clubs. To help them in stalking game, they sometimes disguised themselves with camouflage.[30] Remains of game species found at Cucuteni-Trypillian sites include red deer, roe deer, aurochs, wild boar, fox and brown bear.
Salt
The earliest known salt works in the world is at Poiana Slatinei, near the village of Lunca in Romania. It was first used in the early Neolithic, around 6050 BCE, by the Starčevo culture, and later by the Cucuteni-Trypillian culture in the PreCucuteni period.[32] Evidence from this and other sites indicates that the Cucuteni-Trypillian culture extracted salt from salt-laden spring-water through the process of briquetage. First, the brackish water from the spring was boiled in large pottery vessels, producing a dense brine. The brine was then heated in a ceramic briquetage vessel until all moisture was evaporated, with the remaining crystallized salt adhering to the inside walls of the vessel. Then the briquetage vessel was broken open, and the salt was scraped from the shards.[33]
The provision of salt was a major logistical problem for the largest Cucuteni-Trypillian settlements. As they came to rely upon cereal foods over salty meat and fish, Neolithic cultures had to incorporate supplementary sources of salt into their diet. Similarly, domestic cattle need to be provided with extra sources of salt beyond their normal diet or their milk production is reduced. Cucuteni-Trypillian mega-sites, with a population of likely thousands of people and animals, are estimated to have required between 36,000 and 100,000 kg of salt per year. This was not available locally, and so had to be moved in bulk from distant sources on the western Black Sea coast and in the Carpathian Mountains, probably by river.[34]
Technology and material culture
The Cucuteni-Trypillian culture is known by its distinctive settlements, architecture, intricately decorated pottery and anthropomorphic and zoomorphic figurines, which are preserved in archaeological remains. At its peak it was one of the most technologically advanced societies in the world at the time,[3] developing new techniques for ceramic production, housing building and agriculture, and producing woven textiles (although these have not survived and are known indirectly).
Settlements
Main articles: Settlements of the Cucuteni-Trypillian culture, Architecture of the Cucuteni-Trypillian culture, and House burning of the Cucuteni-Trypillian culture
In terms of overall size, some of Cucuteni-Trypillian sites, such as Talianki (with a population of 15,000 and covering an area of some 335[35] hectares) in the province of Uman Raion, Ukraine, are as large as (or perhaps even larger than) the more famous city-states of Sumer in the Fertile Crescent, and these Eastern European settlements predate the Sumerian cities by more than half of a millennium.[36]
Archaeologists have uncovered an astonishing wealth of artifacts from these ancient ruins. The largest collections of Cucuteni-Trypillian artifacts are to be found in museums in Russia, Ukraine, and Romania, including the Hermitage Museum in St. Petersburg and the Archaeology Museum Piatra Neamţ in Romania. However, smaller collections of artifacts are kept in many local museums scattered throughout the region.[18]
These settlements underwent periodical acts of destruction and re-creation, as they were burned and then rebuilt every 60–80 years. Some scholars have theorized that the inhabitants of these settlements believed that every house symbolized an organic, almost living, entity. Each house, including its ceramic vases, ovens, figurines and innumerable objects made of perishable materials, shared the same circle of life, and all of the buildings in the settlement were physically linked together as a larger symbolic entity. As with living beings, the settlements may have been seen as also having a life cycle of death and rebirth.[37]
The houses of the Cucuteni-Trypillian settlements were constructed in several general ways:
Wattle and daub homes.
Log homes, called (Ukrainian: площадки ploščadki).
Semi-underground homes called Bordei.
Some Cucuteni-Trypillian homes were two-storeys tall, and evidence shows that the members of this culture sometimes decorated the outsides of their homes with many of the same red-ochre complex swirling designs that are to be found on their pottery. Most houses had thatched roofs and wooden floors covered with clay.[36]
Interior reconstruction of a Cucuteni-Trypillian house in the Archaeology Museum Piatra Neamţ, Romania.
Reconstruction of a Bronze Age pit-house in the Tripillian Museum, Trypillia, Ukraine.
A scale reproduction of a Cucuteni-Trypillian village.
Model of Cucuteni house
Top view of Cucuteni house model
Pottery
Decorated Cucuteni-Trypillian pottery
Most Cucuteni-Trypillian pottery was hand coiled from local clay. Long coils of clay were placed in circles to form first the base and then the walls of the vessel. Once the desired shape and height of the finished product was built up the sides would then be smoothed to create a seamless surface. This technique was the earliest form of pottery shaping and the most common in the Neolithic; however, there is some evidence that they also used a primitive type of slow-turning potter’s wheel, an innovation that did not become common in Europe until the Iron Age.[30]
Characteristically vessels were elaborately decorated with swirling patterns and intricate designs. Sometimes decorative incisions were added prior to firing, and sometimes these were filled with colored dye to produce a dimensional effect. In the early period, the colors used to decorate pottery were limited to a rusty-red and white. Later, potters added additional colors to their products and experimented with more advanced ceramic techniques.[4] The pigments used to decorate ceramics were based on iron oxide for red hues, calcium carbonate, iron magnetite and manganese Jacobsite ores for black, and calcium silicate for white. The black pigment, which was introduced during the later period of the culture, was a rare commodity: taken from a few sources and circulated (to a limited degree) throughout the region. The probable sources of these pigments were Iacobeni in Romania for the iron magnetite ore and Nikopol in Ukraine for the manganese Jacobsite ore.[38][39] No traces of the iron magnetite pigment mined in the easternmost limit of the Cucuteni-Trypillian region have been found to be used in ceramics from the western settlements, suggesting exchange throughout the entire cultural area was limited. In addition to mineral sources, pigments derived from organic materials (including bone and wood) were used to create various colors.[40]
In the late period of Cucuteni-Trypillian culture, kilns with a controlled atmosphere were used for pottery production. These kilns were constructed with two separate chambers—the combustion chamber and the filling chamber— separated by a grate. Temparatures in the combustion chamber could reach 1000–1100°C but were usually maintained at around 900°C to achieve a uniform and complete firing of vessels.[38]
Toward the end of the Cucuteni-Trypillian culture, as copper became more readily available, advances in ceramic technology leveled off as more emphasis was placed on developing metallurgical techniques.
Ceramic figurines
An anthropomorphic ceramic artifact was discovered during an archaeological dig in 1942 on Cetatuia Hill near Bodeşti, Neamţ County, Romania, which became known as the “Cucuteni Frumusica Dance” (after a nearby village of the same name). It was used as a support or stand, and upon its discovery was hailed as a symbolic masterpiece of Cucuteni-Trypillian culture. It is believed that the four stylized feminine silhouettes facing inward in an interlinked circle represented a hora, or ritualistic dance. Similar artifacts were later found in Bereşti and Drăgușeni.
Extant figurines excavated at the Cucuteni sites are thought to represent religious artefacts, but their meaning or use is still unknown. Some historians as Gimbutas claim that:
(…) the stiff nude to be representative of death on the basis that the color white is associated with the bone (that which shows after death). Stiff nudes can be found in Hamangia, Karanovo, and Cucuteni cultures[41]
Textiles
Reconstructed Cucuteni-Trypillian loom
No examples of Cucuteni-Trypillian textiles have yet been found – preservation of prehistoric textiles is rare and the region does not have a suitable climate. However, impressions of textiles are found on pottery sherds (because the clay was placed there before it was fired). These show that woven fabrics were common in Cucuteni-Trypillian society.[42][43] Finds of ceramic weights with drilled holes suggest that these were manufactured with a warp weighted loom.[44] It has also been suggested that these weights, especially “disposable” examples made from poor quality clay and inadequately fired, were used to weigh down fishing nets. These would probably have been frequently lost, explaining their inferior quality.[45]
Other pottery sherds with textile impressions, found at Frumusica[disambiguation needed] and Cucuteni, suggest that textiles were also knitted (specifically using a technique known as nalbinding).[46]
Weapons and tools
A sample of Miorcani flint. One of the most used lithic raw materials at Cucuteni-Trypillian settlements. (ca. 7.5 cm wide)
Cucuteni-Trypillian tools were made from knapped and polished stone, organic materials (bone, antler and horn), and in the later period, copper. Local Miorcani flint was the most common material for stone tools, but a number of other types are known to have been used, including chert, jasper and obsidian. Presumably these tools were hafted with wood, but this is not preserved. Weapons are rare but not unknown, implying the culture was relatively peaceful.[47]
The following types of tools have been discovered at Cucuteni-Trypillian sites:
Tool Typical materials
Woodworking Adzes Stone
Burins
Scrapers
Awls Stone, antler, horn, copper
Gouges/chisels Stone, bone
Lithic reduction pressure flaking tools, e.g. abrasive pieces, plungers, pressing and retouching tools Stone
Anvils
Hammerstones
Soft hammers Antler, horn
Polishing tools Bone
Textiles Knitting needles Bone
Shuttles
Sewing needles Bone, copper
Spindles and spindle whorls Clay
Loom weights
Farming Hoes Antler, horn
Ards
Ground stones/metates and grinding slabs Stone
Scythes Flint pieces inlaid into antler or wood blades
Fishing Harpoons Bone
Fish hooks Bone, copper
Other/multipurpose Axes, including double-headed axes, hammer axes and possible battle axes Stone, copper
Clubs Stone
Knives and daggers Stone, bone, copper
Arrow tips Bone
Handles
Spatulas
Ritual and religion
A typical Cucuteni-Trypillian clay “Goddess” fetish
Main article: Religion and ritual of the Cucuteni-Trypillian culture
Some Cucuteni-Trypillian communities have been found that contain a special building located in the center of the settlement, which archaeologists have identified as sacred sanctuaries. Artifacts have been found inside these sanctuaries, some of them having been intentionally buried in the ground within the structure, that are clearly of a religious nature, and have provided insights into some of the beliefs, and perhaps some of the rituals and structure, of the members of this society. Additionally, artifacts of an apparent religious nature have also been found within many domestic Cucuteni-Trypillian homes.
Many of these artifacts are clay figurines or statues. Archaeologists have identified many of these as fetishes or totems, which are believed to be imbued with powers that can help and protect the people who look after them.[17] These Cucuteni-Trypillian figurines have become known popularly as Goddesses, however, this term is not necessarily accurate for all female anthropomorphic clay figurines, as the archaeological evidence suggests that different figurines were used for different purposes (such as for protection), and so are not all representative of a Goddess.[17] There have been so many of these figurines discovered in Cucuteni-Trypillian sites[17] that many museums in eastern Europe have a sizeable collection of them, and as a result, they have come to represent one of the more readily identifiable visual markers of this culture to many people.
The noted archaeologist Marija Gimbutas based at least part of her famous Kurgan Hypothesis and Old European culture theories on these Cucuteni-Trypillian clay figurines. Her conclusions, which were always controversial, today are discredited by many scholars,[17] but still there are some scholars who support her theories about how Neolithic societies were matriarchal, non-warlike, and worshipped an “earthy” Mother Goddess, but were subsequently wiped out by invasions of patriarchal Indo-European tribes who burst out of the Steppes of Russia and Kazakhstan beginning around 2500 BC, and who worshiped a warlike Sky God.[48] However, Gimbutas’ theories have been partially discredited by more recent discoveries and analyses.[3] Today there are many scholars who disagree with Gimbutas, pointing to new evidence that suggests a much more complex society during the Neolithic era than she had been accounting for.[49]
Further information: Proto-Indo-European Urheimat hypotheses
One of the unanswered questions regarding the Cucuteni-Trypillian culture is the small number of artifacts associated with funerary rites. Although very large settlements have been explored by archaeologists, the evidence for mortuary activity is almost invisible. Making a distinction between the eastern Trypillia and the western Cucuteni regions of the Cucuteni-Trypillian geographical area, American archaeologist Douglass W. Bailey writes:
There are no Cucuteni cemeteries and the Trypillia ones that have been discovered are very late.[17](p115)
The discovery of skulls is more frequent than other parts of the body, however because there has not yet been a comprehensive statistical survey done of all of the skeletal remains discovered at Cucuteni-Trypillian sites, precise post excavation analysis of these discoveries cannot be accurately determined at this time. Still, many questions remain concerning these issues, as well as why there seems to have been no male remains found at all.[50] The only definite conclusion that can be drawn from archeological evidence is that in the Cucuteni-Trypillian culture, in the vast majority of cases, the bodies were not formally deposited within the settlement area.[17](p116)
Vinča-Turdaş script
Main articles: Symbols and proto-writing of the Cucuteni-Trypillian culture and Vinča symbols
The mainstream academic view holds that writing first appeared during the Sumerian civilization in southern Mesopotamia, around 3300–3200 BC. in the form of the Cuneiform script. This first writing system did not suddenly appear out of nowhere, but gradually developed from less stylized pictographic systems that used ideographic and mnemonic symbols that contained meaning, but did not have the linguistic flexibility of the natural language writing system that the Sumerians first conceived. These earlier symbolic systems have been labeled as proto-writing, examples of which have been discovered in a variety of places around the world, some dating back to the 7th Millennium BC.[51]
An example of a Sumerian Cuneiform clay tablet
One of the three Tărtăria tablets, dated 5300 BC
One of the Gradeshnitsa tablets
One such early example of a proto-writing system is the Vinča script, which is a set of symbols depicted on clay artifacts associated with the Vinča culture, which flourished along the Danube River in the Pannonian Plain, between 6000 and 4000 BC. The first discovery of this script occurred at the archaeological site in the village of Turdaş (Romania), and consisted of a collection of artifacts that had what appeared to be an unknown system of writing. In 1908, more of these same kinds of artifacts were discovered at a site near Vinča, outside the city of Belgrade, Serbia. Scholars subsequently labeled this the “Vinča Script” or “Vinča-Turdaş Script”. There is a considerable amount of controversy surrounding the Vinča script as to how old it is, as well as whether it should be considered as an actual writing system, an example of proto-writing, or just a collection of meaningful symbols. Indeed, the entire subject regarding every aspect of the Vinča script is fraught with controversy.[51]
Beginning in 1875 up to the present, archaeologists have found more than a thousand Neolithic era clay artifacts that have examples of symbols similar to the Vinča script scattered widely throughout south-eastern Europe. This includes the discoveries of what appear to be barter tokens, which were used as an early form of currency. Thus it appears that the Vinča or Vinča-Turdaş script is not restricted to just the region around Belgrade, which is where the Vinča culture existed, but that it was spread across most of southeastern Europe, and was used throughout the geographical region of the Cucuteni-Trypillian culture. As a result of this widespread use of this set of symbolic representations, historian Marco Merlini has suggested that it be given a name other than the Vinča script, since this implies that it was only used among the Vinča culture around the Pannonian Plain, at the very western edge of the extensive area where examples of this symbolic system have been discovered. Merlini has proposed naming this system the Danube Script, which some scholars have begun to accept.[51] However, even this name change would not be extensive enough, since it does not cover the region in Ukraine, as well as the Balkans, where examples of these symbols are also found. Whatever name is used, however (Vinča script, Vinča-Tordos script, Vinča symbols, Danube script, or Old European script), it is likely that it is the same system.[51]
Kultura badeńska
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
obszar występowania kultury badeńskiej (Baden) III tys. p.n.e.
Kultura badeńska (inaczej zwana kulturą ceramiki promienistej) – kultura młodszego eneolitu z kręgu kultur naddunajskich szeroko rozpowszechniona w środkowej Europie od połowy IV do połowy III tysiąclecia p.n.e. Kultura Badedeńska rozwija się na podłożu kultury Vinča na terenie Austrii, Węgier, Czech, Słowacji i płd. Polski. Ludność kultury badeńskiej zajmowała się hodowlą i uprawą roli, wytwarzała narzędzia krzemienne i kamienne, ceramikę zdobioną charakterystycznymi żłobionymi rowkami rozprowadzanymi promieniście, broń i ozdoby z miedzi. Na kulturę badeńską wyraźne piętno odcisnął wpływ kultury z Troitroja była młodsza. W kulturze tej upowszechnił się ciałopalny obrządek pogrzebowy.
Spis treści
1 Kryteria wydzielenia
2 Chronologia, geneza i następstwo
2.1 Datowanie kultury badeńskiej
3 Obszar występowania i kontekst kulturowy
4 Charakterystyczne wyroby kulturowe
5 Osadnictwo
6 Obrządek pogrzebowy i wierzenia
7 Gospodarka i społeczeństwo
8 Bibliografia
Kryteria wydzielenia
Powstanie i rozwój kultury badeńskiej nastąpił w okresie wielkich przemian, gdy w środkowej Europie rozpoczął się zmiany wielkich kultur neolitycznych i wczesnoeneolitycznych, a jeszcze nie nastąpiła stabilizacja właściwa rozwiniętej epoki brązu. Nazwa tej kultury pochodzi od nazwy jaskini Konigshohle koło Baden w Austrii. Kultura badeńska zwana jest również kulturą ceramiki promienistej, kulturą Pecel, kulturą kanelowaną, kulturą młodszego eneolitu. W archeologii eneolit (chalkolit) to okres przejściowy między epokami kamienia i brązu. Niektórzy archeolodzy uważają eneolit za początek epoki brązu. Na stanowiskach archeologicznych z tego okresu znajduje się jednocześnie narzędzia z kamienia i ozdoby miedziane.
Chronologia, geneza i następstwo
Czas trwania tej kultury był zróżnicowany i zależał od terytorium, na którym występowała. W Polsce występowała w drugiej połowie III tysiąclecia p.n.e., zaś na Węgrzech i Rumunii w połowie IV tysiąclecia. p.n.e. Impulsem do powstania tej kultury było połączenie elementów znad dolnego Dunaju z kulturą Cernavoda II–III, które spowodowało powstanie grupy Boleraz na terenie dorzecza środkowego Dunaju. Na podłożu kultury Vinča powstała właściwa kultura badeńska, ogarniająca cały obszar dawniej zajęty przez kultury kompleksu lendzielsko-polgarskiego. Archeolodzy łączyli jej genezę bezpośrednio z migracją ludności bałkańsko-anatolijskiej lub emigracją ludności po upadkudaty! Troi II (jako argument wysuwano obecność w węgierskich grobach kultury badeńskiej urn twarzowych podobnych do urn z Troi – dowodzą tego wykopaliska w Center na Węgrzech ale podobne są znane ze starszej kultury Vinča która sięgała do Anatolli).
Kultura badeńska trwa parę wieków i zmienia się w archeologiczną kulturę ceramiki sznurowej.
Datowanie kultury badeńskiej
Fazy Grupy Datowanie Stanowiska
Balaton-Lasinya – 3700 lat p.n.e., kal. – Boleráz – 3500 lat p.n.e. Pilismarot
Ia Štúrovo – Letkes
Ib Nitriansky Hrádok – Lánycsok, Vysoki breh
Ic Zlkovce – Balatonboglár
Post-Boleraz – wczesna Fonyod/Tekovský Hrádok – – późna Červený Hrádok/Szeghalom-Dioér – – Classical Baden 3400 lat p.n.e. – II, III starsza – Nevidzany, Viss
IV młodsza – Uny, Chlaba, Ózd
Obszar występowania i kontekst kulturowy
Kultura ta była szeroko rozpowszechniona w środkowej Europie (Węgry, Słowacja, Austria, Czechy, Polska, północna Serbia i zachodnia Rumunia). Kultura badeńska w Polsce występowała na terenie Małopolski i Górnego Śląska w postaci odrębnych grup nawiązujących do terenu Moraw i Słowacji oraz silnie oddziaływała na późną fazę kultury pucharów lejkowatych (Bronocice i niektóre stanowiska na Kujawach i w Wielkopolsce i w dorzeczu Nidy). Wpływ kultury badeńskiej dotarł nawet do Kujaw, gdzie zaczęto przejmować formy zdobień ceramiki. Ornamenty kanelowane rozchodzą się promieniście od dna naczynia, od czego pochodzi określenie „ceramika promienista”. Na północnym wschodzie od kultury badeńskiej znajdował się obszar strefy leśnej (paraneolitycznej) zajmowanej przez kultury ugrofińskie. Na północy natomiast powstała kultura amfor kulistych. Ze wschodu natomiast przybyły ludy, które stworzyły kulturę ceramiki sznurowej. Na zachodzie występowała kultura pucharów lejkowatych, która przeplatała się z kulturą badeńską na Śląsku, Małopolsce i na Węgrzech.
Charakterystyczne wyroby kulturowe
Powstanie kultury badeńskiej wiązało się z rozwojem nowych form ceramiki (naczynia profilowane, zdobione ornamentami kanelowanymi i rytymi, rozwój kubków i dzbanów). W małym stopniu uległo zmianie budownictwo miejscowe.
Krzemieniarstwo – z doskonałych jakościowo surowców (siekiery i długie wióry) produkowane były przez specjalistów. Do prostych czynności używano narzędzi odłupkowych wykonanych na poczekaniu z surowców dostępnych w pobliżu osAd. Osadnictwo
Osady kultury badeńskiej były budowane na terenach bardzo wysoko położonych, często otaczane fortyfikacjami, niekiedy nawet murami kamiennymi (np. Hlinsko na północnych Morawach). Domy budowano małe, jednorodzinne, zakończone absydą. Wewnątrz obiektów mieszkalnych znajdował się kopulaste piece. Wokół domostw znajdowane są trapezowate jamy służące jako spichlerze do przechowywania ziaren zbóż.
Obrządek pogrzebowy i wierzenia
Obrządek grzebalny obejmował zarówno groby szkieletowe, jak i ciałopalne. Znane są też groby zbiorowe w osadach, często w jamach odpadkowych, rzadkie kurhany i pochówki zwierzęce. Zmarłych grzebano niespalonych w pozycji skurczonej, niekiedy wraz ze zwierzętami; znane są wypadki ciałopalenia z użyciem popielnic twarzowych, a także groby symboliczne. Wierzenia, praktyki magiczne i pewne elementy organizacji społecznych ukazują groby ludzi ze zwierzętami pociągowymi (bydło), symbolizującymi zaprzęg. Występują też groby samych zwierząt (kult Bogini Matki). Istotnym zjawiskiem w kulturze badeńskiej była znajomość czterokołowego wozu, poświadczona znaleziskiem modelu z Budakalász na Węgrzech.
Gospodarka i społeczeństwo
W gospodarce hodowlano-rolnej dominowała hodowla (bydło, świnie), co m.in. poświadczają specjalne zagrody dla bydła — kraale. Handlowano makiem, pszenicą pierwotną, żytem; dowodem na to mają być znaleziska w wykopaliskach w Zesławicach.
Do tego cyklu kulturowego zalicza się również:
kultura ceramiki wstęgowej rytej
kultura lendzielska
kultura pucharów lejkowatych
kultura amfor kulistych
kultura ceramiki sznurowej
kultura ceramiki promienistej
kultura pucharów dzwonowatych
Baden culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
Approximate extent of the Corded Ware horizon with adjacent 3rd millennium cultures (after EIEC).
The Baden culture, ca 3600 BC-ca 2800 BC,[1] is an eneolithic culture found in central Europe. It is known from Moravia, Hungary, Serbia, Slovakia, Western Romania and Eastern Austria. Imports of Baden pottery have also been found in Germany and Switzerland (Arbon-Bleiche III), where it could be dated by dendrochronology.
1 History of research
2 Chronology
3 Settlement
4 Burial
5 Economy
6 Interpretation
7 See also 8 Notes
9 Sources
History of research
The Baden culture was named after Baden near Vienna by the Austrian prehistorian Oswald Menghin. It is also known as the Ossarn group[2] or Pecel culture. The first monographic treatment was produced by J. Banner in 1956. Other important scholars are E. Neustupny, Ida Bognar-Kutzian and Vera Nemejcova-Pavukova.
Baden has been interpreted as part of a much larger archaeological complex encompassing cultures at the mouth of the Danube (Ezero-Cernavoda III) and the Troad. In 1963, Nándor Kalicz had proposed a connection between the Baden culture and Troy, based on the anthropomorphic urns from Ózd-Centre (Hungary). This interpretation cannot be maintained in the face of radiocarbon dates. The author himself (2004) has called this interpretation a “cul-de-sac”, based on a misguided historical methodology.
Chronology
Baden developed out of the late Lengyel culture in the western Carpathian Basin. Němejcová-Pavuková proposes a polygenetic origin, including southeastern elements transmitted by the Ezero culture of the early Bronze Age (Ezero, layers XIII–VII) and Cernavoda III/Coțofeni. Ecsedy parallelises Baden with Early Helladic II in Thessaly, Parzinger with Sitagroi IV. Baden was approximately contemporaneous with the late Funnelbeaker culture, the Globular Amphora culture and the early Corded Ware culture. The following phases are known: Balaton-Lasinya, Baden-Boleráz, Post-Boleráz (divided into early, Fonyod/Tekovský Hrádok and late, Červený Hrádok/Szeghalom-Dioér by Vera Němejcová-Pavuková) and classical Baden.
Phase Subgroups Date sites
Balaton-Lasinya – 3700 BC cal – Boleráz – 3500 BC Pilismarot
Ia Štúrovo – Letkès
Ib Nitriansky Hrádok – Lánycsok, Vysoki breh
Ic Zlkovce – Balatonboglár
Post-Boleraz – early Fonyod/Tekovský Hrádok – – late Červený Hrádok/Szeghalom-Dioér – – Classical Baden 3400 BC – II, III older – Nevidzany, Viss
IV younger – Uny, Chlaba, Ózd
Settlement
The settlements were often located on hilltops and were normally undefended.
Burial
Both inhumations and cremations are known. In Slovakia and Hungary, the burned remains were often placed in anthropomorphic urns (Slána, Ózd-Center). In Nitriansky Hrádok, a mass grave was uncovered. There are also burials of cattle. Up to now, the only cemetery known from the early Boleráz-phase is Pilismárot (Hungary), which also contained a few examples of stroke-ornamented pottery.
In Serbia,[3] anthropomorphic urns were found in the towns of Dobanovci, Gomolava, Perlez and Zemun.
Economy
The economy was mixed. Full-scale agriculture was present, along with the keeping of domestic stock—pigs, goats, etc. The Baden culture has some of the earliest attestation of wheeled vehicles in central Europe, the so-called waggon-models in pottery. Finds of actual waggons have not been made, but there are burials of pairs of cattle that have been interpreted as draught animals.
Interpretation
In the Kurgan Hypothesis espoused by Marija Gimbutas, the Baden culture is seen as being Indo-Europeanized. For proponents of the older theory that seeks the Indo-European homeland in central Europe in the area occupied by the preceding Funnelbeaker culture, it is similarly considered Indo-European.
The linguistic identity and ethnic self-identification of the people associated with this culture is impossible to ascertain. It may be tempting to put the Italic and Celtic stocks together here at some point, at least in that great European mixing bowl, the plains of Hungary, but this is a speculation lacking any archaeological foundation.
Cernavodă culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
This article includes a list of references, related reading or external links, but its sources remain unclear because it lacks inline citations. Please improve this article by introducing more precise citations. (December 2011)
The Cernavodă culture, ca. 4000—3200 BC, was a late Copper Age archaeological culture. It was along the lower Eastern Bug River and Danube and along the coast of the Black Sea and somewhat inland, generally in present-day Romania and Bulgaria. It is named after the Romanian town of Cernavodă.
It is a successor to and occupies much the same area as the earlier neolithic Karanovo culture, for which a destruction horizon seems to be evident. It is part of the “Balkan-Danubian complex” that stretches up the entire length of the river and into northern Germany via the Elbe and the Baden culture; its northeastern portion is thought to be ancestral to the Usatovo culture.
It is characterized by defensive hilltop settlements. The pottery shares traits with that found further east on the southern Russian steppes; burials similarly bear a resemblance to those further east.
Usatovo culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
The Usatovo culture, 3500—3000 BC, is an archaeological culture facing the Black Sea between the mouths of the Bug River and the Danube in present-day Romania, Moldavia, and southern Ukraine.
It is seen as a hybrid, with roots in both the Cernavodă and the Tripolye cultures, overlain by an intrusive steppe-derived element of the presumably Indo-European-speaking Kurgan culture.
Metal artefacts are connected to contacts with the distant Caucasus.
It is seen as part of the “Balkan-Danubian complex” that stretched from Troy, the Danube valley up into the Elbe.
Kultura ceramiki sznurowej
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Obszar występowania kultury ceramiki sznurowej (ang. Corded Ware), kultura badeńska kolor fioletowy (ang. Baden), III tys. p.n.e., kolor żółty kultura grobów jamowych
Naczynia Kultury ceramiki sznurowej znalezione w Pełczyskach, eksponowane w Pałacu Wielopolskich w Chrobrzu
Kultura ceramiki sznurowej – archeologiczna kultura epoki eneolitu z kręgu kultur naddunajskich datowana na III tysiąclecie p.n.e.
Spis treści
1 Kryteria wydzielenia
2 Chronologia, geneza i zanik
3 Obszar występowania i kontekst kulturowy
4 Charakterystyczne wytwory kulturowe
5 Osadnictwo
6 Obrządek pogrzebowy
7 Gospodarka
8 Bibliografia
8.1 Linki zewnętrzne
9 Przypisy
Kryteria wydzielenia
Kulturę ceramiki sznurowej wyodrębniono początkowo na podstawie charakterystycznego sposobu zdobienia ceramiki za pomocą odciśniętego sznura, od którego przyjęła nazwę. Dawniej nosiła ona nazwę kultury toporów bojowych ze względu na dużą ilość toporów znajdowanych w grobach. Obecnie za główny wyróżnik tej kultury uważa się cmentarzyska, na których znajdują się groby szkieletowe jednostkowe, w których zmarli układani byli na boku a ich ciała czasem posypywane były ochrą. Groby te często przykryte są kurhanami o charakterystycznej konstrukcji. Na stanowiskach tej kultury znajduje się toporki przypominające odwróconą dnem do góry łódź, puchary esowate i baniaste amfory. Naczynia zdobione odciskiem sznura, jako znacznik, mogą być cechą zawodną, gdyż zdobienie sznurem wykorzystywane było też przez inne kultury neolityczne funkcjonujące w tym samym czasie.
Chronologia, geneza i zanik
Kultura ceramiki sznurowej rozwijała się w różnych obszarach od około 3200 r. p.n.e. / 2900 r. p.n.e. do około 2300 r. p.n.e. / 1800 r. p.n.e. w latach 80 XX wieku najstarsze stanowiska datowane metodą 14C znane są z obszaru b. NRD i Niżu Polskiego[1]. Obecnie nie ma możliwości ustalenia obszaru, na którym cechy prezentowane przez kulturę ceramiki sznurowej rozwinęły się najwcześniej. Wczesna faza kręgu kulturowego charakteryzuje się grobami szkieletowymi, często pod kurhanami wyposażonymi w amfory i puchary oraz topory kamienne gładzone (tzw. horyzont paneuropejski ceramiki sznurowej). Groby te odpowiadają prawdopodobnie migracjom niewielkich grup ludności, wywodzących się prawdopodobnie ze wschodnich Niemiec. Opanowały one tereny zajmowane wcześniej przez kultury pucharów lejkowatych i amfor kulistych. Hipoteza ta zastąpiła powszechne dawniej przekonanie o migracji ludności z terenów stepów wschodnioeuropejskich. W wyniku procesu akulturacji ludności nastąpił rozpad wczesnej kultury ceramiki sznurowej na szereg kultur zróżnicowanych pod względem kultury materialnej, obrządku pogrzebowego i gospodarki.
Obszar występowania i kontekst kulturowy
Zjawiska charakterystyczne dla kultury ceramiki sznurowej możemy znaleźć na terenie rozciągającym się od południa Skandynawii aż po Alpy i wschodnie Karpaty pomiędzy Renem a środkową Wołgą. W Polsce największe skupiska obserwujemy na Śląsku, Pomorzu Zachodnim oraz w południowej i południwo-wschodniej Małopolsce. Kultura ta rozwijała się na terenach zajmowanych wcześniej przez kulturę pucharów lejkowatych i kulturę amfor kulistych. W wyniku dużego zróżnicowania grup lokalnych wykształciły się z niej osobne kultury m.in. kultura rzucewska i kultura złocka.
Charakterystyczne wytwory kulturowe
Najbardziej charakterystycznym wyróżnikiem tej kultury jest ceramika. Najczęściej występujące formy to puchary o esowatym profilu, amfory o baniastym brzuścu, dzbanki miski i kubki a w późniejszych fazach również puchary moździerzowate i doniczkowate. Naczynia zdobiono, w ich górnych partiach, poziomymi odciskami sznura lub rytymi liniami. Amfory zdobiono pionowymi liniami od szyjki do wydęcia brzuśca. Wyroby kamienne kultury ceramiki sznurowej reprezentowane są głównie przez topory bojowe ze zwisającymi ostrzami i obuchami w kształcie odwróconego czółna. Wyroby krzemienne to przede wszystkim siekierki, sztylety liściowate, groty strzał i oszczepów. Typową ozdobą były naszyjniki z kłów zwierzęcych. W części grup występowały liczne wyroby z bursztynu.
Osadnictwo
Charakterystyczną cechą tej kultury jest prawie całkowity brak osad, poza południową częścią. Głównie odnajdowane są ślady krótkotrwałych obozowisk, szałasy i ziemianki.
Obrządek pogrzebowy
Wyróżnić możemy dwa typy pochówków: w grobach płaskich i kurhanach. Dominują pochówki pojedyncze. Zmarłych chowano w pozycji skurczonej na boku. Mężczyzn chowano na prawym a kobiety na lewym boku. Ciała najczęściej układano na linii wschód-zachód. Groby te charakteryzuje też obecność palisad i konstrukcji kamiennych. Obok jam grobowych, pod nasypami, występują szczątki ofiar składanych ze zwierząt (świń, psów). Groby często wyposażano w naczynia, najczęściej puchary o esowatym profilu oraz amfory z niską szeroką szyją i dwoma uchami. Ponadto w grobach mężczyzn znajdujemy broń – najczęściej topory kamienne. Rzadko spotykamy pochówki wielokrotne czy ciałopalne.
Gospodarka
Znaleziska na terenie Europy wskazują na intensywne zajmowanie się rolnictwem przez ludność kultury ceramiki sznurowej a co za tym idzie, na osiadły tryb życia. Na niektórych terenach możemy zaobserwować zagęszczenie osad na terenach ziem lessowych co sprzyjało uprawie zboża. Na terenie Niemiec, Holandii i Danii znaleziono ślady użytkowania radła. Obala to teorię, popularną do niedawna, która mówi o tym, że ludność kultury ceramiki sznurowej głównie zajmowała się pasterstwem i prowadziła koczowniczy tryb życia.
Do tego cyklu kulturowego zalicza się również:
kultura ceramiki wstęgowej rytej
kultura badeńska
kultura lendzielska
kultura pucharów lejkowatych
kultura amfor kulistych
kultura ceramiki promienistej
kultura pucharów dzwonowatych
kultura fatianowska
Corded Ware culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
Approximate extent of the Corded Ware horizon with adjacent 3rd millennium cultures (after EIEC).
The Corded Ware culture (in Middle Europe c. 2900–2450/2350 cal. BC),[1] alternatively characterized as the Battle Axe culture or Single Grave culture, is an enormous European archaeological horizon that begins in the late Neolithic (Stone Age), flourishes through the Copper Age and culminates in the early Bronze Age.
Corded Ware culture is associated with some of the Indo-European family of languages by many scholars and believed to be related to the Catacomb culture.
Around 2400 BC the people of the Corded Ware replaced their predecessors and expanded to Danubian and Nordic areas of western Germany. One related branch invaded Denmark and southern Sweden, while the mid-Danubian basin, though showing more continuity, shows also clear traits of new Indo-European elites (Vučedol culture).
Boat-shaped battle axe from Närke
1 Extent
2 Nomenclature
3 Origins and development
4 Economy
5 Graves
6 Language
7 Subgroups
7.1 Corded Ware culture
7.2 Single Grave culture
7.3 Swedish-Norwegian Battle Axe culture
7.4 Finnish Battle Axe culture
7.5 Middle Dnieper and Fatyanovo-Balanovo cultures
8 See also
9 References
10 Sources
Extent
It encompassed most of continental northern Europe from the Rhine River on the west, to the Volga River in the east, including most of modern-day Germany, the Netherlands, Denmark, Poland, Lithuania, Latvia, Estonia, Belarus, Czech Republic, Slovakia, northwestern Romania, northern Ukraine, and the European part of Russia, as well as coastal Norway and the southern portions of Sweden and Finland.
The contemporary Beaker culture overlapped with the western extremity of this culture, west of the Elbe, and may have contributed to the pan-European spread of that culture. Although a similar social organization and settlement pattern to the Beaker were adopted, the Corded Ware group lacked the new refinements made possible through trade and communication by sea and rivers.[2]
Nomenclature
It receives its name Corded Ware from the ornamentation of its characteristic pottery, Single Grave from its burial custom, and Battle Axe from its characteristic grave offering to males, a stone battle axe (which was by this time an inefficient weapon but a traditional status symbol).
Origins and development
There have been many different views concerning the origin of the Corded Ware culture. There is broadly a division between archaeologists who see an influence from pastoral societies of the steppes north of the Black Sea and those who think that Corded Ware springs from central Europe. In both camps, there are many differing views. The recent tendency has been to seek a middle way. The distribution of the Corded Ware culture coincides in part with the earlier Funnelbeaker culture, with which it shares a number of features, such as cord impressions on pottery, and the use of horses and wheeled vehicles, that can be ultimately traced to the cultures of the European steppe.[3]
In places a continuity between Funnelbeaker and Corded Ware can be demonstrated, whereas in other areas Corded Ware heralds a new culture and physical type.[4] On most of the immense, continental expanse that it covered, the culture was clearly intrusive, and therefore represents one of the most impressive and revolutionary cultural changes attested by archeology.[2] The degree to which cultural change generally represents immigration is a matter of debate, and such debate has figured strongly in discussions of Corded Ware.
Corded ware pottery in the Museum für Vor- und Frühgeschichte (Berlin). Ca. 2500 BC
Corded Ware ceramic forms in single graves develop earlier in Poland than in western and southern Central Europe.[5] The earliest radiocarbon dates for Corded Ware come from Kujavia and Małopolska in central and southern Poland and point to the period around 3000 BC. (It must be noted that this study is limited to Middle Europe.) Carbon-14 dating of the remaining central European regions shows that Corded Ware appeared after 2880 BC[3] It spread to the Lüneburger Heide and then further to the North European Plain, Rhineland, Switzerland, Scandinavia, the Baltic region and Russia to Moscow, where the culture met with the pastoralists considered indigenous to the steppes.[2]
In the western regions this revolution has been proposed to be a quick, smooth and internal change that occurred at the preceding Funnelbeaker culture, having its origin in the direction of eastern Germany.[6] Whereas in the area of the present Baltic states and Kaliningrad Oblast (former East Prussia), it is seen as an intrusive successor to the southwestern portion of the Narva culture.
In summary, Corded Ware does not represent a single monolithic entity, but rather a diffusion of technological and cultural innovations of different, contemporaneous peoples, living in close proximity to each other and leaving different archaeological remains.
Economy
There are very few discovered settlements, which led to the traditional view of this culture as exclusively nomadic pastoralists. However, this view was modified, as some evidence of sedentary farming emerged. Traces of Emmer wheat, bread wheat and barley were found at a Corded Ware site at Bronocice in south-east Poland. Wheeled vehicles (presumably drawn by oxen) are in evidence, a continuation from the Funnelbeaker culture era.[4]
Domesticated animals included horses, oxen and cattle. Cows’ milk was used systematically from 3400 BC onwards in the northern Alpine foreland. Sheep were kept more frequently in the western part of Switzerland due to the stronger Mediterranean influence. Changes in slaughter age and animal size are possibly evidence for sheep being kept for their wool at Corded Ware sites in this region.[7]
In the circum-Baltic and more westwards coastal Scandinavian areas, there is clear evidence of a maritime economy, where the sea has to be seen as a uniting element.
Graves
Inhumation occurred in flat graves or below small tumuli in a flexed position; on the continent males lay on their right side, females on the left, with the faces of both oriented to the south. However, in Sweden and also parts of northern Poland the graves were oriented north-south, men lay on their left side and women on the right side – both facing east. Originally, there was probably a wooden construction, since the graves are often positioned in a line. This is in contrast with practices in Denmark where the dead were buried below small mounds with a vertical stratigraphy: the oldest below the ground, the second above this grave, and occasionally even a third burial above those. Other types of burials are the niche-graves of Poland. Grave goods for men typically included a stone battle-axe. Pottery in the shape of beakers and other types are the most common burial gifts, generally speaking. These were often decorated with cord, sometimes with incisions and other types of impressions.
Late battle axe from Gotland
The approximately contemporary Beaker culture had similar burial traditions, and together they covered most of Western and Central Europe. While broadly related to the Corded Ware culture, the origins of the Bell-Beaker folk are considerably more obscure, and represent one of the mysteries of European pre-history.
In April 2011, it was reported that a deviant Corded Ware burial had been discovered in a suburb of Prague.[8] The remains, believed to be male, were orientated in the same way as women’s burials and were not accompanied by any gender-specific grave goods. The excavators suggested the grave may have been that of a “member of a so-called third gender, which were people either with different sexual orientation or transsexuals or just people who identified themselves differently from the rest of the society”,[8] while media reports heralded the discovery of the world’s first “gay caveman”.[9][10] Archaeologists and biological anthropologists criticised media coverage as sensationalist. “If this burial represents a transgendered individual (as well it could), that doesn’t necessarily mean the person had a «different sexual orientation» and certainly doesn’t mean that he would have considered himself (or that his culture would have considered him) «homosexual»”, anthropologist Kristina Killgrove commented. Other items of criticism were that someone buried in the Copper Age was not a “caveman” and that identifying the sex of skeletal remains is difficult and inexact.[11] A detailed account of the burial has not yet appeared in the scientific literature.
Language
In the 19th century the Corded Ware culture was favoured by some authors as the Urheimat (original homeland) of the speakers of the Proto-Indo-European language, a theory that has been discarded by modern science in favor of the Kurgan Hypothesis or the Renfrew NDT. Still it is generally held that “Celtic, Germanic, Baltic and Slavic may possibly be traced back to the Corded Ware horizon of north, central, and eastern Europe”.[12]
However, this is not to suppose that all of these proto-languages actually arose during the period of the Corded Ware horizon, across its whole territory, or exclusively within its confines. The Proto-Germanic language is often assumed to have been spoken in southern Scandinavia or northern Germany towards the end of the Nordic Bronze Age or at the beginning of the Pre-Roman Iron Age (mid-first millennium BC), and the Proto-Balto-Slavic language and Proto-Celtic language may date only slightly earlier, to the Early Iron Age (early first millennium BC).
Subgroups
Corded Ware culture
The prototypal Corded Ware culture, German Schnurkeramikkultur is found in Central Europe, mainly Germany and Poland, and refers to the characteristic pottery of the era: twisted cord was impressed into the wet clay to create various decorative patterns and motifs. It is known mostly from its burials, and both sexes received the characteristic cord-decorated pottery. Whether made of flax or hemp, they had rope.
Single Grave culture
General term used to refer to a series of late Neolithic communities of the 3rd millennium BC living in Scandinavia, northern Germany, and the Low Countries that share the practice of single burial under barrows, the deceased usually being accompanied by a battle-axe, amber beads, and pottery vessels. The cultural emphasis on drinking equipment already characteristic of the early Funnelbeaker culture, reappeared with the spread of Corded Ware traditions. Especially in the west (Scandinavia and northern Germany), the drinking vessels have a protruding foot and define the Protruding-Foot Beaker culture (PFB) as a subset of the Single Grave culture.[13] The Bell Beaker culture has been proposed to derive from this specific branch of the Corded Ware culture.
Swedish-Norwegian Battle Axe culture
Pottery from Lilla Beddinge cemetery in Skåne, Sweden
The Swedish-Norwegian Battle Axe culture, or the Boat Axe culture, appeared ca. 2800 BC and is known from about 3000 graves from Skåne to Uppland and Trøndelag. While Swedish writer Herman Lindqvist has referred to this as the “Age of crushed skulls”, there is no indication that this was an especially violent time, and most of the “crushing” happened post-mortem in the ground.[dubious – discuss] The “battle-axes” were primarily a status object. There are strong continuities in stone craft traditions, and very little evidence of any type of full-scale migration, least of all a violent one. The old ways were discontinued as the corresponding cultures on the continent changed, and the farmers living in Scandinavia took part in those changes since they belonged to the same network. Settlements on small, separate farmsteads without any defensive protection is also a strong argument against the people living there being aggressors. Recently also the mixture of this culture with Barbed Wire Beaker culture elements from the west that reached until Sweden in the Late Neolithic, probably ultimately derived from the same Corded Ware stock, has come into the picture.[14]
About 3000 battle axes have been found, in sites distributed over all of Scandinavia, but they are sparse in Norrland and northern Norway. Less than 100 settlements are known, and their remains are negligible as they are located on continually used farmland, and have consequently been plowed away. Einar Østmo reports sites inside the Arctic Circle in the Lofoten Islands, and as far north as the present city of Tromsø.
The Swedish-Norwegian Battle Axe culture/Boat Axe culture was based on the same agricultural practices as the previous Funnelbeaker culture, but the appearance of metal changed the social system. This is marked by the fact that the Funnelbeaker culture had collective megalithic graves with a great deal of sacrifices to the graves, but the Battle Axe culture has individual graves with individual sacrifices.
A new aspect was given to the culture in 1993, when a death house in Turinge, in Södermanland was excavated. Along the once heavily timbered walls were found the remains of about twenty clay vessels, six work axes and a battle axe, which all came from the last period of the culture. There were also the cremated remains of at least six people. This is the earliest find of cremation in Scandinavia and it shows close contacts with Central Europe.
In the context of the entry of Germanic into the region, Einar Østmo emphasizes that the Atlantic and North Sea coastal regions of Scandinavia, and the circum-Baltic areas were united by a vigorous maritime economy, permitting a far wider geographical spread and a closer cultural unity than interior continental cultures could attain. He points to the widely disseminated number of rock carvings assigned to this era, which display “thousands” of ships. To seafaring cultures like this one, the sea is a highway and not a divider.
Finnish Battle Axe culture
The Finnish Battle Axe culture was a mixed cattle-breeder and hunter-gatherer culture, and one of the few in this horizon to provide rich finds from settlements.
Middle Dnieper and Fatyanovo-Balanovo cultures
Main articles: Middle Dnieper culture and Fatyanovo-Balanovo culture.
The eastern outposts of the Corded Ware culture are the Middle Dnieper culture and on the upper Volga, the Fatyanovo-Balanovo culture. The Middle Dnieper culture has very scant remains, but occupies the easiest route into Central and Northern Europe from the steppe. If the association of Battle Axe cultures with Indo-European languages is correct, then Fatyanovo would be a culture with an Indo-European superstratum over a Uralic substratum, and may account for some of the linguistic borrowings identified in the Indo-Uralic thesis. However, according to Häkkinen, the contacts between Indo-European and Uralic postdate the Corded Ware period. Häkkinen accepts Fatyanovo-Balanovo as an early Indo-European culture, but maintains that their substratum (identified with the Volosovo culture) was neither Uralic nor Indo-European.[15]
See also Funnelbeaker culture
Fatyanovo-Balanovo culture
Middle Dnieper culture
Beaker culture
Mjolnir
Ukko
Ertebølle culture
Kultura grobów jednostkowych
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Kultura grobów jednostkowych (KGJ) – enolityczna kultura archeologiczna występująca na terenie Jutlandii, północno-wschodnich Niemiec oraz w północno-zachodniej Polsce (Pomorze, Wielkopolska, Kujawy). Rozwijała się pomiędzy 2800 a 2300 p.n.e.
Geneza
KGJ jest uważana za północny odłam kultury ceramiki sznurowej. Ma też wiele cech wspólnych z 4 fazą kultury pucharów dzwonowatych (Puchary doniczkowate. KGJ indywidualizuje się ok. 2500 p.n.e.
Chronologia
Powstała ok. 2800 roku p.n.e. i trwała do 2300 p.n.e. Wg podziału Liversage (1987) istniały 4 fazy tej kultury:
Lustrup – naczynia zdobione odciskami sznura i zdobieniami palcowymi. Charakterystyczne były duże naczynia zasobowe oraz o prostościennym profilu
Glattrup – podobnie jak Lustrup, z tym że spotykany jest dodatkowo kulisty profil naczyń oraz zdobienia muszlą cardium
Vindum – pojawiają się bogato zdobione Puchary doniczkowate, puchary „jajowate”.
Myrhøj – stosowany jest ornament strefowo-metopowy przejęty z kultury pucharów dzwonowatych. Charakterystyczne są też lancetowate topory krzemienne.
Ceramika
Występują dwa typy ceramiki: użytkowa i grobowa, różniące się jakością i zdobieniem. Główne rodzaje naczyń to puchary, misy, puchary doniczkowate, amfory i puchary z imaczami. ceramika zdobiona jest odciskami sznura, muszli cardium, stempelkami, jodełką, wątkami rytymi, ornamentem „barbed wire” (drutu kolczastego). Dekorowane są górne partie naczyń. W późniejszym okresie występuje też ornament strefowo-metopowy i listwy plastyczne.
Zabytki
Szczególne w grobach znajdowane są rytualnie złożone lancetowate sztylety krzemienne lub miedziane, topory typu A1 i B1, topory typu K (tzw. zdegenerowane). Często występują ozdoby z bursztynu.
Osadnictwo
Małe osady, przeważnie krótkotrwałe. Dominują okresowe obozowiska. W późniejszym okresie sieć osadnicza stabilizuje się.
Pochówki
Istnieje duże zróżnicowanie rytuałów pogrzebowych. Najczęściej spotykane są pochówki podkurhanowe, megalityczne oraz groby płaskie. Znajdowane są też groby wanienkowate, groby okrągłe oraz pochówki w trumnach drewnianych, ponadto występują kamienne obudowy komory grobowej. W Jutlandii i Niemczech groby są pojedyncze, natomiast w Polsce spotyka się groby zbiorowe. Przeważa obrządek szkieletowy, jednakże w Holsztynie występują groby ciałopalne. Do grobów składano liczne przedmioty należące za życia do zmarłego, takie jak puchary doniczkowate, tarczki łucznicze oraz sztylet miedziany lub krzemienny. Większość stanowią pochówki dorosłych mężczyzn, zapewne wojowników. Pochówki kobiet i dzieci są sporadyczne, zapewne istniał jeszcze inny rodzaj obrządku pogrzebowego nieuchwytny w źródłach archeologicznych. Mężczyźni chowani byli na prawym boku z twarzą zwróconą na południe, kobiety na lewym boku.
Kultura fatianowska
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Kultura fatianowska – kultura archeologiczna neolityczna rozwijająca się w centralnej części Europy Wschodniej począwszy od III tysiąclecia p.n.e.
Kultura fatianowska – kolor różowy
Znana jest z grobów odkrytych w dolinach Oki i Wołgi, stanowisko eponimiczne w Fatianowie (k.Jarosławla] odkryto w 1875.
Zaliczana jest do europejskich kultur ceramiki sznurowej, tym charakterystycznym sposobem (oraz nacięciami) zdobiono amfory o kolistym brzuścu i wazy z wysoką szyjką.
Brak osad tej kultury, ludność trudniła się hodowlą (bydła, owiec, świń i koni). Zmarłych chowano na prawym boku z podgiętymi nogami, bogato wyposażano w topory bojowe z gładzonego kamienia, potem miedzi i brązu.
Brak powiązań z innymi kulturami neolitycznymi tego rejonu wskazuje na przybycie półkoczowniczych twórców tej kultury z innych terenów.
Najdalej wysuniętym na wschód składnikiem kultury fatianowskiej, uważanym czasem za odrębną kulturę, jest grupa bałanowska (nazwa od cmentarzyska Bałanowo w Republice Czuwaskiej) datowana od przełomu III/II tys. p.n.e. do I tys. p.n.e. Znane są długotrwałe osady tej grupy z drewnianymi, prostokątnymi domami. Cmentarzyska początkowo płaskie, potem kurhanowe. Podstawą gospodarki była dobrze rozwinięta hodowla i rolnictwo.
Fatyanovo-Balanovo culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
Fatyanovo-Balanovo culture is shown in pink.
Bronze Age
↑ Chalcolithic
Near East (3600-1200 BC)
Caucasus, Anatolia, Levant, Indus valley, Mesopotamia, Elam, Jiroft, Bronze Age collapse
Europe (3200-600 BC)
Aegean Civilization
Caucasus (Maykop culture)
Basarabi culture
Coțofeni culture
Pecica culture
Otomani culture
Wietenberg culture
Catacomb culture
Srubna culture
Beaker culture
Unetice culture
Tumulus culture
Urnfield culture
Hallstatt culture
Atlantic Bronze Age
Bronze Age Britain
Nordic Bronze Age
Romanian Bronze Age
Southeastern European Bronze Age
Italian Bronze Age
Indian Subcontinent (3300-1200 BC)
China (3000-700 BC)
Upper Oxus (2300-1700 BC)
arsenical bronze
writing, literature
sword, chariot
↓ Iron Age
This box:
view
talk
edit
The Fatyanovo-Balanovo culture, 3200 BC–2300 BC, is an eastern extension of the Corded Ware culture into Russia.
It runs from Lake Pskov in the west to the middle Volga in the east, with its northern reach in the valley of the upper Volga. It is really two cultures, the Fatyanovo in the west, the Balanovo in the east. The Fatyanovo culture emerged at the northeastern edge of the Middle Dnieper culture, and probably was derived from an early variant of the Middle Dnieper culture.[1]
Fatyanovo migrations correspond to regions with hydronyms of a Baltic language dialect mapped by linguists as far as the Oka river and the upper Volga. Spreading eastward down the Volga they discovered the copper ores of the western Ural foothills, and started long term settlements in lower Kama river region. The Balanovo culture occupied the region of the Kama-Vyatka-Vetluga interfluves[2] where metal resources (local copper sandstone deposits[3]) of the region were exploited.[4]
Fatyanovo ceramics show mixed Corded Ware / Globular Amphorae traits. The later Abashevo culture pottery looked somewhat like Fatyanovo-Balanovo Corded Ware, but Abashevo kurgans were unlike Fatyanovo flat cemeteries, although flat graves[5] were a recognizable component of the Abashevo burial rite. Balanovo burials (like the Middle Dnieper culture [6]) were both of the flat and kurgan type, containing individual and also mass graves.[7]
Settlements are scant, and bear evidence of a degree of fortification. The villages were usually situated on the high hills of the riverbanks, consisting of several above-ground houses built from wooden logs with saddle roofs, and also joined by passages.[8] The economy seems to be quite mobile, but then we are cautioned that domestic swine are found, which suggests something other than a mobile society. The Fatyanovo culture is viewed as introducing an economy based on domestic livestock (sheep, cattle, horse & dog) into the forest zone of Russia.[9] The Balanovo also used draught cattle and two wheeled wagons.[10]
As is usual with such ancient cultures, our main knowledge comes from their inhumations. Shaft graves were evident, which might be lined with wood. The deceased were wrapped in animal skins or birch bark and placed into wooden burial chambers in subterranean rectangular pits.[11] The interments are otherwise in accord with Corded Ware practices, with males resting on their right side and females on their left.[12] Local metal objects of a Central European provenance type were present. Copper ornaments and tools have been found in Balanovo burials. Burial goods depended on sex, age, and social position. Copper axes primarily accompanied persons of high social position, stone axe-hammers were given to men, flint axes to children and women. Amulets are frequently found in the graves[13] as well as metal working implements.[14]
The theory for an intrusive culture is based upon the physical type of the population, flexed burial under barrows, the presence of battle-axes and ceramics. There are similarities between Fatyanovo and Catacomb culture stone battle-axes.[15] The Volosovo culture of indigenous forest foragers was different in its ceramics, economy, and mortuary practices. It dispersed when the Fatyanovo people pushed into the Upper and Middle Volga basin.[16] Ceramic finds indicate Balanovo coexisted with the Finno-Permic Volosovo people (mixed Balanovo-Volosovo sites), and also displace them.[17] Note that the ethnic and linguistic attribution of the Volosovo culture is uncertain; Häkkinen maintains that their language was neither Uralic nor Indo-European, but a substratum to Finno-Permic.[18] The cultures of the Prikamsky subarea in the Late Bronze Age continued preceding traditions in pottery, house designs, and stable animal husbandry with the breeding of horse, cattle, and to a lesser extent, pigs and sheep. Scholars interpret some of these cultures with stages in the development of the Proto-Permian language.[19] Some have argued that this culture represents the acculturation of Pit-Comb Ware culture people of this area from contacts with Corded Ware agriculturists in the West.[20] It does not seem to represent a northern extension of the Indo-European Yamna culture horizon further south.
Historical sources mention a people inhabiting the region of the earlier Fatyanovo region. The Hypatian Codex of Chronicles mentions that in 1147 the prince of Rostov-Suzdal defeated the Golyad′ (Голядь) who lived by the River Porotva. The Porotva is a tributary of the Oka river near Moscow, where there is a wealth of Baltic hydronyms.
Kultura pucharów dzwonowatych
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Przybliżony zasięg występowania kultury pucharów dzwonowatych
Kultura pucharów dzwonowatych (KPDz) – kultura eneolityczna z kręgu kultur naddunajskich
Spis treści
1 Kryteria wydzielenia
2 Chronologia, geneza i zanik
3 Obrządek pogrzebowy
4 Społeczeństwo i gospodarka
5 Bibliografia
6 Przypisy
Kryteria wydzielenia
Swoją nazwę zawdzięcza charakterystycznej formie krępych, szerokootworowych naczyń w kształcie odwróconego dzwonu. Bywa nazywana też kulturą „łuczników”[1].
Chronologia, geneza i zanik
Prawdopodobnie ludność wytwarzająca charakterystyczne artefakty pochodziła ze wschodniego wybrzeża Półwyspu Pirenejskiego, a wyroby pojawiły się w końcu czwartego tysiąclecia p.n.e. W XIX–XVIII stuleciu p.n.e. na ziemie polskie dotarło prawdopodobnie kilka rodzin ludności tej kultury, być może handlujących miedzią i poszukujących kupców. Mobilność ludności i gospodarka oparta na pasterstwie koczowniczym w dużej mierze przyczyniła się do stosunkowo szybkiej ekspansji tej kultury na terenie Europy. Ponieważ kultura ta reprezentowana była przez niewielkie grupy ludności, ulegała szybkiej asymilacji z miejscowym podłożem etnicznym, wnosząc poważny wkład w kształtowanie się społeczeństw epoki brązu.
Obrządek pogrzebowy
Największe z cmentarzysk na ziemiach polskich, liczące dziewiętnaście grobów, zbadano w Pietrowicach Wielkich na Górnym Śląsku. Zmarli grzebani byli najczęściej z rękoma zgiętymi w łokciach, dłońmi ułożonymi w okolicach twarzy oraz silnie podkurczonymi nogami. Mężczyźni ułożeni byli prawie zawsze na lewym boku, a kobiety na prawym. Groby mężczyzn bogato wyposażano w broń oraz naczynia z jedzeniem. Groby kobiece najczęściej były wyposażane w różnego rodzaju biżuterię z kości i bursztynu.
Społeczeństwo i gospodarka
Gospodarka tej kultury była oparta na półpasterskim stadnym chowie zwierząt, zwłaszcza bydła rogatego i koni oraz na łowiectwie. Polowano za pomocą łuków refleksyjnych, strzały były zbrojone w grociki krzemienne, przeważnie sercowate. Przed uderzeniem cięciwy przedramię chroniono płytkowatym ochraniaczem (z łupku). Dodatkowo trudniono się rybołówstwem i zbieractwem. Posiadano umiejętność obrabiania miedzi (groty oszczepu), zapewne złota i srebra oraz wytwarzania stopu srebrno-złotego (elektronu). Obrabiano krzemień (noże odłupkowe, zgrzebła, grociki strzał) i kamień (toporki) a także materiał organiczny, szczególnie poroże i kość (wisiorki – amulety, paciorki, charakterystyczne dla tej kultury guzki z otworem w kształcie litery v). Pośredniczono w wymianie nadbałtyckim bursztynem z Południem (ozdoby bursztynowe w Czechach: np. Svobodne Dwory i Sklany-Kwicek) oraz zapewne miedzią i elektronem, a także wykwintną ceramiką, również siekierkami z krzemienia pasiastego. Ludności tej kultury nieobca była znajomość trepanacji czaszki.
Do tego cyklu kulturowego zalicza się również:
kultura ceramiki wstęgowej rytej
kultura badeńska
kultura lendzielska
kultura pucharów lejkowatych
kultura amfor kulistych
kultura ceramiki sznurowej
Beaker culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
Generalised distribution and movements of Bell-Beaker cultures [1]
The Bell-Beaker culture (sometimes shortened to Beaker culture, Beaker people, or Beaker folk; German: Glockenbecherkultur), ca. 2800–1800 BC,[2][3] is the term for a widely scattered “archaeological culture” of prehistoric western Europe starting in the late Neolithic or Chalcolithic and running into the early Bronze Age. The term was coined by John Abercromby, based on the culture’s distinctive pottery drinking vessels.
1 Introduction
2 Origins
3 Expansion
3.1 Migration vs. Acculturation
4 Extent and impact
4.1 Sardinia
4.2 Central Europe
4.3 Iberian peninsula
4.4 Balearic Islands
4.5 Ireland
4.6 Britain
4.7 Jutland
5 Postulated linguistic connections
6 Physical and genetic anthropology
6.1 Skeletal studies
6.2 Genetic studies
7 See also 8 Notes
9 Bibliography
10 External links
Introduction
The Bell Beaker culture is understood not only as a particular pottery type, but as a complete and complex cultural phenomenon involving other artefact styles such as weaponry and ornamentation, as well as shared ideological, cultural and religious ideas.[4] The Bell Beaker period marks a period of unprecedented cultural contact in Atlantic and Western Europe on a scale not seen previously, nor again seen in succeeding periods. This contrasted the situation in Central and Eastern Europe where the slightly earlier Corded Ware Culture had already established wide-ranging contacts within those regions.
Its appearance is marked from 2900 BC, lasting until 1800 BC, when the incipient Bronze Age dissolved the beaker phenomenon.
It is important to note that underlying the Bell beaker superstratum existed a wide diversity in local burial styles (including incidences of cremation rather than inhumation), housing styles, economic profile and local coarse ceramic wares which continued to persist.
There are two main Bell Beaker styles: the cord-impressed types, such as the “All Over Corded” (AOC) or “All Over Ornamented” (AOO), and the “Maritime” type, decorated with bands filled with impressions made with a comb or cord. Later, characteristic regional styles developed.[5]
It has been suggested that the beakers were designed for the consumption of alcohol, and that the introduction of the substance to Europe may have fuelled the beakers’ spread.[6] Beer and mead content have been identified from certain examples. However, not all Beakers were drinking cups. Some were used as reduction pots to smelt copper ores, others have some organic residues associated with food, and still others were employed as funerary urns.[7] They were used as status display amongst disparate elites.
Origins
There have been numerous proposals by archaeologists as to the origins of the Bell Beaker culture, and debates continued on for decades. Several regions of origin have been postulated, notably the Iberian peninsula, the Netherlands and Central Europe.[8] Similarly, scholars have postulated various mechanisms of spread, including migrations of populations (“folk migrations”), smaller warrior groups, individuals (craftsmen), or a diffusion of ideas and object exchange.[9]
Recent analyses have made significant inroads to understanding the Beaker phenomenon, mostly by analysing each of its components separately.[10][11] They have concluded that the Bell Beaker phenomenon was a synthesis of different elements, representing “an idea and style uniting different regions with different cultural traditions and background”.[12]
Radiocarbon dating now seems to support that the earliest “Maritime” Bell Beaker design style is encountered in Iberia, specifically in the vibrant copper-using communities of the Tagus estuary in Portugal around 2800–2700 BC and spread from there to many parts of western Europe.[3][13] An overview of all available sources from southern Germany concluded that the Bell Beaker Culture was a new and independent culture in that area, contemporary with the Corded Ware Culture.[14][15]
The inspiration for the Maritime Bell Beaker is argued to have been the small and earlier Copoz beakers that have impressed decoration and which are found widely around the Tagus estuary in Portugal.[16] Turek sees late Neolithic precursors in Northern Africa, arguing the maritime BB style emerged as a result of seaborne contacts between Iberia and Morocco in the first half of the third Millennium BCE.[17] However, radiocarbon dating from North Afrrican sites is lacking for the most part.
AOO and AOC Beakers appear to have evolved continually from pre-Beaker period in the lower Rhine and North Sea regions, at least for Northern and Central Europe.[18]
Furthermore, the burial ritual which typified Bell Beaker sites was intrusive into Western Europe. Individual burials, often under tumuli burials, with the inclusion of weapons contrast markedly to the preceding Neolithic traditions of often collective, weaponless burials in Atlantic/ Western Europe. Such an arrangement is rather derivative of Corded Ware traditions,[17] although instead of ‘Battle-Axes’, Bell Beaker individuals used copper daggers.
Overall, all these elements (Iberian- derived maritime ceramic styles, AOC and AOO ceramic styles, and ‘eastern’ burial ritual symbolism) appear to have first fused in the Lower Rhine region.[10][17]
Expansion
The initial moves from the Tagus estuary were maritime.[3] A southern move led to the Mediterranean where “enclaves” were established in south-western Spain and southern France around the Golfe du Lion and into the Po valley in Italy probably via ancient western Alpine trade routes used to distribute Jadeite axes.[3] A northern move incorporated the southern coast of Armorica with further, less well defined, contacts extending to Ireland and possibly to central southern Britain.[3] The earliest copper production in Ireland, identified at Ross Island in the period 2400-2200 BC, was associated with early Beaker pottery.[3][19] Here the local sulpharsenide ores were smelted to produce the first copper axes used in Britain and Ireland.[3] The same technologies were used in the Tagus region and in the west and south of France.[3][20] The evidence is sufficient to support the suggestion that the initial spread of Maritime Bell Beakers along the Atlantic and into the Mediterranean, using sea routes that had long been in operation, was directly associated with the quest for copper and other rare raw materials.[3]
The enclave established in southern Brittany was linked closely to the riverine and landward route via the Loire and across the Gatinais valley to the Seine valley and thence to the lower Rhine.[3] This was a long-established route reflected in early stone axe distributions and it was via this network that Maritime Bell Beakers first reached the Lower Rhine in about 2700-2500 BC.[3] The Lower Rhine region had, by 3000 BC, adopted a burial rite characterized by single inhumation accompanied by a beaker decorated with cord zone impressions, and frequently by a perforated stone battle-axe.[3] This cultural package was characteristic of belief systems which extended across the North European Plain and into Russia.[3] The arrival of the Maritime Bell Beaker from the west a century or two later initiated a period of borrowing and experimentation in what has been called the Primary Bell Beaker/Corded Ware contact zone and cultural traits developed here, such as single burial and the shaft-hole axe, were transmitted westwards along the exchange networks from the Rhine to the Loire.[3][21][22] It was from this fusion zone that the modified Beaker package spread northwards across the Channel to Britain.[3][23]
Beaker culture objects
Migration vs. Acculturation
Given the unusual form and fabric of Beaker pottery, and its abrupt appearance in the archaeological record, along with a characteristic group of other artefacts, known as the Bell Beaker “package”, the explanation for the Beaker culture until the last decades of the 20th century was to interpret it as a diffusion of one group of people across Europe. However British and American archaeology since the 1960s had been sceptical about prehistoric migration in general, so the idea of “Bell Beaker Folk” lost ground. A theory of cultural contact de-emphasizing population movement was presented by Colin Burgess and Stephen Shennan in the mid-1970s.[24]
It is now common to see the Beaker culture as a “package” of knowledge (including religious beliefs and copper, bronze and gold working) and artefacts (including copper daggers, v-perforated buttons and stone wrist-guards) adopted and adapted by the indigenous peoples of Europe to varying degrees. This new knowledge may have come about by any combination of population movements and cultural contact. An example might be as part of a prestige cult related to the production and consumption of beer, or trading links such as those demonstrated by finds made along the seaways of Atlantic Europe. Palynological studies and analysis of pollen, associated with the spread of beakers, certainly suggests increased growing of barley, which may be associated with beer brewing. Noting the distribution of Beakers was highest in areas of transport routes, including fording sites, river valleys and mountain passes, it was suggested that Beaker “folk” were originally bronze traders, who subsequently settled within local Neolithic or early Chalcolithic cultures creating local styles. Close analysis of the bronze tools associated with beaker use suggests an early Iberian source for the copper, followed subsequently by Central European and Bohemian ores.
Investigations in the Mediterranean and France recently questioned the nature of the phenomenon. Instead of being pictured as a fashion or a simple diffusion of objects and their use, the investigation of over 300 sites showed that human groups actually moved in a process that involved explorations, contacts, settlement, diffusions and acculturation/assimilation. Some elements show the influence from the north and east, and other elements reveal the south-east of France to be an important cross road on an important route of communication and exchange spreading north. A distinctive barbed wire element is thought to have migrated through central Italy first. The pattern of movements was diverse and complicated, along the Atlantic coast and the northern Mediterranean coast, and sometimes also far inland. The prominent central role of Portugal in the region and the quality of the pottery all across Europe are forwarded as arguments for a new interpretation that denies an ideological dimension.[25]
A Strontium isotope analysis of 86 people from Bell Beaker graves in Bavaria suggests that 18-25% of all graves were occupied by people who came from a considerable distance outside the area. This was true of children as well as adults, indicative of some significant migration wave. Given the similarities with readings from people living on loess soils, the general direction of the local movement according to Price et al., is from the northeast to the southwest.[26]
Extent and impact
3,500 years old, 40 cm (16 in) high “Giant Beaker of Pavenstädt”, Gütersloh town museum, Germany
Bell Beaker people took advantage of transport by sea and rivers, creating a cultural spread from Ireland to the Carpathian Basin and south along the Atlantic coast and following the Rhone valley to Portugal, North Africa and Sicily, even penetrating northern and central Italy.[27] Its remains have been found in what is now Portugal, Spain, France (excluding the central massif), Great Britain and Ireland, the Low Countries, and Germany between the Elbe and Rhine, with an extension along the upper Danube into the Vienna basin (Austria), Hungary and the Czech Republic, with Mediterranean outposts on Sardinia and Sicily; there is less certain evidence for direct penetration in the east.
Beaker-type vessels remained in use longest in the British Isles; late beakers in other areas are classified as early Bronze Age (Barbed Wire Beakers in the Netherlands, Giant Beakers (Riesenbecher)). The new international trade routes opened by the Beaker people became firmly established and the culture was succeeded by a number of Bronze Age cultures, among them the Únětice culture in Central Europe, the Elp culture and Hilversum culture in the Netherlands, the Atlantic Bronze Age in the British Isles and the Atlantic coast of Europe, and by the Nordic Bronze Age, a culture of Scandinavia and northernmost Germany-Poland.
Sardinia
From the earliest period, Sardinia has been in contact with extra-insular communities in Corsica, Liguria, Lombardy, and Provence. Towards the end of the fifth millennium BC an increased exportation of obsidian extended the cultural interaction to the Balkans and the Eastern Mediterranean. From the third millennium BC on, comb-impressed Beaker ware, as well as other Beaker material in Ozieri or sub-Ozieri contexts, has been found, demonstrating continuing relationships with the western Mediterranean; it appears likely that Sardinia was the intermediary that brought Beaker materials to Tuscany and Sicily.[28]
The Ozieri culture (3500-2700 BC) developed mighty megalithic walls that are limited to the northern area, suggesting unknown defensive demands that are the sign of the warlike state that can be noticed at the same time in the Mediterranean. The successing chalcolithic (aneolithic) Filigosa-Abealzu culture (2700-2500 BC) followed the collapse of the great megalithic civilizations. A significant impulse given to metallurgy accompanied vascular production characterized by a disappearance of earlier St. Micheal (Ozieri) fanciful decoration in favor of blank soberly scribbled surfaces. The Monte Claro culture (2500-2000 BC) reveals scratched ceramics and fortified enclosures that seem to anticipate a strategic conception of territory control which reached a highlight in the Nuragic Age (1600-900 BC). This tradition came to an end only around 900 BC by destruction and fire.[29]
In some sites, material of the megalithic Monte Claro culture has been found in association with true Bell Beaker materials; elsewhere, Beaker material has been found stratigraphically above Monte Claro and at the end of the Chalcolithic period in association with the related Bronze Age Bonnanaro culture (1800-1600 BC), for which C-14 dates calibrate to ca. 2250 BC. Like elsewhere in Europe and in the Mediterranean area, the Bell Beaker culture in Sardinia (2000-1800) is characterized by the typical ceramics decorated with overlaid horizontal bands and associated finds (brassards, V-pierced buttons etc.) There is virtually no evidence in Sardinia of external contacts in the late third and early second millennia, apart from late Beakers and close parallels between Bonnannaro pottery and that of the North Italian Polada culture. By the 15th century, international trade returned, making Sardinia an integral part of a commercial network that extended from the Near East to Northwestern Europe, the principal eastern component of this network being Cyprus. Also contacts with the Mycenaean world were established. The cyclopean nuraghes has more or less related cousins like the Mycenaean tholoi, the Corsican Torre, the Talaiots of the Balearic Isles, the Sesi of Sicily, and more (the probably much later Brochs of Scotland are mentioned as well): All these architectural forms have their origins from a common cultural matrix widespread in the Mediterranean, but in Sardinia there was an original and grandiose development that has not be found elsewhere.[30] Indigenous Sardinians appear in the Eastern Mediterranean as Sherden, one of the main tribes of the Sea Peoples, and are supposed to be the carriers of some of the eastern material found on the island.
Religion expressed itself around sacred wells, often in association to the megalithic nuraghe, most of them of Beaker signature. The earliest attested water cult site is that at Abini-Teti, where votive offerings dateable to the early Bonnanaro period have been found; votive offerings at the spring of Sos Malavidos-Orani date to later Bonnanaro. This tradition showed local continuity to historic times, as it was at such centers that the Romans found attacking the natives most efficient (Strabo 5.2.7).
Central Europe
In their large-scale study on radiocarbon dating of the Bell Beakers, J. Müller and S. Willingen established that the Bell Beaker Culture in Central Europe started after 2500 BC.[31]
Two great coexisting and separate Central European cultures – the Corded Ware with its regional groups and the Eastern Group of the Bell Beaker Culture – form the background to the Late Copper Age and Early Bronze Age. Their development, diffusion and long range changes are determined by the great river systems. As a third component counts the indigenous Carpathian Makó/Kosihy-Caka culture.[32]
The Bell Beaker settlements are still little known, and have proved remarkably difficult for archaeologists to identify. This allows a modern view of Bell Beakers to contradict results of anthropologic research.[33] The modern view is that the Bell Beaker people, far from being the “warlike invaders” as once described by Gordon Childe (1940), added rather than replaced local late Neolithic traditions into a cultural package and as such did not always and evenly abandon all local traditions.[34] More recent extensive DNA evidence, however, suggests a significant replacement of earlier populations.[35]
Bell Beaker domestic ware has no predecessors in Bohemia and Southern Germany, shows no genetic relation to the local Late Copper Age Corded Ware, nor to other cultures in the area, and is considered something completely new. The Bell Beaker domestic ware of Southern Germany are not as closely related to the Corded Ware as would be indicated by their burial rites. Settlements link the Southern German Bell Beaker culture to the seven regional provinces of the Eastern Group, represented by many settlement traces, especially from Moravia and the Hungarian Bell Beaker-Csepel group being the most important. In 2002 one of the largest Bell Beaker cemeteries in Central Europe was discovered at Hoštice za Hanou (Moravia, Czech Republic).[36]
The relationship to the western Bell Beakers groups, and the contemporary cultures of the Carpathian basin to the south east, is much less.[37] Research in Northern Poland shifted the north-eastern frontier of this complex to the western parts of the Baltic with the adjacent Northern European plain. Typical Bell Beaker fragments from the site of Ostrikovac-Djura at the Serbian river Morava were presented at the Riva del Garda conference in 1998, some hundred km south-east of the Hungarian Csepel-group. Bell Beaker related material has now been uncovered in a line from the Baltic Sea down to the Adriatic and the Ionian Sea, including countries such as Bielo-Russia, Poland, Romania, Serbia and Montenegro, Croatia, Albania, Macedonia and even Greece.[38]
The Bell Beaker culture settlements in Southern Germany and in the East-Group show evidence of mixed farming and animal husbandry, and indicators such as millstones and spindle whorls prove the sedentary character of the Bell Beaker people, and the durability of their settlements.[37] Especially some well-equipped child-burials seem to indicate sense of predestined social position, indicating a socially complex society. However, analysis of grave furnishing, size and deepness of grave pits, position within the cemetery, did not lead to any strong conclusions on the social divisions.
The Late Copper Age is regarded as a continuous culture system connecting the Upper Rhine valley to the western edge of the Carpathian Basin. Late Copper Age 1 was defined in Southern Germany by the connection of the late Cham Culture, Globular Amphora Culture and the older Corded Ware Culture of “beaker group 1” that is also referred to as Horizon A or Step A. Early Bell Beaker Culture intruded[39] into the region at the end of the Late Copper Age 1, at about 2600–2550 BC. Middle Bell Beaker corresponds to Late Copper Age 2 and here an east-west Bell Beaker cultural gradient became visible through the difference in the distribution of the groups of beakers with and without handles, cups and bowls, in the three regions Austria-Western Hungary, the Danube catchment area of Southern Germany, and the Upper Rhine/lake Constance/Eastern Switzerland area for all subsequent Bell Beaker periods.[40] This middle Bell Beaker Culture is the main period when almost all the cemeteries in Southern Germany begin. Younger Bell Beaker Culture of Early Bronze Age shows analogies to the Proto-Únětice Culture in Moravia and the Early Nagyrév Culture of the Carpathian Basin.
During the Bell Beaker period a border runs through southern Germany, which divides culturally a northern from a southern area. The northern area focuses on the Rhine area that belongs to the Bell Beaker West Group, while the southern area occupies the Danube river system and belongs to the homogeneous East Group which overlaps with the Corded Ware Culture and other groups of the Late Neolithic and of the earliest Bronze Age. Nevertheless, southern Germany shows some independent developments of itself.[39] Although a broadly parallel evolution with early, middle and younger Bell Beaker Culture was detected, the Southern Germany middle Bell Beaker development of metope decorations and stamp and furrow engraving techniques do not appear on beakers in Austria-Western Hungary, and handled beakers are completely absent. It is contemporary to Corded Ware in the vicinity, that has been attested by associated finds of middle Corded Ware (chronologically referred to as “beaker group 2” or Step B) and younger Geiselgasteig Corded Ware beakers (“beaker group 3” or Step C). Bell Beaker Culture in Bavaria used a specific type of copper, which is characterized by combinations of trace elements. This same type of copper was spread over the area of the Bell Beaker East-Group.
Previously archeology considered the Bell-beaker people to have lived only within a limited territory of the Carpathian Basin and for a short time, without mixing with the local population. Although there are very few evaluable anthropological finds, the appearance of the characteristic planoccipital (flattened back) Taurid type in the populations of some later cultures (e.g. Kisapostag and Gáta-Wieselburg cultures) suggested a mixture with the local population contradicting such archaeological theories. According to archaeology, the populational groups of the Bell-beakers also took part in the formation of the Gáta-Wieselburg culture on the western fringes of the Carpathian Basin, which could be confirmed with the anthropological Bell Beaker series in Moravia and Germany.[33]
In accordance with anthropological evidence, it has been concluded the Bell Beakers intruded in an already established form the southern part of Germany as much as the East Group area.[39]
Iberian peninsula
Vessel from Ciempozuelos (Spain) dated from the Bronze Age (M.A.N., Madrid)
The Bell Beaker phenomenon in the Iberian peninsula defines the late phase of the local Chalcolithic and even intrudes in the earliest centuries of the Bronze Age.[41] A review of radiocarbon dates for Bell Beaker across Europe found that some of the earliest were found in Portugal, where the range from Zambujal and Cerro de la Virgen (Spain) ran between 2900 BC and 2500 BC, in contrast to the rather later range for Andalusia (between 2500 BC to 2200 BC).[15]
At present no internal chronology for the various Bell Beaker-related styles has been achieved yet for Iberia.[42] Peninsular corded Bell Beakers are usually found in coastal or near coastal regions in three main regions: the western Pyrenees, the lower Ebro and adjacent east coast, and the northwest. A corded-zoned Maritime variety (C/ZM), proposed to be a hybrid between AOC and Maritime Herringbone, was mainly found in burial contexts and expanded westward, especially along the mountain systems of the Meseta.
With some notable exceptions, most Iberian early Bell Beaker burials are at or near the coastal regions. As for the settlements and monuments within the Iberian context, Beaker pottery is generally found in association with local Chalcolithic material and appears most of all as an “intrusion” from the 3rd millennium in burial monuments whose origin may go back to the 4th or 5th millennium BC.
Very early dates for Bell Beakers were found in Castelo Velho de Freixo de Numão in Guarda, Northern Portugal. The site was located on the summit of a spur. A short-lived first occupation of pre-Bell Beaker building phase about 3000 BC revealed the remains of a tower, some pavings and structures for burning. After a break of one or two centuries, Bell Beaker pottery was introduced in a second building phase that lasted to the Early Bronze Age, about 1800 BC. A third building phase followed directly and lasted to about 1300 BC, after which the site was covered with layers of stone and clay, apparently deliberately, and abandoned.
The second building phase was dominated by a highly coherent group of pottery within the regional Chalcolithic styles, representing Maritime Bell Beakers of the local (northern Portuguese), penteada decoration style in various patterns, using lines of points, incision or impression. Three of them were carbon dated to the first half of the 3rd millennium BC. The site demonstrates a notable absence of more common Bell Beaker pottery styles such as Maritime Herringbone and Maritime Lined varieties found in nearby sites like Castanheiro do Vento and Crasto de Palheiros. One non-local Bell Beaker sherd, however, belonging to the upper part of a beaker with a curved neck and thin walls, was found at the bedrock base of this second phase. The technique and patterning are classic forms in the context of pure European and Peninsular corded ware. In the Iberian Peninsula this AOC type was traditionally restricted to half a dozen scattered sites in the western Pyrenees, the lower Ebro and the Spanish east coast: especially a vessel at Filomena at Villarreal, Castellón (Spain), has parallels with the decoration. In Porto Torrão, at the coast of Alentejo (Southern Portugal), a similar vessel was found having a date ultimately corrected to between 2823 and 2658 BC. All pottery was locally made.
The lack or presence of Bell Beaker elements is the basis for the division of Los Millares and Vila Nova cultures into two periods: I and II.
Balearic Islands
Radiocarbon dating currently indicates a 1200 year duration for the use of the Beaker pottery on the Balearic Islands, between circa 2475 BC and 1300 BC (Waldren and Van Strydonck 1996). There has been some evidence of all-corded pottery in Mallorca, generally considered the most ancient Bell Beaker pottery, possibly indicating an even earlier Beaker settlement about 2700 BC.[43] However, in several regions this type of pottery persisted long enough to permit other possibilities. Suárez Otero (1997) postulated this corded Beakers entered the mediterranean by routes both through the Atlantic coast and through eastern France. Bell Beaker pottery has been found in Mallorca and Formentera but has not been observed in Menorca or Ibiza. Collective burials in dolmen structures in Ibiza could be contrasted against the individual burials in Mallorca. In its latest phase (circa 1750-1300 cal BC) the local Beaker context became associated with the distinctive ornamented Boquique pottery[44] demonstrating clear maritime links with the (megalithic) coastal regions of Catalonia, also assessed to be directly related to the late Cogotas complex. In most of the areas of the mainland Boquique pottery falls into the latter stages of the Bell Beaker Complex as well. Along with other evidence during the earlier Beaker period in the Balearics, circa 2400-2000 BC, as shown by the local presence of elephant ivory objects together with significant Beaker pottery and other finds (Waldren 1979 and Waldren 1998), this maritime interaction can be shown to have a long tradition. The abundance of different cultural elements that persisted towards the end of the Bronze Age, show a clear continuity of different regional and intrusive traditions.
The presence of perforated Beaker pottery, traditionally considered to be used for making cheese, at Son Ferrandell-Oleza (Waldren 1998: 95) and at Coval Simó (Coll 2000), confirms the introduction of production and conservation of dairy. Also, the presence of spindles at sites like Son Ferrandell-Oleza (Waldren 1998: 94) or Es Velar d’Aprop (Carreras y Covas 1984) point to knowledge of making thread and textiles from wool. However, more details on the strategies for tending and slaughtering the domestic animals involved are forthcoming.
Being traditionally associated to the introduction of metallurgy, the first traces of copper working on the Baleares was here indeed also clearly associated to the Bell Beakers.
Ireland
A modern reconstruction of the halberd from Carn, Co. Mayo, which was found with its oak handle surviving. The shaft is just over 1m long.
Beakers arrived in Ireland around 2500 BC and fell out of use around 1700 BC (Needham 1996). The beaker pottery of Ireland was rarely used as a grave good, but is often found in domestic assemblages from the period. This stands in contrast to the rest of Europe where it frequently found in both roles. The inhabitants of Ireland used food vessels as a grave good instead. The large, communal passage tombs of the Irish Neolithic were no longer being constructed during the Early Bronze Age (although some, such as Newgrange were re-used (O’Kelly 1982)). The preferred method of burial seems to have been singular graves and cists in the east, or in small wedge tombs in the west. Cremation was also common.
The advent of the Bronze Age Beaker culture in Ireland[45] is accompanied by the destruction of smaller satellite tombs at Knowth[46] and collapses of the great cairn at Newgrange,[47] marking an end to the Neolithic culture of megalithic passage tombs.
Beakers are found in large numbers in Ireland, and the technical innovation of ring-built pottery indicates that the makers were also present.[48] Classification of pottery in Ireland and Britain has distinguished a total of seven intrusive[49] beaker groups originating from the continent and three groups of purely insular character having evolved from them. Five out of seven of the intrusive Beaker groups also appear in Ireland: the European bell group, the All-over cord beakers, the Northern British/North Rhine beakers, the Northern British/Middle Rhine beakers and the Wessex/Middle Rhine beakers. However, many of the features or innovations of Beaker society in Britain never reached Ireland.[50] Instead, quite different customs predominated in the Irish record that were apparently influenced by the traditions of the earlier inhabitants.[51] Some features that are found elsewhere in association to later types[52] of Earlier Bronze Age Beaker pottery, indeed spread to Ireland, however, without being incorporated into the same close and specific association of Irish Beaker context.[53] The Wessex/Middle Rhine gold discs bearing “wheel and cross” motifs that were probably sewn to garments, presumably to indicate status and reminiscent to racquet headed pins found in Eastern Europe,[54] enjoy a general distribution throughout the country, however, never in direct association with beakers.
In 1984, a Beaker period copper dagger blade was recovered from the Sillees River near Ross Lough, County Fermanagh, Northern Ireland.[55] The flat, triangular-shaped copper blade was 171 mm (6.73 in) long, with bevelled edges and a pointed tip, and featured an integral tang that accepted a riveted handle.[55] Flint arrow-heads and copper-blade daggers with handle tangs, found in association with Beaker pottery in many other parts of Europe, have a date later than the initial phase of Beaker People activity in Ireland.[56] Also the typical Beaker wristguards seem to have entered Ireland by cultural diffusion only, after the first intrusions, and unlike English and Continental Beaker burials never made it to the graves. The same lack of typical Beaker association applies to the about thirty found stone battle axes. A gold ornament found in County Down that closely resembles a pair of ear-rings from Ermegeira, Portugal, has a composition that suggests it was imported.[56] Incidental finds suggest links to non-British Beaker territories, like a fragment of a bronze blade in County Londonderry that has been likened to the “palmella” points of Iberia,[49] even though the relative scarcity of beakers, and Beaker-compatible material of any kind, in the south-west are regarded as an obstacle to any colonisation directly from Iberia, or even from France.[49] Their greater concentration in the northern part of the country,[48] which traditionally is regarded as the part of Ireland least blessed with sources of copper, has led many authorities to question the role of Beaker People in the introduction of metallurgy to Ireland. However, indications of their use of stream sediment copper, low in traces of lead and arsenic, and Beaker finds connected to mining and metalworking at Ross Island, County Kerry, provide an escape to such doubts.[57]
The featured “food vessels” and cinerary urns (encrusted, collared and cordoned) of the Irish Earlier Bronze Age have strong roots in the western European Beaker tradition. Recently, the concept of this food vessels was discarded and replaced by a concept of two different traditions that rely on typology: the bowl tradition and the vase tradition, the bowl tradition being the oldest[58] as it has been found inserted in existing Neolithic (pre-beaker) tombs, both court tombs and passage tombs. The bowl tradition occurs over the whole country except the south-west and feature a majority of pit graves, both in flat cemeteries and mounds, and a high incidence of uncremated skeletons, often in crouched position.[59] The vase tradition has a general distribution and feature almost exclusively cremation. The flexed skeleton of a man 1.88 tall in a cist in a slightly oval round cairn with “food vessel” at Cornaclery, County Londonderry, was described in the 1942 excavation report as “typifying the race of Beaker Folk”,[60] although the differences between Irish finds and e.g. the British combination of “round barrows with crouched, unburnt burials” make it difficult to establishes the exact nature of the Beaker People’s colonization of Ireland.[50]
In general, the early Irish Beaker intrusions don’t attest[61] the overall “Beaker package” of innovations that, once fully developed, swept Europe elsewhere, leaving Ireland behind.[62] The Irish Beaker period is characterized by the ancientness[56] of Beaker intrusions, by isolation[63] and by influences and surviving traditions of autochthons.[64]
Beaker culture introduces the practice of burial in single graves, suggesting an Earlier Bronze Age social organisation of family groups.[65] Towards the Later Bronze Age the sites move to potentially fortifiable hilltops, suggesting a more “clan”-type structure.[66] Although the typical Bell Beaker practice of crouched burial has been observed,[67] cremation was readily adopted[68] in accordance with the previous tradition of the autochthons.[46] In a tumulus the find of the extended skeleton of a woman accompanied by the remains of a red deer and a small seven-year-old stallion is noteworthy, including the hint to a Diana-like religion.[69] A few burials seem to indicate social status, though in other contexts an emphasis to special skills is more likely.[70]
Ireland has the greatest concentration of gold lunulae and stone wrist-guards in Europe. However, neither of these items were deposited in graves and they tend to be found isolated and at random, making it difficult to draw conclusions about their use or role in society at the time.
One of the most important sites in Ireland during this period is Ross Island. A series of copper mines from here are the earliest known in Ireland, starting from around 2500 BC (O’Brien 2004). A comparison of chemical traces and lead isotope analysis from these mines with copper artefacts strongly suggests that Ross Island was the sole source of copper in Ireland between the dates 2500-2200 BC. In addition, two thirds of copper artefacts from Britain also display the same chemical and isotopic signature, strongly suggesting that Irish copper was a major export to Britain (Northover et al. 2001). Traces of Ross Island copper can be found even further afield; in the Netherlands it makes up 12% of analysed copper artefacts, and Brittany 6% of analysed copper artefacts (Northover 1999, 214). After 2200 BC there is greater chemical variation in British and Irish copper artefacts, which tallies well with the appearance of other mines in southern Ireland and north Wales. After 2000 BC, other copper sources supersede Ross Island. The latest workings from the Ross Island mines is dated to around 1700 BC.
As well as exporting raw copper/bronze, there were some technical and cultural developments in Ireland that had an important impact on other areas of Europe. Irish food vessels were adopted in northern Britain around 2200 BC and this roughly coincides with a decline in the use of beakers in Britain (Needham 1996). The ‘bronze halberd’ (not to be confused with the medieval halberd) was a weapon in use in Ireland from around 2400-2000 BC (Needham 1996, 124). They are essentially broad blades that were mounted horizontally on a meter long handle, giving greater reach and impact than any known contemporary weapon (O’Flaherty 2007). They were subsequently widely adopted in other parts of Europe (Schuhmacher 2002), possibly showing a change in the technology of warfare.
The Bronze Age Beaker period is noteworthy, since archeological finds seem to indicate a strong continuity with native Bronze Age traditions in Ireland as much as Britain. No evidence of other large-scale immigrations took place, and many scholars[who?] deny Celtic speech originated solely from La Tene culture, whose migrations started at about 400 BC. Instead, those scholars[who?] propose Celtic languages evolved gradually and simultaneously over a large area by way of a common heritage and close social, political and religious links. Although controversial, the theory fits (according to its proponents) the archeological evidence that provides little support for westward migrations of Celtic people matching the historically known movements south and west.[71]
Britain
Beakers arrived in Britain around 2500 BC, declined in use around 2200-2100 BC with the emergence of food vessels and cinerary urns and finally fell out of use around 1700 BC (Needham 1996). The earliest British beakers were similar to those from the Rhine (Needham 2005), but later styles are most similar to those from Ireland (Case 1993). In Britain, domestic assemblages from this period are very rare, making it hard to draw conclusions about many aspects of society. Most British beakers come from funerary contexts.
Britain’s only unique export in this period is thought to be tin. It was probably gathered in streams in Cornwall and Devon as cassiterite pebbles and traded in this raw, unrefined state (Charles 1975). It was used to turn copper into bronze from around 2200 BC and widely traded throughout Britain and into Ireland. Other possible European sources of tin are located in Brittany and Iberia, but it is not thought they were exploited so early as these areas did not have Bronze until after it was well established in Britain and Ireland (Bradley 2007, 146).
The most famous site in Britain from this period is Stonehenge, which had its Neolithic form elaborated extensively. Many barrows surround it and an unusual number of “rich” burials can be found nearby, such as the Amesbury Archer. Another site of particular interest is Ferriby on the Humber estuary, where western Europe’s oldest plank built boat was recovered.
Jutland
In Denmark, large areas of forested land were cleared to be used for pasture and the growing of cereals during the Single Grave Culture and in the Late Neolithic Period. Faint traces of Bell Beaker influence can be recognized already in the pottery of the Upper Grave phase of the Single Grave period, and even of the late Ground Grave phase, such as occasional use of AOO-like or zoned decoration and other typical ornamentation, while Bell Beaker associated objects such as wristguards and small copper trinkets, also found their way into this northern territories of the Corded Ware Culture. Domestic sites with Beakers only appear 200–300 years after the first appearance of Bell Beakers in Europe, at the early part of the Danish Late Neolithic Period (LN I) starting at 2350 BC. These sites are concentrated in northern Jutland around the Limfjord and on the Djursland peninsula, largely contemporary to the local Upper Grave Period. In east central Sweden and western Sweden, barbed wire decoration characterised the period 2460–1990 BC, linked to another Beaker derivation of northwestern Europe.
Northern Jutland has abundant sources of high quality flint, which had previously attracted industrious mining, large-scale production, and the comprehensive exchange of flint objects: notably axes and chisels. The Danish Beaker period, however, was characterized by the manufacture of lanceolate flint daggers, described as a completely new material form without local antecedents in flint and clearly related to the style of daggers circulating elsewhere in Beaker dominated Europe. Presumably Beaker culture spread from here to the remainder of Denmark, and to other regions in Scandinavia and northern Germany as well. Central and eastern Denmark adopted this dagger fashion and, to a limited degree, also archer’s equipment characteristic to Beaker culture, although here Beaker pottery remained less common.
Also, the spread of metallurgy in Denmark is intimately related to the Beaker representation in northern Jutland. The LN I metalwork is distributed throughout most of Denmark, but a concentration of early copper and gold coincides with this core region, hence suggesting a connection between Beakers and the introduction of metallurgy. Most LN I metal objects are distinctly influenced by the western European Beaker metal industry, gold sheet ornaments and copper flat axes being the predominant metal objects. The LN I copper flat axes divide into As-Sb-Ni copper, recalling so-called Dutch Bell Beaker copper and the As-Ni copper found occasionally in British and Irish Beaker contexts, the mining region of Dutch Bell Beaker copper being perhaps Brittany; and the Early Bronze Age Singen (As-Sb-Ag-Ni) and Ösenring (As-Sb-Ag) coppers having a central European – probably Alpine – origin.
The Beaker group in northern Jutland forms an integrated part of the western European Beaker Culture, while western Jutland provided a link between the Lower Rhine area and northern Jutland. The local fine-ware pottery of Beaker derivation reveal links with other Beaker regions in western Europe, most specifically the Veluwe group at the Lower Rhine. Concurrent introduction of metallurgy shows that some people must have crossed cultural boundaries. Danish Beakers are contemporary with the earliest Early Bronze Age (EBA) of the East Group of Bell Beakers in central Europe, and with the floruit of Beaker cultures of the West Group in western Europe. The latter comprise Veluwe and Epi-Maritime in Continental northwestern Europe and the Middle Style Beakers (Style 2) in insular western Europe. The interaction between the Beaker groups on the Veluwe Plain and in Jutland must, at least initially, have been quite intensive. All-over ornamented (AOO) and All-over-corded (AOC), and particularly Maritime style beakers are featured, although from a fairly late context and possibly rather of Epi-maritime style, equivalent to the situation in northern Holland, where Maritime ornamentation continued after it ceased in the central region of Veluwe (cf. Lanting/van der Waals 1976 a) and were succeeded c. 2300 BC by beakers of the Veluwe and Epi-Maritime style.
Clusters of Late Neolithic Beaker presence similar to northern Jutland appear as pockets or “islands” of Beaker Culture in northern Europe, such as Mecklenburg, Schleswig-Holstein, and southern Norway.[72] In northern central Poland Beaker-like representations even occur in a contemporary EBA setting. The frequent occurrence of Beaker pottery in settlements points at a large-scaled form of social identity or cultural identity, or perhaps an ethnic identity.
In eastern Denmark and Scania one-person graves occur primarily in flat grave cemeteries. This is a continuation of the burial custom characterising the Scanian Battle-axe Culture, oftern to continue into the early Late Neolithic. Also in northern Jutland, the body of the deceased was normally arranged lying on its back in an extended position, but a typical Bell Beaker contracted position occurs occasionally. Typical to northern Jutland, however, cremations have been reported, also outside the Beaker core area, once within the context of an almost full Bell Beaker equipment.
The introductory phase of the manufacture and use of flint daggers, around 2350 BC, must all in all be characterised as a period of social change. Apel (2001, 42; 323ff) argued that an institutionalised apprenticeship system must have existed. Craftsmanship was transmitted by inheritance in certain families living in the vicinity of abundant resources of high-quality flint. Debbie Olausson’s (1997) examinations indicate that flint knapping activities, particularly the manufacture of daggers, reflect a relatively low degree of craft specialisation, probably in the form of a division of labour between households.
Noteworthy was the adoption of European-style woven wool clothes kept together by pins and buttons in contrast to the earlier usage of clothing made of leather and plant fibres.[73]
Two-aisled timber houses in Late Neolithic Denmark correspond to similar houses in southern Scandinavia and at least parts of central Scandinavia and lowland northern Germany. In Denmark, this mode of building houses is clearly rooted in a Middle Neolithic tradition. In general, Late Neolithic house building styles were shared over large areas of northern and central Europe (Nielsen 2000,161 f.). Towards the transition to LN II some farm houses became extraordinarily large.
The cultural concepts originally adopted from Beaker groups at the lower Rhine blended or integrated with local Late Neolithic Culture. For a while the region was set apart from central and eastern Denmark, that evidently related more closely to the early Únětice culture across the Baltic Sea. Before the turn of the millennium the typical Beaker features had gone, their total duration being 200–300 years at the most. A similar picture of cultural integration is was featured among Bell Beakers in central Europe, thus challenging previous theories of Bell Beakers as an elitist or purely super-structural phenomenon.[74] The connection with the East Group Beakers of Únětice had intensified considerably in LN II, thus triggering a new social transformation and innovations in metallurgy that would announce the actual beginning of the Northern Bronze Age.[75]
Postulated linguistic connections
Bell Beaker has been suggested as a candidate for an early Indo-European culture; more specifically, an ancestral Proto-Celtic.[76]
Physical and genetic anthropology
Skeletal studies
Historical craniometric studies found that the Beaker people appeared to be of a different physical type than those earlier populations in the same geographic areas. They were described as tall, heavy boned and brachycephalic. The early studies on the Beakers which were based on the analysis of their skeletal remains, were craniometric. This apparent evidence of migration was in line with archaeological discoveries linking Beaker culture to new farming techniques, mortuary practices, copper-working skills, and other cultural innovations. However, such evidence from skeletal remains was brushed aside as a new movement developed in archaeology from the 1960s, which stressed cultural continuity. Anti-migrationist authors either paid little attention to skeletal evidence or argued that differences could be explained by environmental and cultural influences. Margaret Cox and Simon Mays sum up the position: “Although it can hardly be said that craniometric data provide an unequivocal answer to the problem of the Beaker folk, the balance of the evidence would at present seem to favour a migration hypothesis”.[77]
Non-metrical research concerning the Beaker people in Britain also cautiously pointed in the direction of immigration.[78] Subsequent studies, such as one concerning the Carpathian Basin,[33] and a non-metrical analysis of skeletons in central-southern Germany,[79] have also identified marked typological differences with the pre-Beaker inhabitants.
Jocelyne Desideri examined the teeth in skeletons from Bell Beaker sites in Northern Spain, Southern France, Switzerland, the Czech Republic and Hungary. Examining dental characteristics that have been independently shown to correlate with genetic relatedness, she found that only in Northern Spain and the Czech Republic were there demonstrable links between immediately previous populations and Bell Beaker populations. Elsewhere there was a discontinuity.[80]
Genetic studies
Early papers publishing results on European-wide Y-DNA marker frequencies, such as those of Semino (2000) and Rosser (2000), correlated haplogroup R1b-M269 with the earliest episodes of European colonization by Anatomically Modern Humans (AMH). The peak frequencies of M269 in Iberia (especially the Basque region) and the Atlantic façade were postulated to represent signatures of re-colonization of the European West following the Last Glacial Maximum.[81][82] However, even prior to recent criticisms and refinements, the idea that Iberian R1b carrying males repopulated most of western Europe was not consistent with findings which revealed that Italian M269 lineages are not derivative of Iberian ones.[83]
More recently, data and calculations from Myres (2011),[84] Cruciani (2010),[85] Arredi (2007)[86] and Belaresque (2010)[87] suggest a Late Neolithic entry of M269 into Europe.
These hypotheses appear to be corroborated by more direct evidence from ancient DNA. For example, Early Neolithic Y-DNA from Spain did not reveal any R1b, but rather E-V13 and G2a,[87] whilst a similar study from a French pre-Beaker Neolithic site revealed haplgroup G2a and I-P37.[88] It is only later, from a German Bell Beaker site dated to the third millennium BCE, that the first evidence for R1b is detected. Ancient Y-DNA results for the remains of Beaker people from Iberia have yet to be obtained.
Whilst Cruciani, Belaresque and Arredi support a spread of R1b from South-Eastern Europe, Klyosov (2012) postulates that “Western European” R1b-L150 entered Europe from Northern Africa, via Iberia, coincident with the spread of the Bell Beaker culture.[89]
From a mitochondrial DNA perspective, haplogroup H, which has high (~ 40%) throughout Europe, has received similar attention. Early studies by Richards et al (2000) purported that it arose 28–23,000 years ago (kya), spreading into Europe ~ 20 kya, before then re-expanding from an Iberian glacial refuge ~ 15 kya, calculations subsequently corroborated by Pereira (2004).[90] However, a larger study by Roostalu (2006), incorporating more data from the Near East, suggested that whilst Hg H did begin to expand c. 20 kya, this was limited to the Near East, Caucasus and Southeastern Europe. Rather its subsequent spread further west occurred later, in the post-glacial period from a postulated South Caucasian refugium.[91] This hypothesis has been supported by a recent ancient DNA analysis study, which links the expansion of mtDNA Hg H in Western Europe with the Bell Beaker phenomenon.[92]
Whilst such studies are insightful, even if the dates postulated by authors are correct, they do not necessarily imply that the spread of a particular genetic marker represents a distinct population, “tribe” or language group. Authors often take for granted that the expansion of a lineage is related to real demography rather than other evolutionary events, such as random genetic drift or natural selection. Moreover, they overlook detailed analyses of the archaeological record which demonstrate the genesis of cultural phenomena representing multiple, complex lines of interaction criss-crossing far-flung regions rathern than simple “folk migrations”. As such, “genetic studies” have often drawn criticisms not only from archaeologists and cultural anthropologists, but also from fellow population geneticists
Kultura unietycka
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Mapa świata ok. 2000 p.n.e., kolorem czerwonym zaznaczono obszar występowania kultur epoki brązu, w tym kultury unietyckiej
Chronologiczne schematy podziały epoki brązu dla Europy
Kultura unietycka – kultura archeologiczna wczesnej epoki brązu.
Spis treści
1 Chronologia, geneza i zanik
2 Obszar występowania i kontekst kulturowy
3 Charakterystyczne wytwory kulturowe
4 Osadnictwo
5 Obrządek
6 Społeczeństwo i gospodarka
7 Obecne badania
8 Bibliografia
9 Linki zewnętrzne dotyczące wykopalisk w Bruszczewie
Chronologia, geneza i zanik
Nazwa pochodzi od eponimicznego stanowiska Únětice pod Pragą. Datowanie tej kultury przypada na lata 2300–1600 p.n.e. (wg chronologicznego schematu Paula Reinecke są to fazy A1 i A2 dla Europy Środkowej). Wpływ na rozwój stanowisk owej kultury miały kultura pucharów dzwonowatych oraz kultura ceramiki sznurowej. W efekcie wydzielono kilka grup kultury unietyckiej z których najważniejsza znajdowała się w Úněticach. Stanowiska tej kultury datowane są na I okres epoki brązu, czyli 1800–1500 p.n.e. Po kulturze unietyckiej na obszarze Polski następuje kultura przedłużycka na zachodzie oraz kultura trzciniecka na wschodzie.
Obszar występowania i kontekst kulturowy
Stanowiska tej kultury znane są z terenów Moraw, Czech, Słowacji, Niemiec, a na terenach Polski: Śląsk, Wielkopolskę, ziemię lubuską, Pomorze i Kujawy, a graniczyły ze stanowiskami kultur nordyjskich od północy, z kulturami strefy leśnej i przykarpackim kręgiem kulturowym od wschodu, oraz ze strefą oddziaływań anatolijsko-bałkańskich i zachodnioeuropejskimi kulturami o tradycji pucharów dzwonowatych od południa i zachodu.
Charakterystyczne wytwory kulturowe
Charakterystyczne dla tej kultury były sztylety, berła sztyletowe, siekierki z podniesionym brzegiem, naramienniki, naszyjniki, bransolety, nagolenniki.
Osadnictwo
Osadnictwo słabo rozpoznane. Osiedla duże, ulokowane w miejscach niekiedy trudno dostępnych, łatwych do obrony. Budowano domostwa drewniane o konstrukcji słupowej.
Obrządek
Dominowały groby płaskie szkieletowe. Zmarłych układano w pozycji embrionalnej, z głowami zwróconymi ku południu w kłodach drewnianych lub w obstawach kamiennych. W grobach, głównie męskich znaleziono mnóstwo ozdób wytworzonych z brązu: naszyjniki, bransolety, kolczyki i wisiorki oraz liczne odmiany szpil do spinania odzieży, zagięte przy zaostrzonym końcu. Po raz pierwszy pojawiają się także ozdoby wykonane ze złota oraz z bursztynu.
Charakterystyczne są też pochówki podkurhanowe, bogato wyposażane w ceramikę oraz wyroby z brązu. Tzw. groby książęce, w których chowano mężczyzn, którzy odgrywali znaczącą rolę w społeczeństwie, miały charakter kurhanów o średnicy sięgającej do 42 m i wysokości 8 m. Największe takie skupisko znajduje się w Wielkopolsce w okolicach Łęk Małych, które nazywane jest aktualnie „wielkopolskimi piramidami”. Jeden zbadany kurhan znajduje się w okolicach Szczepankowic na Dolnym Śląsku. W grobowcach grzebano przedstawicieli arystokracji, co świadczy o silnym zróżnicowaniu społecznym. Wielkość i ilość ozdób znajdowanych w grobach książęcych świadczy o wielkości kultury unietyckiej, która musiała wywierać znaczny wpływ na inne kultury lokalne znajdujące się w jej strefie oddziaływania.
Społeczeństwo i gospodarka
Ludność tej kultury trudniła się rolnictwem, zamieszkując tereny o najlepszych glebach. Produkcja rolnicza była na tyle duża, że nadwyżki produkcji rolniczej były przechowywane w jamach zasobowych oraz w wielkich naczyniach. W ten sposób przechowywano głównie ziarno kilku gatunków pszenicy, prosa, jęczmienia oraz roślin strączkowych. Rozwinięte było także przetwórstwo spożywcze, świadczą o tym żarna nieckowate. 32 takie okazy odnaleziono w Szczepankowicach. Ludność ówczesna zajmowała się także hodowlą. Zwiększa się znaczenie konia, który był także spożywany (wykopaliska w Łękach Małych).
Bardzo wysoko rozwinięta metalurgia bazująca na złożach z Turyngii. Istniały ośrodki w Czechach oraz w Saksonii. Wyroby metalowe bardzo szybko rozprzestrzeniły się w północnej Europie.
Obecne badania
Aktualnie trwają intensywne prace wykopaliskowe na stanowisku archeologicznym w Bruszczewie, gdzie odkryto osadę obronną z wczesnej epoki brązu z czasów kultury unietyckiej.
Unetice culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
Disambig.svg
This article currently links to a large number of disambiguation pages (or back to itself) (check | fix). Please help direct these ambiguous links to articles dealing with the specific meaning intended. Read the FAQ. (October 2013)
Central Europe Bronze Period A1, 2300-1950 BC;
Key:(1) Late Eneolithic;(2) Beaker culture;(3) Riesenbecher;(4) Únětice culture; (5)Adlerberg group; (6)EBA of north Alps, incl. Singen&Neckar-Ries-Lech groups;(7) Straubing culture;(8) Unterwölbling culture;(9) Early Bronze Age of South-East Alps;(10) Wieselburg culture;(11) Nitra culture;(12) Kisapostag culture; (13) Nagyrév culture; (14) Perjámos culture; (15) Otomani culture;(16) Hatvan culture;(17) Košťany culture;(18) Mierzanowice culture;(19) Dobre group; (20) Płonia (Buchholz) group.
Map showing location of the Únětice culture in Czech Republic
Čeněk Rýzner(1845-1923) Czech physician, archaeologist and publisher. Discoverer of the Únětice culture
Typical Uneticean mug from classic phase, Czech Republic
Nebra Sky Disk discovered in Saxony Anhalt, Early Bronze Age, Únětice culture, LDA Sachsen-Anhalt, Photo J. Lipták
Bronze Age
↑ Chalcolithic
Near East (3600-1200 BC)
Caucasus, Anatolia, Levant, Indus valley, Mesopotamia, Elam, Jiroft, Bronze Age collapse
Europe (3200-600 BC)
Aegean Civilization
Caucasus (Maykop culture)
Basarabi culture
Coțofeni culture
Pecica culture
Otomani culture
Wietenberg culture
Catacomb culture
Srubna culture
Beaker culture
Unetice culture
Tumulus culture
Urnfield culture
Hallstatt culture
Atlantic Bronze Age
Bronze Age Britain
Nordic Bronze Age
Romanian Bronze Age
Southeastern European Bronze Age
Italian Bronze Age
Indian Subcontinent (3300-1200 BC)
China (3000-700 BC)
Upper Oxus (2300-1700 BC)
arsenical bronze
writing, literature
sword, chariot
↓ Iron Age
This box:
view
talk
edit
The Únětice culture (Czech pronunciation: [ˈuːɲɛcɪt͡sɛ], Czech Únětická kultura, German Aunjetitzer Kultur, Polish Kultura unietycka) is an archaeological culture of the Central European Bronze Age, dated roughly to about 2300-1600 BC. The eponymous site for this culture, village Únětice, is located in Central Czech Republic, northwest of Prague. Today, this archaeological culture is known from Czech Republic and Slovakia from approximately 1400 sites, from Poland (550 sites) and Germany (approximately 500 sites and loose finds locations).[1] The Únětice culture is also known from north-eastern Austria (in association with the so-called the Böheimkirchen Group), and from western Ukraine.
1 Sub-groups
2 History of research
3 Chronology
4 Metal objects
5 Burials
5.1 Flat graves
5.2 Barrows – princely graves
6 Trade
7 Settlements
8 Únětice tradition
9 References
10 Sources
11 External links
Sub-groups
The Únětice culture originated in the territories of contemporary Bohemia. Ten local sub-groups can be distinguished in its classical phase:[2]
Czech Group[3]
Slovakia Group; following the so-called Nitra Group[4]
Moravia Group[5]
Lower Austria Group[6]
Central Germany Group[7]
Lower Saxony Group[8][9]
Lower Lusatia Group[10]
Silesia Group[11][12]
Greater Poland (Kościan) Group[13][14]
Western Ukraine Group[15]
History of research
The Únětice culture was discovered by Czech surgeon and amateur archaeologist Čeněk Rýzner (1845-1923), who in 1879 found a cemetery of over 50 inhumations on Holý Vrch, the hill overlooking the village of Únětice. At the same time the first Úněticean burial ground was unearthed in Southern Moravia in Měnín by A. Rzehak. Following these initial discoveries and until nineteen thirties many more sites, primarily cemeteries, were identified, e.g. Němčice nad Hanou (1926), sites in vicinity of Prague, Polepy (1926–27) or Šardičky (1927).
In Germany, a Úněticean barrow in Leubingen was excavated by F. Klopfleisch already in 1877, however he incorrectly dated the monument to the Hallstatt during the Iron Age. In later years a main cluster of Úněticean sites in Central Germany was identified at Baalberge, Helmsdorf, Nienstedt, Körner, Leubingen, Halberstadt, Klein Quenstedt, Wernigerode, Blankenburg and Quedlinburg. At the same time, Adlerberg and Straubing groups were defined in 1918 by Schumacher.
In Poland, the first archaeologist associated with the discovery and identification of the Únětice culture was Hans Seger (1864-1943), Professor of archaeology and director of Schlesisches Museum für Kunstgewerbe und Altertümer in Wrocław. Seger not only discovered several Úněticean sites and supervised pioneering excavations e.g. in Przecławice, but he also linked Bohemian EBA materials with similar assemblages in Lower Silesia. In Greater Poland, the first excavations at royal Úněticean necropolis of Łęki Małe were undertaken by Józef Kostrzewski in 1931, but major archaeological discoveries at this site were only made years later in 1953 and 1955.[16] In 1935 Kostrzewski published the first data and findings of the Iwno culture, another and contemporaneous with Únětice EBA, archaeological culture from Western Poland. In 1960 Wanda Sarnowska (1911-1989) begun excavations in Szczepankowice near Wrocław, southwest Poland, where a new group of barrows was unearthed. In 1969 she published a new monograph on the Únětice culture, in which she cataloged, analysed and described assemblages deriving from 373 known EBA Úněticean sites in Poland.[17][18]
The first unified chronological system (relative chronology) based on typology of ceramics and metal artifacts for the Únětice culture in Bohemia was introduced by Moucha in 1963.[19] This chronological system, comprising of VI sub-phases was considered as valid for the Bohemian groups of the Únětice culture, and later was adapted in Poland[20] and in Germany.[21]
Chronology
The culture corresponds to Bronze A1 and A2 in the chronological schema of Paul Reinecke:
A1: 2300-1950 BC: triangular daggers, flat axes, stone wrist-guards, flint arrowheads
A2: 1950-1700 BC: daggers with metal hilt, flanged axes, halberds, pins with perforated spherical heads, solid bracelets.
Relative chronology of the Únětice culture in Czech Republic and Slovakia Period Reinecke 1924[22] Moucha 1963[23] Pleinerová 1967[24] Bartelheim 1989[25] Absolute dating
Late Eneolithic (A0) 1. Proto-Únětice Ia Ib Older Únětice 1 2300-2000 BC
2. Old Únětice
3. Middle Únětice II 2
4. Pre-classical Únětice
Older Bronze Age A1 5. Classic Únětice III Younger Únětice 3 2000-1800 BC
A2 6. Post-classical Únětice 1800-1700 BC
Middle Bronze Age B2 Tumulus culture
Metal objects
The culture is distinguished by its characteristic metal objects including ingot torcs, flat axes, flat triangular daggers, bracelets with spiral-ends, disk- and paddle-headed pins and curl rings which are distributed over a wide area of Central Europe and beyond.
The ingots are found in hoards that can contain over six hundred pieces. Axe-hoards are common as well, the hoard of Dieskau (Saxony) contained 293 flanged axes. Thus, axes might have served as ingots as well. After about 2000 BC, this hoarding tradition dies out and is only resumed in the urnfield period. These hoards have formerly been interpreted as a form storage by itinerant bronze-founders or riches hidden because of enemy action. This is likely as even today weapons are hoarded underground to hide them from the enemy and axes were the primary weapon. Hoards containing mainly jewellery are typical for the Adlerberg-group.
Archaeological evidence suggests that the Únětice metal industry, though active and innovative, was concerned with producing weapons and ornaments mainly as status symbols for leading persons, rather than for widespread domestic use or for equipping large fighting forces – developments which would wait until later periods in European history. But the Adlerberg cemetery of Hofheim/Taunus, (Germany) contained the burial of a male who had died from an arrow-shot, the stone arrow-head still being located in his arm.
The famous Sky Disk of Nebra is associated with Cenral Germany groups of the Únětice culture.
Burials
From a technical point of view, Úněticean graves can be divided in two categories: flat graves and barrows.[26] The Únětice culture practiced skeletal inhumations, however occasionally cremation was also practised.
A typical Úněticean cemetery was situated near a settlement, usually on a hill or acclivity and in the vicinity of a creek or river. The distance between the cemetery and the adjacent settlement very rarely exceeds a kilometer. Cemeteries were usually spatially organized, with symmetrical rows or alleys.[27] Burials of the Únětice culture are orientated according to stars and the relative position of the sun on the horizon during the year, which indicate possibly quite advanced prehistoric astronomical observations.[28][29]
Flat graves
A typical Úněticean flat grave was a rectangular or oval pit (1.0-1.9 m long, 0.6-1.2m wide and 0.30-1.5m deep). Depending on the shape of the bottom and depth, graves can be divided into four sub-types:[30]
rectangular,
concave,
trapezoid or
hourglass.
One of the most prominent characteristic is the position of the body in grave pit. Deceased were buried always in north-south alignment, with head south facing east. The body lied in a grave usually in slightly contracted position. Exceptions from this rule are sporadic.
In classic phase (approx. 1850-1750 BC), Úněticean burial rite displays strong uniformity, regardless gender or age of the decesed. Men and women were buried in the same N-S position. The grave goods comprised of ceramic vessels (usually 1-5), bronze items (jewellery and private belongings, rings, hair clips, pins etc.), bone artifacts (amulets and tools, i.e. needles), occasionaly flint tools (e.g. burial of Archer from Nowa Wieś Wrocławska buried with colour flint arrowheads).[31] A body deposited within a grave might have been protected with organic mats or a coffin, but in the majority of cases there was no additional coverage of the corpse. Well known example of wicker-made coffin inhumation derives from Bruszczewo fortified settlement, nearby Poznań in Greater Poland.[32] In approximately 20% of burials, stone settings were found. Erection of a full stone setting or just a partial one (a few stones in the corners of grave) seems to be quite a common practice observed in all phases of the EBA in Central Europe. Wooden coffins were discovered at several sites in e.g. Lower Silesia. The Únětice culture coffin burials can be divided in two types, equipped with:
coffins of stretcher type, and
coffins of canoe type.
Coffins were made of single block of wood. The most prominent example of rich cemetery containing many of such inhumations is Przecławice[33] nearby Wrocław. Coffin burials appear in Central Europe in the Neolithic and are well known from Bell Beaker and Corded Ware cultures in Moravia.[34]
Barrows – princely graves
Until today over 50 Úněticean barrows has been found in Central Europe; the majority of monuments was published in archaeological literature, but only approximately 60% of that number has been excavated according to modern standards. Some of the tombs were found early in 19th century, incorrectly identified, robbed or destroyed in other way (e.g. many tombs in Kościan County, Poland. The largest concentrations of Úněticean barrows, known in archaeological literature also as ’princely graves’, can be found:
in Czech Republic- vicinity of Prague, e.g. Brandýs, Březno, Mladá Boleslav-Čejetičky-Choboty, Prague 5- Řeporyje, Prague 6- Bubeneč;
in Central Germany: e.g. Leubingen, Helmsdorf, Baalberge, Dieskau II, Sömmerda I–II[35] and Groß Gastrose;
in Poland- in Greater Poland: e.g. Łęki Małe I–V, in Silesia: e.g. Szczepankowice Ia-Ib, Kąty Wrocławskie.
The size of the tombs varies, and the biggest among all is monument associated with the Kościan Group of the Únětice Culture- barrow no 4 at Łęki Małe (diameter 50m, 5–6 m in high today). In classic phase typical ‘princely grave’ was approximately 25m in diameter, 5 m in high.
Trade
The Únětice culture had trade links with the British Wessex culture. Unetice metalsmiths mainly used pure copper; alloys of copper with arsenic, antimony and tin to produce bronze became common only in the succeeding periods. The cemetery of Singen is an exception, it contained some daggers with a high tin-content (up to 9%). They may have been produced in Brittany, where a few rich graves have been found in this period. Irish tin was widely traded as well, a gold lunula of Irish design has been found as far south as Butzbach in Hessen (Germany). Amber was traded as well, but small fossil deposits may have been used as well as Baltic amber.
Settlements
Houses of the Unetice culture, Czech Republic.Reconstruction
The most typical Úněticean housing structures are known from Czech Republic. The houses were constructed of wood, with gable roof, rectangular in plan with entrance on western side. The roofs were build of straw and other similar organic materials providing thermal isolation and protection from the rain. Because thatch was lighter, less timber was required in the roof structure to support it. Thatch is also versatile material when it comes to covering irregular roof structures and is naturally waterproof. The walls were constructed in wattle and daub technique. The walls were made probably of woven lattice of wooden strips, also inside of the buildings, and later covered with composite building material, a mixture of clay, sand, animal dung and straw. One of houses discovered in Brezno in Czech Republic was 24 m long and approx. 6.5m wide.
One of the most characteristic features associated with settlements are storage pits of Únětice type. They were located beneath the houses, deep and spacious, with a cylindrical or slightly conical neck, arched walls and relatively flat bottom. Pits often served as a granary.
The vast majority of settlements comprised of several houses congregated in communal space of the village or a hamlet. Larger fortified villages, with ramparts and wooden fortifications were discovered as well, e.g. Bruszczewo in Greater Poland[36] or Radłowice in Silesia.[37] They played a role of local political centres, possibly also market places, facilitating the flow of goods and supplies.
Únětice tradition
Today, the Únětice culture is considered to be part of a wider pan-European cultural phenomenon, arising gradually between the second half of the third and at the beginning of second millennium.[38][39] The role of the Únětice Culture in the formation of Bronze Age Europe cannot be overrated. The rise and the existence of this original, expansive and dynamic populations mark one of the most interesting moments in European prehistory. The influence of this culture covered much larger areas mainly due to intensive exchange.[40] Únětice pottery and bronzes are thus found in Britain, Ireland, Scandinavia, Italy as well as the Balkans.
Strong impact of Úněticean metallurgical centres and pottery making traditions can be seen in other EBA groups, e.g. Adlerberg, Straubing, Singen, the Neckar-Ries and Upper-Rhine groups in Germany, as well as Unterwölbling in Austria. The Nitra Group, inhabiting southern Slovakia not only precedes chronologically the Únětice culture, but is also strongly culturally related to it. In later times, some elements of Úněticean pottery making traditions can be found in the Trzciniec culture as well.
Kultura nordyjska — kultura archeologiczna epoki brązu. Znana głównie ze znalezisk praktycznie nierozłożonych szczątków ludzkich, a także z petroglifów występujących w południowej Skandynawii.
Geneza
Początek epoki brązu na obszarach północnych Niemiec, Danii oraz południowej Skandynawii to I okres epoki brązu według chronologii Oskara Monteliusa. Ziemie te były wówczas użytkowane przez ludność kultury ceramiki sznurowej i kulturę grobów jednostkowych. Na ich bazie wykształciła się nowa jednostka kulturowa, nazywana kulturą nordyjską.
Chronologia i obszar występowania
Kurhan kultury nordyjskiej (Gårdstånga, Skåne w Szwecji).
Rekonstrukcja wielkiego kurhanu z Kivik w Skåne
Kultura nordyjska rozwijała się przez wszystkie VI okresów epoki brązu wyróżnionych przez Oskara Monteliusa, a poszczególne jej fazy odpowiadają każdemu z okresów. Według chronologii absolutnej istniała więc w latach 2200–400 p.n.e. Swoim zasięgiem obejmowała teren północnych Niemiec, Danii, południowej Skandynawii i Gotlandii oraz innych wysp południowej części basenu Morza Bałtyckiego.
Osadnictwo i budownictwo
Osadnictwo kultury nordyjskiej już od I okresu epoki brązu wiąże się z osadami, na których występują tak zwane długie domy w konstrukcji słupowej. W okresie II i III brązu wewnątrz tych budynków mamy do czynienia z wydzieleniem trzech stref.
Obrządek pogrzebowy
Obrządek pogrzebowy w kulturze nordyjskiej jest o wiele lepiej poznany. Aż po pierwszą połowę III okresu epoki brązu zmarłych chowano na ogół niespalonych. Ciało zmarłego ułożone na wznak wkładano do trumny wykonanej z drewnianej kłody (najczęściej dębowej). Trumnę obstawiano kamieniami, nakrywano czasem nasypem kamiennym po czym usypywano kurhan. Kurhany na ogół tworzyły cmentarzyska, na które składało się kilkanaście lub więcej kopców. Zmarli byli ubrani w odświętny strój z ozdobami brązowymi. W grobach tych w pierwszym okresie spotyka się wiele wyrobów kamiennych. Jest ich jednak z czasem coraz mniej, są zastępowane przez przedmioty z brązu. W okresie starszej i środkowej epoki brązu obrządek pogrzebowy (oraz jego wyposażenie) był bardzo zbliżony do obrządku grup zachodnich kultury mogiłowej.
W III okresie epoki brązu zaczęło rozpowszechniać się w kulturze nordyjskiej ciałopalenie. Początkowo spalone szczątki zmarłych składano do wnętrza drewnianej trumny lub rozsypywano w podłużnej jamie grobowej, takiej jak w przypadku pochówków szkieletowych. Wyposażenie najstarszych grobów ciałopalnych jest podobne do wyposażenia grobów szkieletowych (głównie wyroby metalowe).
Inwentarz
Brązowe lury znalezione w Lynge w północnej Zelandii
Przedstawienia różnych rodzajów łodzi z Bardal w Steinkjer
Ceramika kultury nordyjskiej jest słabo rozwinięta od strony technicznej. Wśród naczyń spotyka się formy jajowate, beczułkowate lub o esowatym profilu. Niektóre zaopatrzone są w ucha. Bardzo rzadko występuje na nich ornamentyka, niekiedy tylko zdobione były dołkami palcowymi lub nakłuciami.
Na obszarze zajmowanym przez kulturę nordyjską wytworzył się ważny ośrodek produkcji odlewniczej. Korzystano głównie z importowanego surowca brązowego. Ośrodek ten czerpiąc wzory stylistyczne z kultur naddunajskich, wytworzył własny, oryginalny styl w produkcji metalurgicznej, charakteryzujący się bogactwem ornamentyki, w której przeważają spirale, linie i pasma faliste, a także koła współśrodkowe. W inwentarzu wyrobów metalowych występują (głównie w grobach) siekiery, noże, sztylety, liczne ozdoby, szpile, zapinki, tarczki i guzy brązowe, później też miecze i groty oszczepów, często zdobione na tulei. Bardzo ciekawymi wyrobami metalurgicznymi są lury, czyli występujące zawsze w parach instrumenty muzyczne, a także hełmy brązowe z długimi, zawijanymi rogami oraz broń służąca najprawdopodobniej do odprawiania różnego rodzaju ceremoniałów. Spuścizną kultury nordyjskiej są także Skarby, z których najsłynniejszy jest skarb z miejscowości Uicksø.
Wśród wyrobów krzemiennych mamy do czynienia z nożami, grotami oszczepów, grocikami strzał i sztyletami. Wykonane one są z miejscowego krzemienia kredowego. Niektóre z przedmiotów wykonanych z tego surowca imitują wyroby brązowe.
Ubiór
Część grobów zakładano na wilgotnym, torfiastym podłożu, przez co zachowały się one w doskonałym stanie (niekiedy nawet ciało zmarłego nie uległo rozkładowi). Dzięki odkryciom tych grobów posiadamy dużą wiedzę na temat ubioru ludności kultury nordyjskiej w starszym i środkowych okresie epoki brązu. Mężczyźni nosili stroje składające się z krótkiej szaty dochodzącej do kolan, pelerynki i czapki, którą nakrywano głowę. Kobiety natomiast bluzki z rękawami i albo długie spódnice sięgające do ziemi, albo krótkie spódniczki zbliżone do dzisiejszych spódniczek „mini”. Odzież wykonana była z tkaniny wełnianej, a obuwie i niektóre części odzieży ze skóry. Szata męska, jak i kobieca była przepasana pasem, ozdabianym dużymi tarczkami brązowymi. Kobiety, a czasami także mężczyźni, nosiły na rękach i ramionach bransolety i naramienniki brązowe. Na szyjach noszono naszyjniki z pręta albo blachy brązowej, a szaty spinano na piersi dwuczęściowymi zapinkami brązowymi.
Ryty naskalne i wózek z Trundholm
Wózek z Trundholm
Z południowej Skandynawii znanych jest kilka przypadków występowania rytów naskalnych. Przedstawiają one dość często łodzie (niestety nie wiemy, jak naprawdę wyglądały łodzie kultury nordyjskiej), swego rodzaju rytuały, którym oddawała się ludność, procesje falliczne, symbole solarne, wojowników na koniach, a także wojowników w trakcie walki oraz przeróżne niezidentyfikowane czynności. Istnieje przypadek rytu przedstawiającego kobiety pchające Słońce, jednak na ogół kobiety bardzo rzadko występują na rytach kultury nordyjskiej. Ryty z miejscowości Tanumshede znajdują się na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. Inne wybrane miejscowości, z których znamy petroglify to Häljesta, Västmanland i Brastad (wszystkie ze Szwecji).
Z kultury nordyjskiej pochodzi także słynny wózek z Trundholm, będący najprawdopodobniej przedstawieniem bóstwa solarnego, a być może także bóstwa płodności.
Do kultury tej zaliczamy również sanktuarium bagienne odkryte w Berlin-Spandau. Składano tu bagienne depozyty, będące darami dla bóstw. Sanktuarium to funkcjonowało przynajmniej 100 lat.
The Nordic Bronze Age (also Northern Bronze Age) is the name given by Oscar Montelius to a period and a Bronze Age culture in Scandinavian prehistory, c. 1700–500 BC, with sites that reached as far east as Estonia. Succeeding the Late Neolithic culture, its ethnic and linguistic affinities are unknown in the absence of written sources. It is followed by the Pre-Roman Iron Age.
Even though Scandinavians joined the European Bronze Age cultures fairly late through trade, Scandinavian sites present rich and well-preserved objects made of wool, wood, and imported Central European bronze and gold.
Many rock carvings depict ships, and the large stone burial monuments known as stone ships suggest that shipping played an important role. Thousands of rock carvings depict ships, most probably representing sewn plank built canoes for warfare, fishing, and trade. These may have a history as far back as the neolithic period and continue into the Pre-Roman Iron Age, as shown by the Hjortspring boat.[1]
There are many mounds and rock carving sites from the period. Numerous artifacts of bronze and gold are found. No written language existed in the Nordic countries during the Bronze Age. The rock carvings have been dated through comparison with depicted artifacts, for example bronze axes and swords. (There are also numerous Nordic Stone Age rock carvings in the north of Scandinavia, mostly portraying elk.)
Oscar Montelius, who coined the term used for the period, divided it into six distinct sub-periods in his piece Om tidsbestämning inom bronsåldern med särskilt avseende på Skandinavien (“On Bronze Age dating with particular focus on Scandinavia”) published in 1885, which is still in wide use. His absolute chronology has held up well against radiocarbon dating, with the exception that the period’s start is closer to 1700 BC than 1800 BC, as Montelius suggested. For Central Europe a different system developed by Paul Reinecke is commonly used, as each area has its own artifact types and archaeological periods.
A broader subdivision is the Early Bronze Age, between 1700 BC and 1100 BC, and the Late Bronze Age, 1100 BC to 550 BC. These divisions and periods are followed by the Pre-Roman Iron Age.
Middle Dnieper culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
This article includes a list of references, but its sources remain unclear because it has insufficient inline citations. Please help to improve this article by introducing more precise citations. (February 2012)
Bronze Age
↑ Chalcolithic
Near East (3600-1200 BC)
Caucasus, Anatolia, Levant, Indus valley, Mesopotamia, Elam, Jiroft, Bronze Age collapse
Europe (3200-600 BC)
Aegean Civilization
Caucasus (Maykop culture)
Basarabi culture
Coțofeni culture
Pecica culture
Otomani culture
Wietenberg culture
Catacomb culture
Srubna culture
Beaker culture
Unetice culture
Tumulus culture
Urnfield culture
Hallstatt culture
Atlantic Bronze Age
Bronze Age Britain
Nordic Bronze Age
Romanian Bronze Age
Southeastern European Bronze Age
Italian Bronze Age
Indian Subcontinent (3300-1200 BC)
China (3000-700 BC)
Upper Oxus (2300-1700 BC)
arsenical bronze
writing, literature
sword, chariot
↓ Iron Age
This box:
view
talk
edit
The Middle Dnieper culture is an eastern extension of the Corded Ware culture, ca. 3200—2300 BC, of northern Ukraine and Belarus. As the name indicates, it was centered on the middle reach of the Dnieper River and is contemporaneous with the latter phase and then a successor to the Indo-European Yamna culture, as well as to the latter phase of the Tripolye culture.
Geographically it is directly behind the area occupied by the Globular Amphora culture (south and east), and while commencing a little later and lasting a little longer, it is otherwise contemporaneous with it.
More than 200 sites are attested to, mostly as barrow inhumations under tumuli; some of these burials are secondary depositions into Yamna-era kurgans. Grave goods included pottery and stone battle-axes. There is some evidence of cremation in the northerly area. Settlements seem difficult to define; the economy was much like that of the Yamna and Corded Ware cultures, semi-to-fully-nomadic pastoralism.[1]
Within the context of the Kurgan Hypothesis of Marija Gimbutas, this culture is a major center for migrations (or invasions, if you prefer) from the Yamna culture and its immediate successors into Northern and Central Europe.
It has been argued that the area where the Middle Dnieper culture is situated would have provided a better migration route for steppe tribes along the Pripyat tributary of the Dnieper and perhaps provided the cultural bridge between Yamna and Corded Ware cultures. This area has also been a classic invasion route as seen historically with the armies of the Mongol Golden Horde (moving east to west from the steppes) and Napoleon Bonaparte (moving west to east from Europe).[2] On the other hand the middle-Dnieper culture has been viewed as a contact zone between Yamnaya steppe tribes and occupants of the forest steppe zone possibly signaling communications between pre-Indo-Iranian speakers and pre-Balto-Slavs as interpreted by an exchange of material goods evident in the archaeological record sans migration
Kultura grobów jamowych (IV/III tys. p.n.e.)
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Obszar kultury grobów jamowych (na żółto)
Kultura grobów jamowych – kultura archeologiczna datowana na około 3400–2700 p.n.e. Rozwijała się na terenie płd.wsch. Europy.
Nazwa pochodzi od typowego pochówku szkieletowego pod kurhanem w jamie grobowej. Czasami kulturę tę utożsamia się z najstarszą fazą tzw.kultury grobów ze szkieletami pokrytymi ochrą (jej dalsze fazy to kultura grobów katakumbowych i kultura grobów zrębowych)[1].
Gospodarka oparta głównie na hodowli, w mniejszym stopniu na rolnictwie.
Yamna culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
The Yamna culture 3500-2000 BC.
Approximate culture extent c. 3200-2300 BC.
The Yamna culture (Ukrainian: Ямна культура, Russian: Ямная культура, “Pit [Grave] Culture”, from Russian/Ukrainian яма, “pit”) is a late copper age/early Bronze Age culture of the Southern Bug/Dniester/Ural region (the Pontic steppe), dating to the 36th-23rd centuries BC. The name also appears in English as Pit Grave Culture or Ochre Grave Culture.
The culture was predominantly nomadic, with some agriculture practiced near rivers and a few hillforts.[1]
The Yamna culture was preceded by the Sredny Stog culture, Khvalynsk culture and Dnieper-Donets culture, while succeeded by the Catacomb culture and the Srubna culture.
1 Characteristics
2 Spread and identity
3 Artifacts
4 References
5 See also Characteristics
Characteristic for the culture are the inhumations in kurgans (tumuli) in pit graves with the dead body placed in a supine position with bent knees. The bodies were covered in ochre. Multiple graves have been found in these kurgans, often as later insertions.
Significantly, animal grave offerings were made (cattle, sheep, goats and horse), a feature associated with Proto-Indo-Europeans (including Proto-Indo-Iranians).[2]
The earliest remains in Eastern Europe of a wheeled cart were found in the “Storozhova mohyla” kurgan (Dnipropetrovsk, Ukraine, excavated by Trenozhkin A.I.) associated with the Yamna culture.
Spread and identity
The Yamna culture is identified with the late Proto-Indo-Europeans (PIE) in the Kurgan Hypothesis of Marija Gimbutas. It is the strongest candidate for the Urheimat (homeland) of the Proto-Indo-European language, along with the preceding Sredny Stog culture, now that archaeological evidence of the culture and its migrations has been closely tied to the evidence from linguistics.[3]
Pavel Dolukhanov argues that the emergence of the Pit-Grave culture represents a social development of various local Bronze Age cultures, representing “an expression of social stratification and the emergence of chiefdom-type nomadic social structures”, which in turn intensified inter-group contacts between essentially heterogeneous social groups.[4]
It is said to have originated in the middle Volga based Khvalynsk culture and the middle Dnieper based Sredny Stog culture. In its western range, it is succeeded by the Catacomb culture; in the east, by the Poltavka culture and the Srubna culture.
Kultura grobów katakumbowych
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Ceramika kultury katakumbowej
Kultura grobów katakumbowych – kultura archeologiczna z okresu wczesnej epoki brązu obejmująca swoim zasięgiem europejskie obszary stepowe.
Spis treści
1 Geneza
2 Chronologia i obszar występowania
3 Podział na grupy
4 Gospodarka
5 Osadnictwo
6 Obrządek pogrzebowy
7 Kult czaszek
8 Inwentarz
9 Bibliografia
Geneza
Kultura grobów katakumbowych wykształciła się na bazie kultury grobów jamowych, przy silnych impulsach kaukaskich, zwłaszcza wywodzących się ze środowiska północnokaukaskich ośrodków metalurgicznych. Mowa jest nawet o przybyciu do ludności kultury grobów katakumbowych metalurgów-odlewników z obszarów kaukaskich.
Chronologia i obszar występowania
Kulturę grobów katakumbowych według lat skalibrowanych datuje się na okres 2800–2000 lat p.n.e., przy czym największy rozwój tej jednostki kulturowej miał swoje miejsce w latach 2200–2000 p.n.e. Centrum rozwoju omawianej kultury lokalizuje się na stepach rozciągających się na prawobrzeżu dolnego Donu. Ludność kultury grobów katakumbowych opanowała strefę stepową od dolnej Wołgi na wschodzie, aż po dorzecze dolnego Dniestru na zachodzie. Na południu docierała na przedgórza Kaukazu, opanowała także stepową część Krymu. Ku północy ludność ta przenikała w strefę leśno-stepową i leśną, postępując m.in. w górę Dniepru, gdzie przyczyniła się do rozprzestrzeniania się kaukaskich i stepowych wyrobów metalurgicznych w środowisku środkowodnieprzańskiej kultury ceramiki sznurowej i wśród ludów o tradycjach kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej.
Podział na grupy
Naczynie z kultury katakumbowej
Przedmioty brązowe
Ozdoby z kości
W obrębie kultury grobów katakumbowych wyróżnia się na podstawie stylistyki w inwentarzu aż 12 grup terytorialnych. Najważniejsze z nich to:
grupa dońska, która obejmowała stepy rozciągające się nad dolnym Donem, po obu brzegach tej rzeki, a także tereny nad dolnym Dońcem,
grupa środkowodoniecka wyodrębniona nad środkowym Dońcem, na południowy wschód od Charkowa,
grupa przyazowsko-krymska na wybrzeżach Morza Azowskiego i w stepowej części Krymu,
grupa dolnodnieprzańska obejmująca ziemie nad dolnym Dnieprem.
Gospodarka
Dawniej uważano, że w kulturze grobów katakumbowych dominującą rolę odgrywała hodowla w typie pasterskim i łowiectwo. Podkreślano także wojowniczość ludności tej kultury, upatrując w niej przyczyny upadku rozwiniętego ośrodka metalurgicznego na Kaukazie. Dopiero studia przeprowadzone przez niemiecką badaczkę Elke Kaiser całkiem odmieniły spojrzenie na omawianą kulturę. Okazuje się, że wśród kości zwierzęcych dominują kości bydła, natomiast kości kozy i owcy (zwierzęta typowe dla koczowników i pasterzy) zajmują dopiero następne miejsca. Na stanowiskach odkryto także znaczną liczbę ziaren zbóż, co wskazuje na istotną rolę rolnictwa. Co ciekawe, brak jest dowodów na używanie koni do jazdy wierzchem. Najprawdopodobniej społeczności tej kultury były zróżnicowane i tak samo zróżnicowana była ich gospodarka. Można także zauważyć, że rola rolnictwa wzrasta wraz z rozwojem tej kultury, ale w najstarszych fazach dominowało jednak pasterstwo.
Osadnictwo
Rozwój kultury grobów katakumbowych przypadł początkowo na fazę klimatu nieco bardziej wilgotnego (w obrębie suchego klimatu subborealnego), później w drugiej połowie III tysiąclecia p.n.e. charakteryzującego się zmniejszeniem ilości opadów. Powodowało to z czasem koncentrację osadnictwa w sąsiedztwie wielkich rzek stepowych. Struktura osadnicza tej kultury była bardzo nietrwała, często zmieniano miejsca pobytu, chociaż w świetle ostatnich badań sprawa ta wydaje się dalej nie do końca wyjaśniona.
Obrządek pogrzebowy
Najbardziej charakterystyczną cechą kultury katakumbowej były jednak jej pochówki: szkieletowe, skurczone na boku lub wyprostowane. Składano je w niszach („katakumbach”) wydrążonych w bocznych ścianach pionowych szybów wejściowych, zamykanych belkami lub płytami kamiennymi. Około 10% pochówków to wyposażone w broń pochówki wojowników, o wysokiej randze społecznej. Liczne są także pochówki brązowników-odlewników, wyposażone w tygle, łyżki lejnicze, formy odlewnicze i dysze do miechów. Wskazuje to na wysoki prestiż, jakim cieszyli się odlewnicy, którzy posiadali zapewne sakralizowaną i bardzo rzadką wiedzę na temat technologii metalurgicznych. W inwentarzach pochówków spotykamy dość często przedmioty z brązu, jednak o wiele liczniejsze są wyroby kamienne i krzemienne mające wymiar tak ilościowy, jak i jakościowy. Wyróżniają się tu zwłaszcza gładzone, niekiedy efektownie zdobione topory i buławy kamienne oraz krzemienne groty strzał i oszczepów. Elke Kaiser zwróciła uwagę na dominację na obszarach zachodnich pochówków ze szkieletami w pozycji skurczonej na boku, a na obszarach wschodnich większą ilość pochówków ze szkieletami w pozycji wyprostowanej na plecach.
Kult czaszek
Zachowaniem charakterystycznym dla ludności tej kultury jest kult czaszek. Przedstawicieli arystokracji plemiennej grzebano stosując specjalny rytuał, którego częścią było oddzielanie głów zmarłych (dekapitacja), wykonywanie z gliny malowanych masek pośmiertnych i używanie ich przez jakiś czas (zanim trafiły do grobów). W około 9% grobów mamy także ślady trepanacji czaszek, zapewne w celu wydobycia z nich mózgu.
Inwentarz
Ceramika omawianej jednostki kulturowej to na ogół naczynia raczej szerokootworowe, beczułkowate, wazy o krótkiej szyi, naczynia o esowatym profilu, misy. Wśród mis występują okazy na nóżce kolistej, kwadratowej w przekroju lub w kształcie krzyża, albo też na czterech małych nóżkach. Misy te wywodzą się z Kaukazu, a spotyka się je także w we wczesnym okresie brązu w Kotlinie Karpackiej. Ceramika jest bogato dekorowana pasami nakłuć, zygzakami, zakreskowanymi trójkątami, kołami współśrodkowymi, ornamentem stempelkowym, listwami plastycznymi. We wschodniej części tej kultury występuje także ornament sznurowy. Niektóre z naczyń używane były jako piecyki, liczne są też naczynia niewypalone.
Wyroby metalowe wytwarzane były z brązów arsenowych lub z czystej miedzi. Spotyka się sztylety z kolcem do osadzenia rękojeści, płaskie siekierki, topory kaukaskie, szydła czy dłuta. Znane są także formy odlewnicze do produkcji toporów. Ozdoby wykonane z metalu to paciorki, skręty, kółka i zausznice miedziane lub brązowe.
Licznie występują też wspomniane już wyroby kamienne i krzemienne. Są też wyroby kościane, m.in. szpile pokryte rytym ornamentem.
Catacomb culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
Example of artifacts
Bronze Age
↑ Chalcolithic
Near East (3600-1200 BC)
Caucasus, Anatolia, Levant, Indus valley, Mesopotamia, Elam, Jiroft, Bronze Age collapse
Europe (3200-600 BC)
Aegean Civilization
Caucasus (Maykop culture)
Basarabi culture
Coțofeni culture
Pecica culture
Otomani culture
Wietenberg culture
Catacomb culture
Srubna culture
Beaker culture
Unetice culture
Tumulus culture
Urnfield culture
Hallstatt culture
Atlantic Bronze Age
Bronze Age Britain
Nordic Bronze Age
Romanian Bronze Age
Southeastern European Bronze Age
Italian Bronze Age
Indian Subcontinent (3300-1200 BC)
China (3000-700 BC)
Upper Oxus (2300-1700 BC)
arsenical bronze
writing, literature
sword, chariot
↓ Iron Age
This box:
view
talk
edit
The Catacomb culture, ca. 2800–2200 BC, refers to a group of related cultures in the early Bronze Age occupying essentially what is present-day Ukraine.
The culture was the first to introduce corded pottery decorations into the steppes and shows a profuse use of the polished battle axe, providing a link to the West. Parallels with the Afanasevo culture, including provoked cranial deformations, provide a link to the East. It was preceded by the Yamna culture. The Catacomb culture in the Pontic steppe was succeeded by the Srubna culture from ca the 17th century BC.
1 Economy and burial rites
2 Origin and demise
3 Language
4 Artifacts
5 See also 6 Footnotes
7 References
Economy and burial rites
The name Catacomb culture comes from its burial practices. These are similar to those of the Yamna culture, but with a hollowed-out space off the main shaft, creating the “catacomb”. Animal remains were incorporated into a small minority of graves.
In certain graves there was the distinctive practice of what amounts to modelling a clay mask over the deceased’s face, creating an obvious if not necessarily correct association to the famous gold funeral mask of Agamemnon (see also Tashtyk culture).
The economy was essentially stock-breeding, although traces of grain have been found. There seem to have been skilled specialists, particularly metal-workers.
Origin and demise
The origin of the Catacomb Culture is disputed. Jan Lichardus[1] enumerates three possibilities: a local development departing from the previous Yamna Culture only, a migration from Central Europe, or an oriental origin. The culture is first to introduce corded pottery decorations into the steppes and shows a profuse use of the polished battle axe, providing a link to the West. Parallels with the Afanasevo culture, including provoked cranial deformations, provide a link to the East.
The Catacomb culture was ousted by the Srubna (Timber-grave) culture from ca. the 17th century.
Language
The linguistic composition of the Catacomb culture is unclear. Within the context of the Kurgan Hypothesis expounded by Marija Gimbutas, an Indo-European component is hard to deny, particularly in the later stages. Placing the ancestors of the Greek, Armenian and Paleo-Balkan dialects here is tempting, as it would neatly explain certain shared features.
More recently, the Ukrainian archaeologist V. Kulbaka has argued that the Late Yamna cultures of ca. 3200–2800 BC, esp. the Budzhak, Starosilsk, and Novotitarovka groups, might represent the Greek-Armenian-“Aryan” (=Indo-Iranian) ancestors (Graeco-Aryan, Graeco-Armenian), and the Catacomb culture that of the “unified” (to ca. 2500 BC) and then “differentiated” Indo-Iranians.
Grigoryev’s (1998) version of the Armenian hypothesis connects Catacomb culture with Indo-Aryans, because catacomb burial ritual had roots in South-Western Turkmenistan from the early 4th millennium (Parkhai cemetery). The same opinion is supported by Leo Klejn in his various publications.
Kultura grobów zrębowych
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Rekonstrukcja chaty z kultury grobów zrębowych
Kultura grobów zrębowych (ros. Срубная культура) – kultura archeologiczna epoki brązu. Jej nazwa pochodzi od charakterystycznej formy pochówku wewnątrz komór zbudowanych z pali drewnianych ułożonych na zrąb.
Spis treści
1 Geneza
2 Chronologia i obszar występowania
3 Gospodarka
4 Osadnictwo i budownictwo
5 Obrządek pogrzebowy
6 Inwentarz
7 Religia
8 Zanik i wpływ na rozwój innych kultur
9 Bibliografia
Geneza
Ukształtowaniu się kultury grobów zrębowych w XVIII wieku p.n.e. towarzyszyło zerwanie z metalurgicznymi ośrodkami północnokaukaskimi. Powstała ona na stepach nadwołżańskich, skąd zaczęła się rozprzestrzeniać w kierunku zachodnim. Jej pojawienie się miało miejsce w czasie zniszczenia dawnych twierdz znajdujących się w miejscowościach Livencovka i Karatajevo, należących do ludności kultury ceramiki wielowałeczkowej, co wskazuje na niepokojowy charakter ludności zrębowej. Niektórzy badacze wiążą kulturę grobów zrębowych z Kimmerami.
Chronologia i obszar występowania
Sztylety kultury grobów zrębowych
Omawianą kulturę datuje się według lat kalibrowanych na około 1800–1300 p.n.e. Dawniej wyróżniano jeszcze fazę młodszą tej jednostki kulturowej datowaną na XIV–VIII wiek p.n.e., zaś obecnie poszczególne grupy związane z tym okresem określa się mianem odrębnych kultur postzrębowych (kultura chwalińska, kultura biełozierska). Jednak na niektórych obszarach grupy ludności związane z kulturą grobów zrębowych przetrwały dłużej, wypierając pod koniec II tysiąclecia p.n.e. ludność kultury abaszewskiej. Kultura grobów zrębowych, rozprzestrzeniając się w kierunku zachodnim, objęła wtedy swoim zasięgiem oprócz obszarów nadwołżańskich także stepy dońskie, nadazowskie, dolne Podnieprze, a także tereny nad dolnym Dniestrem. Od XVI/XV wieku p.n.e. w zachodniej strefie swojego oddziaływania współistniała z kulturą sabatinowską.
Gospodarka
Siekierka z tulejką i topory ze zwisającym obuchem
Początkowo kultura grobów zrębowych wiązała się z ludnością prowadzącą koczowniczy tryb życia, w typie pasterskim. Jednakże z biegiem czasu wypracowano system pełniejszej eksploatacji środowiska, polegający na hodowli (głównie bydło rogate i konie, w mniejszym stopniu także owce), w formie sezonowego wypasu wielkich stad, przy jednoczesnej adaptacji gospodarki rolniczej do warunków środowiska stepowego. Znaleziska licznych sierpów brązowych potwierdzają uprawianie zbóż, co pozwalało na gromadzenie zapasów paszy na zimę. Stosowano system przemienno-odłogowy, znano również orkę sprzężajną. Zapewne zmienił się także charakter hodowli z mięsnego na mięsno-mleczny. Bardzo poważnie rozwinęła się metalurgia brązowa, bazująca na surowcu kaukaskim i pochodzącym najprawdopodobniej z Kotliny Karpackiej. Natrafiono także na ślady miejscowego wydobycia miedzi na obszarze Zagłębia Donieckiego.
Osadnictwo i budownictwo
Osadnictwo omawianej kultury było bardzo zagęszczone. Najprawdopodobniej poprawa warunków klimatycznych sprzyjała rozwojowi gospodarki, co wpłynęło na zwiększenie ówczesnej populacji. Wzdłuż większych i małych rzek w okresie tym powstawały tysiące małych osiedli. Osady były na ogół otwarte. Domy lokowano wzdłuż linii brzegowej rzek, z wejściami w usytuowanymi w stronę wody. Na peryferiach lokowano obiekty gospodarcze. W obrębie osad spotyka się pracownie metalurgiczne, ze wszystkimi charakterystycznymi dla nich zabytkami, a zwłaszcza z ogromną ilością form odlewniczych. W budownictwie stosowano najczęściej konstrukcję słupową.
Obrządek pogrzebowy
Zabytek kultury grobów zrębowych
Zmarłych chowano w obrządku szkieletowym, w grobach kurhanowych o podłużnym lub okrągłym kształcie. Pod kopcem znajdowały się komory grobowe zbudowane z belek drewnianych ułożonych w konstrukcji zrębowej. Komory te przykrywano stropem lub dwuspadowym dachem. Znane są także wyjątkowe przypadki złożenia zmarłych w komorach wykonanych z płyt kamiennych. Ciała układano w pozycji skurczonej na boku, z głową skierowaną ku wschodowi. W inwentarzach grobowych występują wyroby brązowe oraz starannie wykonane naczynia, bogato zdobione ornamentem geometrycznym. Pojawiają się groby jeźdźców-wojowników zaopatrzonych w broń i fragmenty uprzęży końskiej, a także groby odlewników-metalurgów, z formami i przyrządami odlewniczymi.
Inwentarz
Naczynie kultury grobów zrębowych
Ceramika miała ubogi asortyment form, w którym przeważały zdecydowanie misy i garnki. Ornament jest przeważnie geometryczny, występuje on jednak nie na wszystkich naczyniach. Spotyka się także na naczyniach znaki ceramiczne takie jak krzyże i swastyki. Interesującym odkryciem są ryte znaki znajdujące się pod wylewami (górna krawędź) naczyń, które niektórzy badacze interpretują jako rodzaj pisma klinowego, co wskazywałoby na kontakty ze światem bliskowschodnim.
Wytwory brązowe znane są zarówno ze znalezisk broni i ozdób, jak i form odlewniczych, w których powstawały. Należy do nich głównie broń: sztylety, miecze, topory ze zwisającym obuchem, siekiery z tuleją, a także narzędzia: sierpy, duże i szerokie noże (kosery) oraz ozdoby.
Religia
Znaczącą rolę w religii i kultach ludności kultury grobów zrębowych odgrywał ogień i kult ognia. Spotyka się ślady miejsc, w których wielokrotnie wzniecano ogień, najprawdopodobniej w celach kultowych (zolniki). Charakterystyczne dla omawianej jednostki taksonomicznej są także tryzny, czyli ofiary niekrwawe, takie jak: kości, rozbijane naczynia, napoje będące pozostałościami z uczt odbywających się po śmierci jakiejś osoby.
Zanik i wpływ na rozwój innych kultur
Zanik kultury grobów zrębowych wiąże się z pogorszeniem warunków klimatycznych i przyrodniczych na wschodnioeuropejskim stepie, związanym z długotrwałym i intensywnym użytkowaniem tych terenów. Na bazie omawianej kultury jeszcze w XVI wieku p.n.e. w zachodniej strefie jej występowania rozwinęła się kultura sabatinowska, a następnie około XIII wieku p.n.e. kultura biełozierska. Ponadto w strefie wschodniej powstała kultura chwalińska. Około 1100 lat p.n.e. późne grupy ludności zrębowej doprowadziły do przesunięcia się kultury abaszewskiej w kierunku dorzecza Wiatki i Wołgi.
Srubna culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
A reconstructed hut of the Srubna culture.
The Srubna culture (Russian: Сру́бная культу́ра, Ukrainian: Зрубна́ культу́ра, also English: Timber-grave culture), was a Late Bronze Age (18th-12th centuries BC) culture. It is a successor to the Yamna culture (Pit Grave culture) and the Poltavka culture.
It occupied the area along and above the north shore of the Black Sea from the Dnieper eastwards along the northern base of the Caucasus to the area abutting the north shore of the Caspian Sea, west of the Ural Mountains to come up against the domain of the approximately contemporaneous and somewhat related Andronovo culture.
The name comes from Russian cруб (srub), “timber framework”, from the way graves were constructed. Animal parts were buried with the body.
The economy was mixed agriculture and livestock breeding. The historical Cimmerians have been suggested as descended from this culture.
The Srubna culture is succeeded by Scythians and Sarmatians in the 1st millennium BC, and by Khazars and Kipchaks in the first millennium Ad. Krąg kultur mogiłowych
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Kurhan kultury mogiłowej
Krąg kultur mogiłowych – grupa kultur archeologicznych starszej epoki brązu. Jej nazwa bierze się od rozpowszechnionych w niej form pochówków, czyli mogił w postaci kopców (kurhany).
Spis treści
1 Geneza
2 Chronologia i obszar występowania
3 Podział na grupy
4 Osadnictwo i gospodarka
5 Obrządek pogrzebowy
6 Inwentarz
7 Zanik i wpływ na powstanie innych kultur
8 Bibliografia
Geneza
U schyłku brązu A2 i w początkach brązu B1 według podziału chronologicznego epoki brązu Paula Reineckego w znacznej części środkowej Europy doszło do poważnych przemian kulturowych. W tym okresie notuje się upadek kultury unietyckiej oraz wielu innych mniejszych kultur, zwłaszcza zgrupowanych w dorzeczu środkowego Dunaju. Liczne osiedla tych kultur zostały w tym czasie opuszczone, na wielu dają się zauważyć także ślady dokonanych zniszczeń. Wiąże się to z przybyciem nowej ludności, związanej z kręgiem kultur mogiłowych. Napływ tej ludności zdecydowanie nie miał charakteru pokojowego o czym świadczą wspomniane już zniszczenia, liczne warstwy spalenizny na osadach, a także duża liczba związanych z tym okresem skarbów (skarby horyzontu Koszider). Przybycie nowej ludności doprowadziło do zapoczątkowania wędrówek ludów (według A. Mozsolicsa). To między innymi te przemieszczenia doprowadziły do pojawienia się kultury mykeńskiej na lądzie greckim. Trudno jednoznacznie określić skąd mogła wziąć się ludność kultury mogiłowej. Przypuszcza się, że pochodzi ona z zachodniej części środkowej Europy skąd zaczęła przesuwać się w kierunku wschodnim.
Chronologia i obszar występowania
W rozwoju kultur mogiłowych wyróżnia się trzy fazy. Pierwsza, która charakteryzuje się bardzo dużym terytorium występowania cech wspólnych dla wszystkich grup tej kultury, datowana jest na okres brązu B1 (1700–1500 lat p.n.e.). Faza środkowa, będąca okresem stabilizacji i rozwoju poszczególnych grup, datowana jest na okresy brązu B2 i C (1500–1300 lat p.n.e.). Faza późna (faza Riegsee lub Rixheim), przypadająca na okres brązu D (1300–1200 lat p.n.e.), nie występuje już na całym terytorium objętym przez ugrupowania tej kultury. Niektóre grupy w tym czasie przekształciły się już w kultury pól popielnicowych, a inne dalej utrzymywały swój mogiłowy charakter.
Na wschodzie kultury mogiłowe obejmowały swoim zasięgiem Kotlinę Karpacką aż po południkowy bieg Dunaju, a czasem nawet po Cisę. Na północnym wschodzie objęły tereny Śląska i Wielkopolski. Na północy sięgają one północnych Niemiec (Turyngia), natomiast na zachodzie obejmują dorzecze Renu i górnego Dunaju.
Podział na grupy
Wyroby charakterystyczne dla brązu B
Wyroby charakterystyczne dla brązu C
Generalnie w kręgu kultur mogiłowych można wyróżnić grupy wschodnie oraz grupy zachodnie. Początkowo grupy zachowywały więcej cech wspólnych, a z biegiem czasu zaczęły tworzyć się wśród nich coraz większe różnice.
Grupa wirtemberska w południowej Wirtembergii.
Grupa środkoworeńska w dorzeczu środkowego Renu.
Grupa alzacka (grupa Haguenau) na lewym brzegu Renu w Alzacji, której wpływy sięgały aż do Moguncji.
Grupa wschodnio-hesko-turyńska na terenie zachodniej części środkowych Niemiec.
Grupa czesko-palatynacka (grupa wschodnio-bawarsko-czeska) w zachodniej części Czech i przyległych obszarach Bawarii.
Środkowodunajska kultura mogiłowa we wschodniej Austrii i na południowych Morawach.
Karpacka kultura mogiłowa (kultura Egyek) w południowej Słowacji i przyległej północno-zachodniej części Węgier.
Grupa Hajdubagos na terenie północno-wschodnich Węgier.
Grupa Tape na terenie południowo-wschodnich Węgier.
Kultura przedłużycka na Śląsku, w Wielkopolsce i we wschodniej części Brandenburgii.
Osadnictwo i gospodarka
Pozostałości osad są nieliczne i o wiele mniej znane oraz gorzej przebadane od cmentarzysk. Wiąże się to z przewagą hodowli nad rolnictwem w gospodarce ludności kręgu kultur mogiłowych. Zwłaszcza daje się to zauważyć na terenach wyżynnych. Dopiero w młodszych fazach następuje ustabilizowanie osadnictwa, mniejsza mobilność ludności oraz zwiększenie roli rolnictwa. Wiąże się to z przechodzeniem grup kręgu kultur mogiłowych w skład kręgu kultur popielnicowych.
Obrządek pogrzebowy
Cechą wspólną dla kultur i grup kręgu mogiłowego był obrządek pogrzebowy, a dokładniej zwyczaj sypania kurhanów nad pochówkami. Kurhany występujące także w kręgu unietyckim, teraz stały się o wiele powszechniejsze i dostępne nie tylko dla wyselekcjonowanych elit. Dominował, zwłaszcza w starszej fazie, obrządek szkieletowy, natomiast obrządek ciałopalny występował w późnej fazie w niektórych grupach tego kręgu pod wpływem kultur naddunajskich. Przyjął się on głównie w grupach wschodnich. Zmarłych, ubranych w odświętny strój z ozdobami brązowymi, składano do grobów przeważnie w pozycji wyprostowanej. W niektórych grupach w pochówkach występowały trumny wykonane z kłód drewnianych. Często trumna ze zwłokami była obstawiona kamieniami lub nakryta brukiem czy nasypem kamiennym tworzącym kamienne jądro we wnętrzu kurhanu. Groby były bogato wyposażone, przy czym kobiety były chowane z dużą ilością ozdób i części strojów, natomiast mężczyźni z bronią i niekiedy z narzędziami. Następnie nakrywano pochówek kopcem z ziemi lub kamieni. Przeważnie na obwodzie kopca znajduje wieniec z ustawionych w obwodzie kamieni. Znane są także rzędy kamieni rozchodzące się promieniście do wnętrza kurhanu. Są to swego rodzaju praktyki religijne związane z wytyczaniem sfery sacrum. W obrębie jednego kopca występuje z reguły kilka pochówków, znane są także wkopy w starsze, neolityczne kurhany. Cmentarzyska kultur mogiłowych tworzyły z reguły zgrupowania kurhanów rozrzucone co kilkadziesiąt lub kilkaset metrów, zaś jedno takie zgrupowanie to kilka lub kilkanaście kopców (Schwarz w Turyngii, Dyšina koło Pilzna, Łęki Małe w Wielkopolsce).
Inwentarz
Ceramika poszczególnych grup jest bardzo zróżnicowana. Wśród form dość powszechnych w wielu grupach można zaliczyć misy na pustych nóżkach, naczynia wazowate na dosyć wysokich, pustych nóżkach, ponadto różnego rodzaju dzbanki, kubki i misy. Wśród waz przeważają wazy o brzuścu baniastym i wyodrębnionej szyi, zaopatrzone w uszka umieszczone u nasady szyi lub na brzuścu. W zachodnich grupach rozpowszechniony był ornament ryty, ujęty w poziome strefy oraz głęboko wycinany ornament połączony z inkrustacją. Z kolei na wschodzie rozpowszechnił się ornament guzowy w różnych odmianach oraz zdobienie brzuśca gęstymi rytymi pionowymi żłobkami.
Wśród wyrobów metalowych największe znaczenie miała broń. Używano sztyletów i początkowo krótkich brązowych mieczy z zaznaczonym żeberkiem na głowni, przymocowanej za pomocą nitów do rękojeści zazwyczaj wykonanej z surowców organicznych. W młodszych fazach występują już dłuższe miecze, najczęściej dalej jednak łączone z rękojeścią za pomocą nitów, chociaż zdarzają się też miecze zaopatrzone w brązową sztabę do osadzania rękojeści. Spotyka się też brązowe groty oszczepów i włóczni, jednak dalej występują także groty i grociki krzemienne. Wśród siekierek funkcjonowały początkowo płaskie z podniesionymi brzegami, później zaś różne odmiany siekierek z piętką. W grupach wschodnich rozpowszechniły się czekany brązowe. Mniej jest natomiast noży i sierpów brązowych. Ponadto w grobach występują szczypczyki brązowe i różnego rodzaju ozdoby. Bardzo liczne są szpile różnych typów, a także bransolety i naramienniki, diademy z blachy brązowej, różnego rodzaju tarczki, wisiorki czy guzki. Znane są także oprócz wyrobów brązowych kolie bursztynowe.
Zanik i wpływ na powstanie innych kultur
Kultury mogiłowe zanikały w okresach brązu C i D, przekształcając się w lokalne grupy i kultury należące do kręgu kultur pól popielnicowych. Wiązało się to ze zmianą sposobu gospodarowania, trybu życia, ze zmianami w formie pochówku. W pewnym sensie można mówić o „powrocie tradycji” wczesnobrązowych.
Tumulus culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
For other uses, see Tumulus (disambiguation).
Bronze Age
↑ Chalcolithic
Near East (3600-1200 BC)
Caucasus, Anatolia, Levant, Indus valley, Mesopotamia, Elam, Jiroft, Bronze Age collapse
Europe (3200-600 BC)
Aegean Civilization
Caucasus (Maykop culture)
Basarabi culture
Coțofeni culture
Pecica culture
Otomani culture
Wietenberg culture
Catacomb culture
Srubna culture
Beaker culture
Unetice culture
Tumulus culture
Urnfield culture
Hallstatt culture
Atlantic Bronze Age
Bronze Age Britain
Nordic Bronze Age
Romanian Bronze Age
Southeastern European Bronze Age
Italian Bronze Age
Indian Subcontinent (3300-1200 BC)
China (3000-700 BC)
Upper Oxus (2300-1700 BC)
arsenical bronze
writing, literature
sword, chariot
↓ Iron Age
This box:
view
talk
edit
The Tumulus culture dominated Central Europe during the Middle Bronze Age (ca. 1600 BC to 1200 BC).
It was the descendant of the Unetice culture. Its heartland was the area previously occupied by the Unetice culture besides Bavaria and Württemberg. It was succeeded by the Late Bronze Age Urnfield culture.
As the name implies, the Tumulus culture is distinguished by the practice of burying the dead beneath kurgan burial mounds (tumuli).
In 1902 Paul Reinecke distinguished a number of cultural horizons based on research of bronze age hoards and tumuli in South Germany that he designated A-D. The A period and C period were further divided into an A1, A2 and C1 and C2 horizon. The time periods covered by these cultural horizons is shown in the table below. The tumulus culture or “Hügelgräberkultur” was prevalent during the Bronze period B, C1, and C2. Tumuli have been used elsewhere in Europe from the Stone age to the Iron Age and the term Tumulus culture specifically refers to South German Tumulus Bronze Age Culture. In the table Ha designates Hallstatt. Archaeological horizons Hallstatt A-B are part of the Bronze Age Urnfield culture, while horizons Hallstatt C-D are the type site for the Iron Age Hallstatt Culture.
Krąg kultur pól popielnicowych
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Rekonstrukcja pochówku popielnicowego
Krąg kultur pól popielnicowych – krąg kultur archeologicznych młodszej i późnej epoki brązu, a także wczesnej epoki żelaza w Europie. Jego nazwa pochodzi od urn (popielnic), w których składano zwłoki po ciałopaleniu.
Spis treści
1 Geneza
2 Chronologia i obszar występowania
3 Gospodarka
4 Osadnictwo
5 Obrządek pogrzebowy
6 Inwentarz
7 Bibliografia
Geneza
Popielnice
Naczynia z kultur popielnicowych
Inwentarz kultury łużyckiej
Popielnica kultury łużyckiej
Inwentarz kultur popielnicowych
Pierwszą powstałą grupą kręgu kultur pól popielnicowych jest kultura pilińska. Uformowała się ona na obszarze północno-wschodnich Węgier i południowo-wschodniej i środkowej Słowacji, w okresie brązu B2 (1500–1350 lat p.n.e.), według podziału chronologicznego, dokonanego przez Paula Reineckego. Zdaniem słowackiego badacza, Vaclava Furmanka, jej początków należy jednak szukać już w okresie brązu B1 (1700–1500 lat p.n.e.). Kultury pól popielnicowych rozprzestrzeniały się następnie w stronę zachodnią i północno-zachodnią. Ich rozwój miał charakter ewolucyjny, chociaż są od tego wyjątki, takie jak na przykład podgrupa głubczycka grupy śląskiej kultury łużyckiej. Zachodzące przemiany objęły cały szereg dziedzin życia ówczesnych społeczności. Wiązały się one z powrotem do stabilizacji osadnictwa po okresie panowania tradycji mogiłowych, a także ze zmianą form pochówków. Jest to okres ogromnej unifikacji kulturowej w środkowej i zachodniej Europie.
Chronologia i obszar występowania
Krąg kultur pól popielnicowych ma swój początek w rozwoju kultury pilińskiej, jeszcze w starszej epoce brązu. Proces jej powstawania nie przebiegał jednak na wszystkich obszarach równolegle. Zapoczątkowany został w II okresie epoki brązu (1700–1300 lat p.n.e.), a trwał jeszcze przez III (1300–1100 lat p.n.e.), a gdzieniegdzie również przez IV okres epoki brązu (1100–900 lat p.n.e.). Zróżnicowanie widać również w górnej ramie chronologicznej kultur kręgu pól popielnicowych. Na obszarach wschodniej Francji, Niemiec, Austrii, Węgier i Słowacji kultury popielnicowe zostały zastąpione w latach 800–700 p.n.e. przez następującą po nich kulturę halsztacką. Najdłużej, bo aż do około 400 lat p.n.e., istniała kultura łużycka, która jednak w okresie halsztackim C i D (800–650 lat p.n.e.) również uległa znacznym wpływom kultury halsztackiej.
Wśród kręgu kultur pól popielnicowych wyróżnia się wiele jednostek taksonomicznych zajmujących łącznie ogromne połacie Europy. Na zachodzie sięgają one Katalonii i południowej Francji oraz dorzecza środkowego Renu i południowej Anglii, na południu Austrii i Węgier, na wschodzie łuku Karpat i zachodniej Ukrainy oraz Białorusi, zaś na północy obszaru północnych Niemiec, gdzie rozwijała się kultura nordyjska. Wśród grup i kultur omawianego kręgu występują takie jednostki jak:
kultura pilińska – północno-wschodnie Węgry i południowo-wschodnia oraz środkowa Słowacja;
kultura łużycka – Polska z wyjątkiem Mazur oraz przyległe obszary Słowacji, Moraw, Czech, Brandenburgii, Ukrainy i Białorusi;
francusko-katalońska kultura pól popielnicowych – Katalonia i południowo-wschodnia Francja;
kultura Deverel-Rimbury – południowa Anglia;
południowoniemiecka kultura pól popielnicowych – górne dorzecze Dunaju i Renu;
północnotyrolska kultura pól popielnicowych (kultura Hötting) – doliny rzek północnego Tyrolu;
środkowodunajska kultura pól popielnicowych – południowe Morawy, Dolna Austria, południowo-zachodnia Słowacja, zachodnie Węgry oraz tereny w dorzeczach Drawy i Sawy;
dolnoreńska kultura pól popielnicowych – dorzecze dolnego Renu;
a także kultury, które jedynie częściowo reprezentują model charakterystyczny dla innych grup omawianego kręgu:
kultura knowiska – obszar Kotliny Czeskiej;
kultura milawecka – południowe i południowo-zachodnie Czechy;
kultura unstrucka (kultura Waltersleben) – Turyngia;
grupa Helmsdorf – wschodnie i północne przedpole gór Harz.
Gospodarka
W jednostkach taksonomicznych kręgu kultur pól popielnicowych dominującą rolę odgrywała uprawa ziemi, przy dużym jednak znaczeniu stacjonarnej hodowli. Formy gospodarki były elastyczne. Znano orkę sprzężajną, częste były tak zwane uprawy ogrodowe. W środkowej Europie zaczęto kolonizować i wykorzystywać gospodarczo tereny dotąd niewykorzystywane przez człowieka, co przyczyniło się do szybkiego rozwoju osadnictwa. Rozwinęła się także metalurgia oraz wydobycie miedzi, co z kolei wpłynęło na rozwój handlu oraz kontaktów pomiędzy różnymi ludami.
Osadnictwo
W całym kręgu kultur pól popielnicowych nastąpiła znaczna stabilizacja osadnictwa. Prowadzono zatem osiadły tryb życia. Zdecydowanie dominowały przy tym osady otwarte, chociaż w przypadku obszarów wyżynnych oraz górskich odkryto osady ufortyfikowane. Specyficzną formą osadniczą są osady palafitowe, czyli składające się ze wznoszonych na palach domów, na powierzchniach zbiorników wodnych, znane między innymi ze stanowisk położonych w miejscowościach Bad Buchau i Neuchâtel. Wystąpiło w tym czasie także duże zagęszczenie osadnictwa i kolonizacja nie zajętych do tej pory obszarów. Budownictwo było dość zróżnicowane, w zależności od obszaru występowania.
Obrządek pogrzebowy
Dla omawianego kręgu eponimem są groby ciałopalne, popielnicowe. Ich występowanie w Europie zostało znacznie ograniczone przez rozwój kręgu kultur mogiłowych i zaczęło ponownie rozpowszechniać się wraz z rozwojem kultur popielnicowych. Dla wszystkich kultur omawianego kręgu charakterystyczne są płaskie cmentarzyska ciałopalne, zazwyczaj z popielnicowymi pochówkami. Rzadziej występują w pochówkach obstawy kamienne czy drewniane. W grobach tych dominuje inwentarz ceramiczny. Nie wiadomo dlaczego tak szybko przyjęta została na całym obszarze środkowej Europy ta nowa forma pochówku. Zazwyczaj bowiem w tej dziedzinie zmiany przyjmowane są bardzo powoli i nieufnie.
Inwentarz
Inwentarz kultur popielnicowych był zróżnicowany. Prawie wszędzie zarysowuje się jednak mniejsza rola wyrobów metalowych w inwentarzu pochówków. Wiąże się to najprawdopodobniej z tym, że wyroby metalowe stały się o wiele bardziej powszechne, a przez to mniej atrakcyjne dla ludności tego kręgu. Powszechnie szczątkom zmarłych towarzyszą za to różnej formy wyroby ceramiczne.
Urnfield culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
This article includes a list of references, but its sources remain unclear because it has insufficient inline citations. Please help to improve this article by introducing more precise citations. (March 2012)
Europe in the late bronze age.
Expansion of the Urnfield Culture.
Bronze Age
↑ Chalcolithic
Near East (3600-1200 BC)
Caucasus, Anatolia, Levant, Indus valley, Mesopotamia, Elam, Jiroft, Bronze Age collapse
Europe (3200-600 BC)
Aegean Civilization
Caucasus (Maykop culture)
Basarabi culture
Coțofeni culture
Pecica culture
Otomani culture
Wietenberg culture
Catacomb culture
Srubna culture
Beaker culture
Unetice culture
Tumulus culture
Urnfield culture
Hallstatt culture
Atlantic Bronze Age
Bronze Age Britain
Nordic Bronze Age
Romanian Bronze Age
Southeastern European Bronze Age
Italian Bronze Age
Indian Subcontinent (3300-1200 BC)
China (3000-700 BC)
Upper Oxus (2300-1700 BC)
arsenical bronze
writing, literature
sword, chariot
↓ Iron Age
This box:
view
talk
edit
The Urnfield culture (c. 1300 BC – 750 BC) was a late Bronze Age culture of central Europe. The name comes from the custom of cremating the dead and placing their ashes in urns which were then buried in fields. The Urnfield culture followed the Tumulus culture and was succeeded by the Hallstatt culture.
1 Chronology
2 Origin
3 Distribution and local groups
4 Related cultures
5 Migrations
6 Settlements
6.1 Open settlements
6.2 Pile dwellings
6.3 Fortified settlements
7 Material culture
7.1 Pottery
7.2 Tools and weapons
7.3 Chariots
7.4 Hoards
7.5 Iron
8 Economy
9 Funerary customs
9.1 Graves
9.2 Grave gifts
9.3 Upper-class graves
10 Cult
11 See also 12 References
13 Bibliography
Chronology
It is believed that in some areas, such as in southwestern Germany, it was in existence around 1200 BC (beginning of Ha A), but the Bronze D Riegsee-phase already contains cremations. As the transition from the middle Bronze Age to the Urnfield culture was gradual, there are questions regarding how to define it. The Urnfield culture covers the phases Hallstatt A and B (Ha A and B) in Paul Reinecke’s chronological system, not to be confused with the Hallstatt culture (Ha C and D) of the following Iron Age. This corresponds to the Phases Montelius III–IV of the Northern Bronze Age. Whether Reinecke’s Bronze D is included varies according to author and region. The Urnfield culture is divided into the following sub-phases (based on Müller-Karpe sen.):
date BC
BzD 1300–1200
Ha A1 1200–1100
Ha A2 1100–1000
HaB1 1000–800
HaB2 900–800
Ha B3 800–750
The existence of the Ha B3-phase is contested, as the material consists of female burials only. As can be seen by the arbitrary 100-year ranges, the dating of the phases is highly schematic. The phases are based on typological changes, which means that they do not have to be strictly contemporaneous across the whole distribution. All in all, more radiocarbon- and dendro-dates would be highly desirable.
Origin
The Urnfield culture grew from the preceding tumulus culture. The transition is gradual, in the pottery as well as the burial rites. In some parts of Germany, cremation and inhumation existed simultaneously (facies Wölfersheim). Some graves contain a combination of tumulus-culture pottery and Urnfield swords (Kressborn, Bodenseekreis) or tumulus culture incised pottery together with early Urnfield types (Mengen). In the North, the Urnfield culture was only adopted in the HaA2 period. 16 pins deposited in a swamp in Ellmoosen (Kr. Bad Aibling, Germany) cover the whole chronological range from Bronze B to the early Urnfield period (Ha A). This demonstrates a considerable ritual continuity. In the Loire, Seine and Rhône, certain fords contain deposits from the late Neolithic onwards up to the Urnfield period.
The origins of the cremation rite are commonly believed to be the Balkans, where it was widespread in the eastern part of the Tumulus culture. The neolithic Cucuteni-Trypillian culture of modern day northeastern Romania and Ukraine were also practicing cremation rituals as early as approximately 5,500 BC. Some cremations begin to be found in the Proto-Lusatian and Trzciniec culture.
Distribution and local groups
The Urnfield culture was located in an area stretching from western Hungary to eastern France, from the Alps to near the North Sea. Local groups, mainly differentiated by pottery, include:
Knovíz culture in Western and Northern Bohemia, Southern Thuringia and North-Eastern Bavaria
Milavce culture in South-Eastern Bohemia
Unstrut culture in Thuringia, a mixture between Knovíz-culture and the South-German Urnfield culture
South-German Urnfield culture
Northeast-Bavarian Group, divided into a lower Bavarian and an upper Palatinate group
lower-Main-Swabian group in southern Hesse and Baden-Württemberg, including the Marburger, Hanauer, lower Main and Friedberger facies
Rhenish-Swiss group in Rhineland-Palatinate, Switzerland and eastern France, (abbreviated RSFO in French)
lower-Rhine Urnfield culture
Lower Hessian group
North-Netherlands-Westphalian group
Northwest-group in the Dutch Delta region
middle-Danube Urnfield culture
Velatice-Baierdorf in Moravia and Austria
Čaka in western Slovakia
Gáva culture
Sometimes the distribution of artifacts belonging to these groups shows sharp and consistent borders, which might indicate some political structures, like tribes. Metalwork is commonly of a much more widespread distribution than pottery and does not conform to these borders. It may have been produced at specialised workshops catering for the elite of a large area.
Important French cemeteries include Châtenay and Lingolsheim (Alsace). An unusual earthworks was constructed at Goloring near Koblenz in Germany.
Related cultures
Villanovan cinerary urn from Chiusi 9th-7th century BC.
The Central European Lusatian culture forms part of the urnfield tradition, but continues into the Iron Age without a notable break.
The Piliny culture in northern Hungary and Slovakia grew from the tumulus culture, but used urn burials as well. The pottery shows strong links to the Gáva culture, but in the later phases, a strong influence of the Lusatian culture is found. In Italy the late Bronze Age Canegrate and Proto-Villanovan cultures and the early Iron Age Villanovan culture show similarities with the urnfields of central Europe. Urnfields are found in the French Languedoc and Catalonia from the 9th to 8th centuries. The change in burial custom was most probably influenced by developments further east.
As there are no written sources, the languages spoken by the bearers of the material Urnfield culture are unknown and the evidence for them is suppositional and tentative at best. The evidence of place-names has been used to point to an association of the Urnfield materials with a Proto-Celtic language group in central Europe and it has been argued that it was the ancestral culture of the Celtic.[1] The Urnfield layers of the Hallstatt culture, Ha A and Ha B, are succeeded by the Iron Age “Hallstatt period” proper (Ha C and Ha D, 8th to 6th centuries BC), associated with the early Celts; Ha D is in turn succeeded by the La Tène culture, the archaeological culture associated with the Continental Celts of antiquity.
The influence of the Urnfield culture spread widely and found its way to the north-east coastal area of the Iberia where the nearby Celtiberians of the interior adapted it for use in their cemeteries.[2]
Migrations
The numerous hoards of the Urnfield culture and the existence of fortified settlements (hill forts) were taken as evidence for widespread warfare and upheaval by some scholars. Written sources describe several collapses and upheavals in the Eastern Mediterranean, Anatolia and the Levant around the time of the Urnfield origins:
End of the Mycenean culture with a conventional date of ca. 1200 BC
Destruction of Troy VI ca. 1200 BC
Battles of Ramses III against the Sea Peoples, 1195–1190 BC
End of the Hittite empire 1180 BC
Settlement of the Philistines in Palestine ca. 1170 BC
Some scholars, among them Wolfgang Kimmig and P. Bosch-Gimpera have postulated a Europe-wide wave of migrations. The so-called Dorian invasion of Greece was placed in this context as well (although more recent evidence suggests that the Dorians moved in 1100 BC into a post Mycenaean vacuum, rather than precipitating the collapse). Better methods of dating have shown that these events are not as closely connected as once thought.
More recently Robert Drews, after having reviewed and dismissed the migration hypothesis, has suggested that the observed cultural associations may be in fact partly explained as the result of a new kind of warfare based upon the slashing Naue II sword,[3] and with bands of infantry replacing chariots in warfare. Drews suggests that the political instability that this brought to centralised states based upon maryannu chariotry caused the breakdown of these polities.
Settlements
The number of settlements increased sharply in comparison with the preceding tumulus culture. Unfortunately, few have been comprehensively excavated. Fortified settlements, often on hilltops or in river-bends, are typical for the urnfield culture. They are heavily fortified with dry-stone or wooden ramparts. Excavations of open settlements are rare, but they show that large 3-4 aisled houses built with wooden posts and wall of wattle and daub were common. Pit dwellings are known as well; they might have served as cellars.
Open settlements
The houses were one or two-aisled. Some were quite small, 4.5 m × 5 m at the Runde Berg (Urach, Germany), 5-8m long in Künzig (Bavaria, Germany), others up to 20 m long. They were built with wooden posts and walls of wattle and daub. At the Velatice-settlement of Lovčičky (Moravia, CR) 44 houses have been excavated. Large bell shaped storage pits are known from the Knovíz-culture. The settlement of Radonice (Louny) contained over 100 pits. They were most probably used to store grain and demonstrate a considerable surplus-production.
Pile dwellings
Site of a hill fort, Urnfield Culture, Burgstallkogel (Sulm valley)
On lakes of southern Germany and Switzerland, numerous pile dwellings were constructed. They consist either of simple one-room houses made of wattle and daub, or log-built. The settlement at Zug, Switzerland, was destroyed by fire and gives important insights into the material culture and the settlement organisation of this period. It has yielded a number of dendro-dates as well.
Fortified settlements
Fortified hilltop settlements become common in the Urnfield period. Often a steep spur was used, where only part of the circumference had to be fortified. Depending on the locally available materials, dry-stone walls, gridded timbers filled with stones or soil or plank and palisade type pfostenschlitzmauer fortifications were used. Other fortified settlements used rivers-bends and swampy areas.
At the hill fort of Hořovice near Beroun (CR), 50 ha were surrounded by a stone wall. Most settlements are much smaller. Metal working is concentrated in the fortified settlements. On the Runde Berg near Urach, Germany, 25 stone moulds have been found.
Hillforts are interpreted as central places. Some scholars see the emergence of hill forts as a sign of increased warfare. Most hillforts were abandoned at the end of the Bronze Age.
As far as we know, there are no special dwellings for an upper class, but few settlements have been excavated to any extent. In the Franche-Comté, caves were used as dwellings, perhaps in times of trouble.
Material culture
Urnfield pottery
Urnfield weapons
Pottery
The pottery is normally well made, with a smooth surface and a normally sharply carinated profile. Some forms are thought to imitate metal prototypes. Biconical pots with cylindrical necks are especially characteristic. There is some incised decoration, but a large part of the surface was normally left plain. Fluted decoration is common. In the Swiss pile dwellings, the incised decoration was sometimes inlaid with tin foil. Pottery kilns were already known (Elchinger Kreuz, Bavaria), as is indicated by the homogeneous surface of the vessels as well. Other vessels include cups of beaten sheet-bronze with riveted handles (type Jenišovice) and large cauldrons with cross attachments. Wooden vessels have only been preserved in waterlogged contexts, for example from Auvernier (Neuchâtel), but may have been quite widespread. Tools and weapons
Further information: Frankleben hoard
Typical bronze tools include winged and socketed axes. In the North, stone axes were still in use.
The leaf-shaped Urnfield sword could be used for slashing, in contrast to the stabbing-swords of the preceding tumulus culture. It commonly possessed a ricasso. The hilt was normally made from bronze as well. It was cast separately and consisted of a different alloy. These solid hilted swords were known since Bronze D (Rixheim swords). Other swords have tanged blades and probably had a wood, bone, or antler hilt. Flange-hilted swords had organic inlays in the hilt. Swords include Auvernier, Kressborn-Hemigkofen, Erbenheim, Möhringen, Weltenburg, Hemigkofen and Tachlovice-types.
Protective gear like shields, cuirasses, greaves and helmets are extremely rare and almost never found in burials. The best-known example of a bronze shield comes from Plzeň in Bohemia and has a riveted handhold. Comparable pieces have been found in Germany, Western Poland, Denmark, Great Britain and Ireland. They are supposed to have been made in upper Italy or the Eastern Alps and imitate wooden shields. Irish bogs have yielded examples of leather shields (Clonbrinn, Co. Wexford). Bronze cuirasses are known since Bronze D (Čaka, grave II, Slovakia). Complete bronze cuirasses have been found in Saint Germain du Plain, nine examples, one inside the other, in Marmesse, Haute Marne (France), fragments in Albstadt-Pfeffingen (Germany). Bronze dishes (phalerae) may have been sewn on a leather armour. Greaves of richly decorated sheet-bronze are known from Kloštar Ivanić (Croatia) and the Paulus cave near Beuron (Germany).
Chariots
Miniature bronze wagon.
About a dozen wagon-burials of four wheeled wagons with bronze fittings are known from the early Urnfield period. They include Hart an der Altz (Kr. Altötting), Mengen (Kr. Sigmaringen), Poing (Kr. Ebersberg), Königsbronn (Kr. Heidenheim) from Germany and St. Sulpice (Vaud), Switzerland. In Alz, the chariot had been placed on the pyre, pieces of bone are attached to the partially melted metal of the axles. Bronze (one-part) bits appear at the same time. Two-part horse bits are only known from late Urnfield contexts and may be due to eastern influence. Wood- and bronze spoked wheels are known from Stade (Germany), a wooden spoked wheel from Mercurago, Italy. Wooden dish-wheels have been excavated at Corcelettes, Switzerland and the Wasserburg-Buchau, Germany (diameter 80 cm).
In Milavče near Domažlice, Bohemia, a four-wheeled miniature bronze wagon bearing a large cauldron (diameter 30 cm) contained a cremation. This exceptionally rich burial was covered by a barrow. The wagon from Acholshausen (Bavaria) comes from a male burial.
Such wagons are known from the Nordic Bronze Age as well. The wagon from Skallerup, Denmark, contained a cremation as well. At Pekatel (Kr. Schwerin) in Mecklenburg a cauldron-wagon and other rich grave goods accompanied an inhumation under a barrow (Montelius III/IV). Another example comes from Ystad in Sweden. South-eastern European examples include Kanya in Hungary and Orăştie in Romania. Clay miniature wagons, sometimes with waterfowl were known there since the middle Bronze Age (Dupljaja, Vojvodina, Serbia).
The Lusatian chariot from Burg (Brandenburg, Germany) has three wheels on a single axle, on which waterfowl perch. The grave of Gammertingen (Kr. Sigmaringen, Germany) contained two socketed horned applications that probably belonged to a miniature wagon comparable to the Burg example, together with six miniature spoked wheels.
Hoards
Bronze wheel pendants, Zürich, c. 1550–1000 BC.
Hoards are very common in the Urnfield culture. The custom is abandoned at the end of the Bronze Age. They were often deposited in rivers and wet places like swamps. As these spots were often quite inaccessible, they most probably represent gifts to the gods. Other hoards contain either broken or miscast objects that were probably intended for reuse by bronze smiths. As Late Urnfield hoards often contain the same range of objects as earlier graves, some scholars interpret hoarding as a way to supply personal equipment for the hereafter. In the river Trieux, Côtes du Nord, complete swords were found together with numerous antlers of red deer that may have had a religious significance as well.
Iron
Crescent shaped Urnfield razor
An iron ring from Vorwohlde (Kr. Grafschaft Diepholz, Germany) dating to the 15th century BC is the earliest evidence of iron in Central Europe. During the late Bronze Age, Iron was used to decorate the hilts of swords (Schwäbisch-Hall-Gailenkirchen, Unterkrumbach, Kr. Hersbruck) and knives (Dotternhausen, Plettenberg, Germany) and pins. The use of iron for weapons and domestic items in Europe only started in the following Hallstatt culture. The widespread use of iron for tools only occurred in the late Iron Age La Tène culture.
Economy
Cattle, pigs, sheep and goats were kept, as well as horses and dogs, and maybe geese. The cattle were rather small, with a height of 1.20 m at the withers. Horses were not much bigger with a mean of 1.25 m.
Forest clearance was intensive in the Urnfield period. Probably open meadows were created for the first time, as shown by pollen analysis. This led to increased erosion and sediment-load of the rivers.
Wheat and barley were cultivated, together with pulses and the horse bean. Poppy seeds were used for oil or as a drug. Millet and oats were cultivated for the first time in Hungary and Bohemia, rye was already cultivated, further west it was only a noxious weed. Flax seems to have been of reduced importance, maybe because mainly wool was used for clothes. Hazel nuts, apples, pears, sloes and acorns were collected. Some rich graves contain bronze sieves that have been interpreted as wine-sieves (Hart an der Alz). This beverage would have been imported from the South, but supporting evidence is lacking. In the lacustrine settlement of Zug, remains of a broth made of spelt and millet have been found. In the lower-Rhine urnfields, leavened bread was often placed on the pyre and burnt fragments have thus been preserved.
Wool was spun (finds of spindle whorls are common) and woven on the warp-weighted loom; bronze needles (Unteruhldingen) were used for sewing.
There is some suggestion that the Urnfield culture is associated with a wetter climatic period than the earlier Tumulus cultures. This may be associated with the diversion of the mid-latitude winter storms north of the Pyrenees and the Alps, possibly associated with drier conditions in the Mediterranean basin.
Funerary customs
Excavated tumulus at Marburg.
An urn for the ashes and dishes for grave offerings.
Typical burial of cremation urn.
Graves
In the tumulus-period, multiple inhumations under barrows were common, at least for the upper levels of society. In the Urnfield period, inhumation and burial in single flat graves prevails, though some barrows exist.
In the earliest phases of the Urnfield period, man-shaped graves were dug, sometimes provided with a stone lined floor, in which the cremated remains of the deceased were spread. Only later, burial in urns became prevalent. Some scholars speculate that this may have marked a fundamental shift in people’s beliefs or myths about life and the afterlife.
The size of the urnfields is variable. In Bavaria, they can contain hundreds of burials, while the largest cemetery in Baden-Württemberg in Dautmergen has only 30 graves. The dead were placed on pyres, covered in their personal jewellery, which often shows traces of the fire and sometimes food-offerings. The cremated bone-remains are much larger than in the Roman period, which indicates that less wood was used. Often, the bones have been incompletely collected. Most urnfields are abandoned with the end of the Bronze Age, only the Lower Rhine urnfields continue in use in the early Iron Age (Ha C, sometimes even D).
The cremated bones could be placed in simple pits. Sometimes the dense concentration of the bones indicates a container of organic material, sometimes the bones were simply shattered.
If the bones were placed in urns, these were often covered by a shallow bowl or a stone. In a special type of burial (bell-graves) the urns are completely covered by an inverted larger vessel. As graves rarely overlap, they may have been marked by wooden posts or stones. Stone-pacing graves are typical of the Unstrut group.
Grave gifts
The urn containing the cremated bones is often accompanied by other, smaller ceramic vessels, like bowls and cups. They may have contained food. The urn is often placed in the centre of the assemblage. Often, these vessels have not been placed on the pyre. Metal grave gifts include razors, weapons that often have been deliberately destroyed (bent or broken), bracelets, pendants and pins. Metal grave gifts become rarer towards the end of the Urnfield culture, while the number of hoards increase. Burnt animal bones are often found, they may have been placed on the pyre as food. The marten bones in the grave of Seddin may have belonged to a garment (pelt). Amber or glass beads (Pfahlbautönnchen) are luxury items.
Upper-class graves
Upper-class burials were placed in wooden chambers, rarely stone cists or chambers with a stone-paved floor and covered with a barrow or cairn. The graves contain especially finely made pottery, animal bones, usually pork, sometimes gold rings or sheets, in exceptional cases miniature wagons. Some of these rich burials contain the remains of more than one person. In this case, women and children are normally seen as sacrifices. Until more is known about the status distribution and the social structure of the late Bronze Age, this interpretation should be viewed with caution, however. Towards the end of the Urnfield period, some bodies were burnt in situ and then covered by a barrow, reminiscent of the burial of Patroclus as described by Homer and the burial of Beowulf (with the additional ship burial element). In the early Iron Age, inhumation became the rule again.
Cult
The Kyffhäuser caves in Thuringia contain headless skeletons and split human and animal bones that have been interpreted as sacrifices. Other deposits include grain, knotted vegetable fibres and hair and bronze objects (axes, pendants and pins). The Ith-caves (Lower Saxony) have yielded comparative material.
In the Knovíz-culture, human bones with cut-marks and traces of burning have been found in settlement pits. They have been interpreted as evidence for cannibalism. As these bones form a large part of the burials known this may have been a quite regular treatment including the ritual manipulation and dismemberment of human corpses. Moon-shaped clay fire dogs are thought to have a religious significance, as well as crescent shaped razors.
An obsession with waterbirds is indicated by numerous pictures and three-dimensional representations. Combined with the hoards deposited in rivers and swamps, it indicates religious beliefs connected with water. This has led some scholars to believe in serious droughts during the late Bronze Age. Sometimes the water-birds are combined with circles, the so-called sun-barque-motif.
Kultura urn domkowych
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Europa okresu przedrzymskiego epoki żelaza:
grupy nordyckie
kultura jastorfska
grupa Harpstedt-Nienburger
plemiona celtyckie
kultura pomorska
kultura urn domkowych
kultura wschodniobałtycka strefy leśnej
kultura kurhanów zachodniobałtyjskich
kultura miłogradzka
grupy estońskie
Urna domkowa z Neukönigsaue
Kultura urn domkowych była kulturą epoki żelaza w Saksonii-Anhalt na przedgórzu Harzu dolną Soławą, środkową Łabą po tereny wokół dzisiejszego Magdeburga istniejącą w okresie pomiędzy IX a V wiekiem z rozkwitem w VII wieku p.n.e.
Nazwa kultury pochodzi od charakterystycznego kształtu urn. Ciała po spaleniu chowano w popielnicach w kształcie chat na planie czworoboku lub koła, zazwyczaj z czworobocznym otworem pełniącym rolę drzwi zamykanych przez dopasowaną, glinianą płytkę. umieszczanych bądź bezpośrednio w ziemi bądź w kamiennych grobach skrzynkowych. Poza urnami w grobie umieszczano ceramikę oraz metalową biżuterię. Według niektórych autorów forma grobów skrzynkowych każe uznać kulturę urn domkowych za dość blisko spokrewnioną z kulturą pomorską.
Uważa się, że kultura ta powstała pod wpływem kultur występujących w środkowej Italii.
House Urns culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
European early Iron Age cultures:
Nordic group
Jastorf culture
Harpstedt-Nienburger group
Celtic groups
Pomeranic culture
House Urn culture
east-Baltic cultures of forest zone
west-Baltic culture of cairns
Milogrady culture
Estonic group
House-shaped urn, 7th century BC, found in Sachsen-Anhalt
The House Urns culture was an early Iron Age culture of the 7th century BC in central Germany, in the Region between Harz Mountains and the junction of river Saale to river Elbe. It was the western periphery of the bronze and Iron Age Lusatian culture.
Urns in the shape of house models were its characteristical sign. They were set in gravefields that had already been used for centuries. but sometimes in these gravefields they were deposited in stone cists that were an innovation. So it is considered that religious beliefs changed in that time, though the bias was not as great as in the Mediterranean region and in the area of Hallstatt culture. Archeologists see an obvious connection to the Pomeranian culture of the same age. The relation to the pre-Etruscan Villanovan culture, which had its summit about 1 ½ centuries before, is questioned.
Kultura przedłużycka
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Kultura przedłużycka to kultura epoki brązu rozwijająca się w latach 1550–1200 p.n.e. Zaliczana jest do kręgu kultur mogiłowych i kultur pól popielnicowych. Charakteryzuje się szkieletowym i ciałopalnym obrządkiem pogrzebowym i usypywaniem nad grobami kurhanów.
Spis treści
1 Chronologia geneza i zanik
2 Obszar występowania i kontekst kulturowy
3 Charakterystyczne wytwory kulturowe
4 Osadnictwo
5 Obrządek
6 Gospodarka i społeczeństwo
7 Bibliografia
8 Linki zewnętrzne
Chronologia geneza i zanik
Kultura przedłużycka została wydzielona w wyniku naporu ludności kultur mogiłowych na osiadłą ludność wczesnej epoki brązu. Niektórzy, spośród badaczy uważają, że ludność owej kultury można przypisać do grupy śląsko-wielkopolskiej kultury mogiłowej. Ludność kultury przedłużyckiej, została wyparta bądź zasymilowała się z ludnością kultury łużyckiej.
Obszar występowania i kontekst kulturowy
Ludność tej kultury wywodziła się z dorzecza Dunaju. Z czasem rozprzestrzeniła się i w dorzeczu Odry i Wisły. Kultura ta występowała na terenie Saksonii, Łużyc, Moraw, Śląska, Wielkopolski, Małopolski, Kujaw i Pomorza Zachodniego.
Charakterystyczne wytwory kulturowe
W ceramice do form przewodnich zaliczana jest ceramika chropowacona z odciskami tekstylnymi oraz ceramika guzowata. Choć nie znaleziono jak dotąd form odlewniczych, przedmioty brązowe są bardzo częstym znaleziskiem na stanowiskach tej kultury. Licznie występują szpile brązowe, których można wydzielić kilkanaście typów m.in. o główce wrzecionowatej, kulistej, tarczkowatej, tulejkowatej, czopowatej. Szpile mają długość nieraz kilkudziesięciu centymetrów. Znajdowane są też inne przedmioty takie jak miecze, sztylety, toporki i brzytwy oraz różnorodne ozdoby: naramienniki brązowe, bransolety mankietowate.
Osadnictwo
We wczesnej fazie nie występowało stałe osadnictwo, co związane jest koczowniczym trybem życia. Ludność zamieszkiwała lekkie obozowiska z przenośnymi konstrukcjami szałasowymi na glebach lekkich, często wydmach. Zmienia się to w fazie klasycznej, gdy dochodzi do stabilizacji osadnictwa. Jednak na terenie Polski nie odnotowano jak dotąd żadnej stałej osady.
Obrządek
Ludność kultury przedłużyckiej we wczesnej fazie kultury praktykowała szkieletowy obrządek kurhanowy. Kurhan składał się z jądra kamiennego oraz pierścieni z kamieni na obwodzie nasypu. Zmarły wyposażony był w przedmioty brązowe, głównie w szpile i bransolety, groty włóczni i strzał. Rzadko spotykano w grobach wyroby kamienne w postaci: grocików strzał, buław oraz toporów. W późnej fazie rozwoju zaczynają się pojawiać groby ciałopalne, co zapewne jest powiązane z szerzeniem się nowych wierzeń pozagrobowych charakterystycznych dla kultur pól popielnicowych. Spalone szczątki składane były początkowo w grobie jamowym, później w popielnicy lub też w trumnie drewnianej. Przedmioty w grobach ciałopalnych były podobne jak w grobach szkieletowych. Występowały także groby płaskie. Groby tego typu zawierały przeważnie pochówek szkieletowy. W ich wnętrzach znajdowały się konstrukcje kamienne, budowane na planie prostokąta, w których składano zwłoki. Nieraz konstrukcje te były znacznych rozmiarów, jak np. w Kleszczewie o wym. 8 x 2 m.
Gospodarka i społeczeństwo
Widoczna jest przewaga pasterstwa, charakterystyczna dla całego kręgu kultur mogiłowych. Metalurgia była dobrze rozwinięta. Widoczne zróżnicowanie społeczne (na podstawie pochówków).
Kultura łużycka
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Inwentarz kultury łużyckiej. W tle talerz gliniany
Kultura łużycka – kultura archeologiczna środkowej i młodszej epoki brązu oraz wczesnej epoki żelaza, występująca głównie na ziemiach polskich oraz przyległych do nich obszarów w innych państwach. Należy do kręgu kultur pól popielnicowych[1], do którego kwalifikuje się między innymi ze względu na formę pochówku ciałopalnego w popielnicach zakopywanych w ziemię. Kultura łużycka nie jest tworem jednolitym, a wręcz przeciwnie, dzieli się na wiele grup różniących się w różnym stopniu inwentarzem, obrządkiem pogrzebowym bądź formami osadnictwa. Występowały w niej zarówno osady otwarte, jak i zamknięte, do których zalicza się osadę w Biskupinie. Natomiast wszystkie grupy kultury łużyckiej charakteryzują się tym samym modelem gospodarki oraz względnie zbliżonym modelem struktur osadniczych.
Spis treści
1 Pochodzenie nazwy
2 Kryteria wyróżnienia
3 Geneza
3.1 Historia badań nad początkami kultury łużyckiej
3.2 Współczesne spojrzenie na początki kultury łużyckiej
4 Chronologia
5 Obszar występowania i podział na grupy
5.1 Zasięg występowania
5.2 Podział na grupy w obrębie kultury łużyckiej
6 Przynależność etniczna
7 Społeczeństwo i religia
8 Obrządek pogrzebowy
9 Gospodarka
10 Osadnictwo i budownictwo
11 Inwentarz
11.1 Wyroby ceramiczne
11.2 Wyroby metalowe
11.3 Inne wyroby
12 Zanik
13 Przypisy
14 Bibliografia
15 Linki zewnętrzne
Pochodzenie nazwy
Grzechotka, czerpak brązowy, talerzyk, idole, fragmenty misy brązowej
Termin kultura łużycka został stworzony w drugiej połowie XIX wieku przez niemieckiego patologa, antropologa i prehistoryka Rudolfa Virchowa[2]. Początkowo nazwa ta służyła jedynie do oddania zjawisk występujących na obszarach Łużyc, gdzie na przełomie epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, pojawiły się cmentarzyska składające się z grobów popielnicowych. Stopniowo jednak rozszerzano zasięg kultury łużyckiej na nowe ziemie, wpierw do Saksonii, Wielkopolski i Śląska, a także na tereny Czech i Moraw. Jej funkcjonowania dopatrywano się na coraz dalszych obszarach, identyfikując ją z występowaniem cmentarzysk, zwanych polami popielnicowymi. Dopiero w ciągu XX wieku zaczęto precyzować znaczenie pojęcia kultura łużycka[3]. Dało się zauważyć tendencję do rozszerzania zasięgu kultury łużyckiej przez badaczy polskich[4], przy odmiennych poglądach archeologów niemieckich i czeskich. Wiele do dyskusji wniósł Jan Filip[5], czeski archeolog i założyciel czasopisma archeologicznego Pamatký archeologické. Na określenie młodszych faz kultury łużyckiej w północnych i północno-wschodnich obszarach Czech, używał terminów kultura śląska i kultura platenicka. W dużym stopniu zgadzał się on jednak z poglądami archeologów polskich[6][7]. Inaczej sytuacja prezentuje się odnośnie używania terminu kultura łużycka przez archeologów niemieckich. Za kulturę łużycką uważają oni, odnośnie obszarów Brandenburgii, Saksonii i Łużyc, wczesne fazy jej rozwoju, nazywając tym samym późniejsze mianem kultury białowickiej, czy kultury górzyckiej. Z poglądem tym zgadza się Aleksander Gardawski, który wyróżnił kulturę białowicką na obszarze całej kultury łużyckiej[8]. Przyczyną tych różnic są metody, którymi posługują się badacze przy dokonywaniu podziałów taksonomicznych, mianowicie badacze polscy kierują się przy tym występowaniem tak zwanych pól popielnicowych oraz charakterystycznych form ceramiki, natomiast badacze niemieccy największą wagę przywiązują do wyrobów brązowych, charakterystycznych często dla kultury nordyjskiej[9].
Kryteria wyróżnienia
Kultura łużycka została wyróżniona na podstawie występowania w całym jej zasięgu takiego samego typu gospodarki, podobnych form osadniczych oraz cech budownictwa. Ponadto wiele wzajemnych powiązań można zauważyć w inwentarzu ceramicznym, różnym co prawda w poszczególnych grupach, wykazującym jednak wiele cech wspólnych zarówno co do strony technicznej, jak i stylów w zdobnictwie. Ostatnim czynnikiem, który zaważył na wyróżnieniu tej kultury, jest obrządek pogrzebowy, w którym zmarłych składano powszechnie na długo użytkowanych cmentarzach.
Geneza
Historia badań nad początkami kultury łużyckiej
Popielnica kultury łużyckiej, o łagodnym załomie brzuśca
Różne formy szpil i dwie zapinki harfowate w centrum
Na przełomie XIX i XX wieku dominował pogląd, według którego ludność kultury łużyckiej przybyła na obszar dorzecza Odry i środkowej Łaby z ziem położonych w dorzeczu środkowego Dunaju. Wzrost zainteresowania tą problematyką miał miejsce w latach 20. XX wieku, kiedy problemem tym zajęli się Józef Kostrzewski[10] i Bolko von Richthofen[11]. Badacze ci zwrócili przy tym uwagę na istnienie grobów, które można nazwać formami przejściowymi, pomiędzy obrządkiem szkieletowym a obrządkiem ciałopalnym. Były to groby ciałopalne, nie zawierające popielnic, w których spalone resztki zwłok rozsypywano w jamach, wykopanych na długość ciała zmarłego. Ponadto wskazywano również na obecność niektórych wyrobów ceramicznych i brązowych zarówno we wczesnych fazach kultury łużyckiej, jak i w poprzedzającej ją kulturze przedłużyckiej. W związku z powyższymi ustaleniami uznano, że omawiana jednostka taksonomiczna wykształciła się na przełomie II i III epoki brązu, czyli około 1300 lat p.n.e. na bazie kultury przedłużyckiej. W 1928 roku Leon Kozłowski, zgadzając się z tą teorią, wyróżnił dla obszarów Dolnego Śląska, południowej Wielkopolski, Łużyc oraz wschodniej Saksonii, tak zwaną kulturę starołużycką[12]. Ziemie te uznał on za kolebkę kultury łużyckiej, a pogląd ten przyjął się także wśród innych archeologów. Obecnie termin kultura starołużycka został odrzucony i nie funkcjonuje już w literaturze.
Dopiero w latach 30. na skutek podjętych licznych badań na stanowiskach epoki brązu, zwrócono uwagę na rolę kultury trzcinieckiej w formowaniu się omawianej kultury. Polscy badacze zagadnieniem tym zajęli się zwłaszcza po drugiej wojnie światowej[13][14][15]. Doprowadziło to do swego rodzaju przeceniania wpływów, jaki mogła wywrzeć na formującą się kulturę łużycką, kultura trzciniecka[16]. Wysuwano wtedy pogląd, że kolebką mogła być dla niej strefa przemieszania się zespołów przedłużyckich i trzcinieckich[15]. Ważnym dla rozwoju myśli nad genezą omawianej kultury, było wyróżnienie przez Aleksandra Gradawskiego tak zwanej fazy łódzkiej, datowanej na starszą część III okresu epoki brązu, którą badacz ten wiązał z kulturą trzciniecką[17]. Miałaby być ona kolebką dla rozwoju wschodniej części kultury łużyckiej. Wiąże się to z wyraźnym podziałem na część zachodnią, gdzie większe powiązania można zauważyć z zespołami przedłużyckimi i na część wschodnią, gdzie dalej żywe były niektóre tradycje trzcinieckie. Również na obszarach Moraw i północno-zachodniej Słowacji badacze zwrócili uwagę na wpływy wcześniejszych kultur, mianowicie kultury wieterzowskiej oraz kultury mogiłowej[18].
Współczesne spojrzenie na początki kultury łużyckiej
Obecnie trudno jest mówić o powstaniu kultury łużyckiej jako o jednym, występującym wszędzie w taki sam sposób, zjawisku, nawet jeśli wyróżni się dwie grupy: wschodnią i zachodnią. W obrębie omawianej kultury archeologicznej, wyróżnić można wiele grup, dla których proces formowania się, nastąpił pod wpływem szeregu czynników. Zapewne nie dla wszystkich z tych grup proces ten przebiegał równocześnie. Początki kształtowania się kultury łużyckiej to końcowa część II okresu epoki brązu (1700–1300 lat p.n.e.) i początek III okresu (1300–1100 lat p.n.e.), według podziału chronologicznego, dokonanego przez Oskara Monteliusa. Proces ten rozpoczął się najpierw w grupie śląskiej, sasko-łużyckiej i słowackiej. Wiązał się ze zmianą modelu życia ludności, z przyjętego w kulturze przedłużyckiej na zachodnich i w kulturze trzcinieckiej na wschodnich połaciach ziem objętych nową jednostką kulturową. Zmiany te zachodziły w gospodarce, osadnictwie, kulturze materialnej, jak i przede wszystkim w obrządku pogrzebowym. Nie wszystkie jednak elementy obrządku pogrzebowego zostały od razu przyjęte, na co wskazuje długotrwałe przeżywanie się niektórych tradycji mogiłowych, na przykład występowanie obok grobów płaskich, pochówków pod kurhanami, wewnątrz których chowano szczątki w obrządku ciałopalnym bądź współistnienie na tych samych cmentarzyskach grobów szkieletowych i ciałopalnych[19].
Chronologia
Szpile żelazne
Kolie z paciorków brązowych i szklanych oraz kółka brązowe
Kultura łużycka rozwijała się od około 1350/1300 lat p.n.e. do około 500/400 lat p.n.e. W jej rozwoju w okresie epoki brązu na podstawie szerokiego rozprzestrzenienia się niektórych stylów produkcji ceramicznej oraz niektórych typów ozdób wykonywanych z brązu, rozróżnia się dwa podstawowe horyzonty chronologiczne[20]:
Horyzont wczesny – przypada na środkową epokę brązu i wyraża się poprzez występowanie ornamentu guzowego na ceramice, zwłaszcza w grupach zachodnich. Guzy te występują w miejscu największej wydętości brzuśców naczyń.
Horyzont późny – łączy się z późną epoką brązu. Charakterystyczna jest dla niego ceramika ostro profilowana, wiążąca się z dwustożkowymi formami naczyń, a następnie w późniejszej fazie pojawiają się naczynia zdobione ukośnym kanelowaniem oraz specyficzne formy mieczy, szpil i zapinek, wykonywane z brązu.
Wyróżnia się również fazę przypadającą na wczesną epokę żelaza, kiedy znaczne obszary kultury łużyckiej znalazły się pod wpływami kultury halsztackiej, a na obszarze Śląska można mówić wręcz o rozwijaniu się śląskiego typu stylu halsztackiego. Był to również pierwszy w dziejach ziem polskich okres napływu licznych wyrobów żelaznych. Ponadto z tym okresem wiąże się pojawienie tak zwanych grodów typu biskupińskiego, nazwanych tak od stanowiska archeologicznego w Biskupinie, słynącego obecnie z powstałej tam rekonstrukcji wału i osady kultury łużyckiej. Pojawienie się tej formy osadnictwa wiąże się najprawdopodobniej z najazdami na współczesne ziemie polskie nowej ludności, nazywanej Kimmerami. Kolejnym wartym wyróżnienia okresem w kulturze łużyckiej jest Hallstatt D, kiedy największym rozkwitem cieszyła się grupa wschodniowielkopolska, która przejęła od dominującej wcześniej grupy śląskiej, pośrednictwo w handlu bursztynem między obszarami Pomorza i południowej Europy. Na niektórych obszarach kultury łużyckiej, zwłaszcza na Kujawach, można zauważyć w tym czasie ślady najazdów grup scytyjskich, których efektem było zniszczenie części osad oraz występowanie na stanowiskach, charakterystycznych dla Scytów grocików z trzema graniami. Innym dowodem na obecność Scytów na ziemiach polskich jest skarb z Witaszkowa, mający charakter wotywno-kultowy[21].
Tabela przedstawia czas trwania okresów, w których istniała kultura łużycka: Nazwa okresu Czas trwania (lata p.n.e.)
I okres epoki brązu 1700–1500
II okres epoki brązu 1500–1300
III okres epoki brązu 1300–1100
IV okres epoki brązu 1100–900
V okres epoki brązu 900–700
VI okres epoki brązu 700–400
Obszar występowania i podział na grupy
Maksymalny zasięg kultury łużyckiej, zaznaczony kolorem zielonym
Zasięg występowania
Zasięg kultury łużyckiej został najszerzej przyjęty przez badaczy polskich, wbrew opiniom archeologów czeskich i niemieckich. Obecnie jednak obserwuje się coraz powszechniejsze przyjmowanie polskiego punktu widzenia co do zasięgu tej kultury[22]. Według tego poglądu kultura łużycka obejmuje swoim zasięgiem niemal całe ziemie polskie, z wyjątkiem północno-wschodnich skrawków kraju, północno-zachodnią i środkową Słowację, północne i środkowe Morawy, północną i północno-wschodnią część Czech, Saksonię, Łużyce, wschodnią Turyngię oraz wschodnią Brandenburgię, zaś w kierunku wschodnim sięga zachodniej części Wołynia.
Podział na grupy w obrębie kultury łużyckiej
Na obszarze tym rozwijały się poszczególne, różniące się często od siebie w mniejszym lub większym zakresie, grupy.
Grupa śląska – wyróżnia się ją dla obszarów wschodniej części Dolnego Śląska, lewobrzeżnej partii Górnego Śląska, południowej Wielkopolski, północno-wschodnich Czech, zachodnich części Małopolski oraz północnych i środkowych Moraw. Istniał w niej cały szereg podgrup, z reguły przypisanych mniejszym jednostkom geograficznym. Jeszcze u schyłku II okresu epoki brązu można mówić o formowaniu się grupy śląskiej na obszarze Płaskowyżu Głubczyckiego, Śląska Środkowego oraz pograniczu Śląska Środkowego z Dolnym Śląskiem, w dorzeczu rzeki Kaczawy. W późniejszym okresie ten model kulturowy rozprzestrzenił się na pozostałe obszary, które swoim zasięgiem obejmuje omawiana grupa. W obrębie grupy śląskiej wyróżnia się cztery fazy. Charakterystyczne są dla niej wspomniane już groby typu kietrzańskiego (nazwane tak od stanowiska w Kietrzu). We wczesnej epoce żelaza grupa śląska znalazła się w bezpośredniej styczności z kulturą halsztacką, co zaowocowało licznymi jej wpływami na ziemie polskie. Kultura łużycka na Śląsku załamała się dopiero w okresie brązu D, kiedy rolę wzorca dla innych regionów przejęła grupa wielkopolska. Przez cały okres swojego rozwoju grupa ta w znaczącym stopniu wpływała na inne grupy kultury łużyckiej.
Konstrukcja sumikowo-łątkowa w rekonstrukcji chaty w Biskupinie
Rekonstrukcja siekierki z tulejką i uszkiem
Grupa sasko-łużycka – funkcjonowała na obszarze Saksonii, Łużyc, zachodniej części Dolnego Śląska, wschodniej Turyngii oraz północno-zachodnich Czech. Również w niej wyróżnia się kilka podgrup. Uformowała się tak samo jak grupa śląska u schyłku II okresu epoki brązu. W obrębie jej rozwoju wyróżnia się pięć faz. Od samego początku obok osad otwartych funkcjonowały tu grody.
Grupa białowicka – grupa białowicka jest bezpośrednią kontynuacją grupy sasko-łużyckiej we wczesnej epoce żelaza. Dzieli się ona na trzy fazy, z których ostatnia kończy się dopiero w środkowym okresie lateńskim. Występują w niej grody lokowane na terenach podmokłych lub nad rzekami. Dotarły tu wpływy stylu halsztackiego ze Śląska, chociażby w postaci ceramiki malowanej i grobów w drewnianych komorach. Brak jest jednak wyrobów metalowych w stylu halsztackim.
Grupa brandenbursko-lubuska – obejmowała ona wschodnią część Brandenburgii, ziemię lubuską i zachodnie peryferie Wielkopolski. Jej rozwój dzieli się na trzy fazy. W pierwszej z nich dość licznie występowały jeszcze pochówki kurhanowe. Charakterystyczny jest dla niej tak zwany styl uradzki w ceramice, w którym występują ostro profilowane naczynia, zdobione poziomymi i ukośnymi żłobkami oraz tak zwane pucharki uradzkie na pustej nóżce.
Grupa zachodniopomorska – występowała na Środkowym oraz Zachodnim Pomorzu. Uformowała się u schyłku III lub w początkach IV okresu epoki brązu. W początkowych fazach licznie występowały tu groby kurhanowe. Grupa zachodniopomorska wykształciła również typowy dla siebie styl w odlewnictwie, inspirowany zapewne wzorcami płynącymi z kultury nordyjskiej.
Grupa wschodniopomorska (kaszubska) – ukształtowała się ona w tym samym okresie co grupa zachodniopomorska. Swoim zasięgiem obejmowała Pomorze Gdańskie. Na jej bazie wykształciła się około 650 lat p.n.e. kultura pomorska.
Grupa chełmińska – obejmowała swoim zasięgiem ziemię chełmińską, na prawym brzegu dolnej Wisły. Jej początki datuje się dopiero w IV okresie epoki brązu, zaś jej szczytowy okres rozwoju przypada na V brąz. W czasie tym wystąpiło wyraźne zagęszczenie stanowisk, utrzymujące się również w okresie halsztackim. W obrębie grodu tej grupy, położonego we wsi Gzin, natrafiono na bezsporne ślady kanibalizmu, w postaci szczątków ludzkich, potraktowanych w ten sam sposób jak szczątki zwierzęce. Na obszary grupy chełmińskiej dotarli Scytowie, którzy pozostawili za sobą liczne zniszczenia, czytelne na stanowiskach tej grupy, a także typowe części inwentarza, takie jak grociki trójgraniaste.
Grupa warmińsko-mazurska – istniała na obszarze Warmii i części Mazur. Część zmarłych chowano tu w dużych kurhanach, zawierających liczne pochówki. Inną charakterystyczną formą były bruki kamienne, pod którymi znajdowały się szczątki na cmentarzyskach płaskich. W okresie wczesnej epoki żelaza, na tym obszarze rozprzestrzeniła się ludność kultury kurhanów zachodniobałtyjskich, co dało kres grupie warmińsko-mazurskiej.
Grupa górnośląsko-małopolska – występowała na wschód od grupy śląskiej, pod której silnymi wpływami się znajdowała. Swoim zasięgiem obejmowała północną i wschodnią część Górnego Śląska, południowo-wschodnią część Wielkopolski wraz ze skrawkami Śląska środkowego oraz zachodnie połacie Małopolski. Była ona w dużym stopniu zróżnicowana wewnętrznie, a w jej obrębie wyróżnia się cztery podgrupy. Charakterystyczne jest dla niej bardzo ubogie zdobnictwo naczyń. We wschodniej części Śląska we wczesnej epoce żelaza pojawiły się elementy stylu halsztackiego, w ograniczonej jednak ilości. W okresie halsztackim C można również zauważyć liczne występowanie grobów szkieletowych, obok pochówków ciałopalnych, jednak zwyczaj ten zanika już w okresie D, w którym z kolei pojawiła się na tych ziemiach ceramika inkrustowana białą masą, będąca efektem wpływów grupy wschodniowielkopolskiej.
Grupa słowacka – grupa ta wykształciła się w tym samym okresie co grupa śląska, czyli u schyłku II okresu epoki brązu. Kolebką dla niej jest najprawdopodobniej dorzecze górnego Wagu, skąd znane są najstarsze stanowiska. Swoim zasięgiem obejmowała północno-zachodnią i środkową część Słowacji, a także fragmenty wschodnich Moraw. Grupa ta rozwijała się nieco inaczej od innych grup kultury łużyckiej. Ludność tej grupy eksploatowała karpackie złoża miedzi i w związku z tym wytworzyła własny ośrodek produkcji metalurgicznej. We wczesnej epoce żelaza w grupie tej wznoszono liczne grody, lokowane w miejscach z natury obronnych i fortyfikowane wałami o konstrukcji drewniano-kamienno-ziemnej. Wewnątrz tych grodów znajdowały się zabudowania w konstrukcji zrębowej. Były one regularnie rozplanowane we wnętrzu osad. Charakterystyczne dla tej grupy we wczesnej epoce żelaza są często spotykane ślady zamieszkiwania jaskiń.
Grupa kyjatycka – kultura kyjatycka wytworzyła się na pograniczu środkowej Słowacji i północnych Węgier w IV okresie epoki brązu, na skutek przesunięć ludności grupy słowackiej na wschód, na obszary zajmowane wcześniej przez ludność kultury pilińskiej.
Fragmenty uprzęży końskiej
Grupy wschodnie – terminem tym określa się obszary dawnej kultury trzcinieckiej objęte zasięgiem kultury łużyckiej. W ich obrębie istniała faza konstantynowska (zwana też grupą), która wykształciła się w III okresie epoki brązu. Charakterystyczne dla tej fazy są groby obstawione i wyłożone kamieniami, z przepalonymi wewnątrz nich szczątkami kilku osób. Na jej bazie powstała grupa środkowopolska. Wśród tak zwanych grup wschodnich wyróżnia się kilka jednostek taksonomicznych.
Grupa środkowopolska – wykształciła się na bazie grupy (fazy) konstantynowskiej, na terenach środkowej Polski. W jej ceramice widoczne są elementy stylu uradzkiego.
Grupa wschodniowielkopolska – zajmowała obszar wschodniej Wielkopolski, a zwłaszcza obszary w międzyrzeczu Prosny i Warty, a także na Kujawach. Groby w tej grupie były często nakrywane brukiem kamiennym. Ponadto wyjątkowo długo, bo aż do IV okresu epoki brązu, przetrwały tu tradycje mogiłowe. Wiążą się z nimi kurhany, pod którymi występowały pochówki szkieletowe, wśród których część miała nadpalania kości oraz pochówki ciałopalne. Grupa ta najsilniej rozwinęła się w okresie halsztackim D, kiedy nastąpił upadek kultury łużyckiej na obszarze Śląska. Ośrodek wielkopolski przejął w tym czasie pośrednictwo w handlu bursztynem od grupy śląskiej, co przyczyniło się do rozkwitu kultury łużyckiej na obszarze wschodniej Wielkopolski i Kujaw. Powstał tu ważny ośrodek metalurgiczny, a ponadto na obszarach tych pozyskiwano sól. Rozwinęła się na tym terenie technika inkrustacji ornamentów na ceramice za pomocą białej masy. Z grupy wschodniowielkopolskiej pochodzą również grody obronne typu biskupińskiego. Z jednej strony na tych osadach brak jest wyodrębniających się budowli, z drugiej natomiast występują tam bogato wyposażone pochówki, interpretowane jako groby naczelników rodowych lub plemiennych. Ponadto pojawiają się tu również elementy rzędu końskiego i pochówki zaopatrzone w broń, co pozwala przypuszczać, że w obrębie tej grupy powstała warstwa wojowników konnych.
Grupa północnomazowiecka – występowała na obszarach północnego Mazowsza od IV okresu epoki brązu. Typowe są dla niej pochówki popielnicowe pod brukami lub nasypami kamiennymi. Brak jest śladów tej grupy we wczesnej epoce żelaza, kiedy musiała ona zaniknąć.
Grupa wschodniomazowiecko-podlaska – jej początki sięgają schyłku III okresu epoki brązu. Swoim zasięgiem obejmowała północno-wschodnie Mazowsze oraz Podlasie. Rozwijała się aż do końca okresu halsztackiego. Zdarzają się w niej nieliczne groby ciałopalne bezpopielnicowe, w których szczątki zmarłych rozsypywano po wykopanej jamie. Występowało tu mało wyrobów brązowych i ciągle żywa była wytwórczość krzemieniarska.
Grupa ulwówecka – grupa ta rozwijała się na zachodnim Wołyniu i na ziemi lubelskiej w IV i V okresie epoki brązu. Stosowano tu zarówno szkieletowy, jak i ciałopalny obrządek pogrzebowy. Ceramika wykazuje tu znaczne powiązania z grupą środkowopolską.
Formy odlewnicze, dysza od pieca hutniczego i siekierka z tulejką
Grupa tarnobrzeska – występowała głównie w dorzeczu Sanu, ale także w dorzeczu Wisłoki oraz we wschodniej części Gór Świętokrzyskich. Ku północnemu wschodowi sięgała pasma wzniesień Roztocza. Ukształtowała się w ciągu III okresu epoki brązu, a rozwijała się aż do schyłku okresu halsztackiego. W jej rozwoju wyróżnia się trzy fazy, przy czym w czasie trwania pierwszej grupa tarnobrzeska znajdowała się pod wpływem kultury Noua, a później w obrębie oddziaływań kultury Gáva. Grupa ta wykazuje duże różnice w inwentarzu ceramicznym w stosunku do innych grup kultury łużyckiej.
Grupa górzycka – zajmowała obszary położone nad dolną Odrą oraz nad dolną Wartą w rejonie jej ujścia do Odry. W jej rozwoju wyróżnia się dwie fazy, z których pierwszą datuje się na okres halsztacki C, a drugą na okres halsztacki D. Powstała ona po części na bazie grupy brandenbursko-lubuskiej. Występują w tej jednostce wpływy z grupy śląskiej, które widoczne są zwłaszcza w inwentarzu ceramicznym, w stylu halsztackim. Ciekawym znaleziskiem pochodzącym z tej grupy jest figurka kobiety trzymającej naczynie, odkryta w miejscowości Deszczno.
Występują również grupy bądź kultury wykazujące znaczne podobieństwo z kulturą łużycką.
Kultura wysocka – rozwijała się na obszarach położonych na wschód od kultury łużyckiej, obejmując swoim zasięgiem południowy Wołyń oraz dorzecza górnego Bugu, Seretu i Styru. Wytworzyła się w IV okresie epoki brązu. Występuje w niej wiele cech wspólnych z kulturą łużycką, jednak istnieje tu zdecydowanie inny obrządek pogrzebowy, ze znaczną przewagą grobów szkieletowych. Pomimo to niektórzy badacze, a zwłaszcza Zbigniew Bukowski, włączają ją w obręb kultury łużyckiej jako jedną z jej grup[23].
Grupa dolnosoławska – funkcjonowała nad dolną Soławą i w północnej części dorzecza środkowej Łaby. Występuje w niej taki sam obrządek pogrzebowy jak w kulturze łużyckiej oraz podobny do znanego z tej kultury inwentarz ceramiczny. Inne są natomiast wyroby brązowe, nawiązujące stylistycznie do wyrobów kultury nordyjskiej.
Grupa dolnohawelańska – występowała na północ od grupy dolnosoławskiej, na obszarze po obu stronach Łaby. Ukształtowała się pod koniec III okresu epoki brązu i funkcjonowała aż po wczesną epokę żelaza. Charakterystyczne są dla niej groby kloszowe oraz występowanie skarbów wyrobów brązowych. Tak samo jak w przypadku grupy dolnosoławskiej inwentarz ceramiczny jest tutaj taki jak w kulturze łużyckiej, natomiast brązowy odpowiada bardziej wyrobom kultury nordyjskiej.
Przynależność etniczna
Rekonstrukcja krosna tkackiego z osady w Biskupinie
Największe emocje wśród archeologów budzi kwestia przynależności etnicznej ludności kultury łużyckiej[24]. Wiąże się to z teorią o autochtonicznej genezie Słowian oraz z powstaniem terminu Prasłowianie. W okresie międzywojennym polska archeologia, której czołowym przedstawicielem był Józef Kostrzewski, dążyła do udowodnienia, że ziemie polskie były zasiedlone przez Słowian jeszcze w epoce brązu, a osadnictwo te miało charakter ciągły, aż do wczesnego średniowiecza[25]. Według hipotezy Kostrzewskiego to właśnie ludność kultury łużyckiej miała być przodkiem późniejszych Słowian. Koncepcja ta była obowiązującym paradygmatem polskiej archeologii w kilku następnych dziesięcioleciach, kiedy to badacze mieli za zadanie dowieść przynależności ziem zachodnich do Słowian. Była ona po części podyktowana jako odpowiedź na teorie archeologów niemieckich, a zwłaszcza Gustafa Kossinny, który doszukiwał się w kulturze łużyckiej etnosu pragermańskiego. Badacze niemieccy widzieli również w kulturze łużyckiej lustrzane odbicie pobytu na omawianych ziemiach ludów iliryjskich. Wiąże się to z wypracowanym przez Kossinnę sposobem przyporządkowania kultur archeologicznych poszczególnym ludom i plemionom, znanym z relacji starożytnych[26]. Dalej od Kostrzewskiego poszedł Aleksander Gardawski, który doszukiwał się istnienia Prasłowian w ramach kultury trzcinieckiej, na bazie której miała dopiero rozwinąć się kultura łużycka[8], natomiast najbardziej odważną w tej kwestii hipotezę postawił Witold Hensel[27]. Uważał on, że pierwsze prasłowiańskie wspólnoty należy przypisywać do okresu kultur z ceramiką sznurową. Zgodnie z tą hipotezą kultura trzciniecka i wschodnia część kultury łużyckiej odpowiadały plemionom słowiańskim, natomiast zachodnia część ziem w zasięgu kultury łużyckiej, dopiero później uległa slawizacji. Spośród grup etnicznych odnotowanych w źródłach piśmiennych podkreślić również należy prawdopodobny związek illyryjskich Wenetów z kręgiem kulturowym pól popielnicowych. U progu czasów historycznych ludy z tak zwanego wenetyjskiego ugrupowania etnicznego zepchnięte były jednak kolejnymi falami ludnościowymi na takie obszary jak rejon ujścia Wisły, Bretania, Macedonia, a nawet Paflagonia w Azji Mniejszej[28]. Obecnie podkreśla się słabość hipotezy autochtonicznego pochodzenia Słowian, wskazując na brak możliwości udowodnienia ciągłości osadniczej na ziemiach polskich. Zdaniem Kazimierza Godłowskiego geografia etniczna ówczesnej Europy była o wiele bardziej skomplikowana, niż uważają zwolennicy koncepcji autochtonicznej. Wynika to z faktu, że istniało w tym czasie z pewnością wiele ludów, których języków nie znamy ani z przekazów pisanych, ani z czasów nam współczesnych[29]. Dlatego też niemożliwe do udowodnienia jest powiązanie niektórych grup etnicznych z określonymi grupami i kulturami kręgu kultur pól popielnicowych, w tym z grupami kultury łużyckiej. W związku z tym, jak podkreśla Piotr Kaczanowski, należy zachować szczególną ostrożność w identyfikowaniu grup taksonomicznych ze znanymi z przekazów pisanych grupami etnicznymi[30].
Włoski paleolingwista Mario Alinei, twórca teorii paleolitycznej ciagłości[31], znacznie starsze kultury archeologiczne przypisuje Słowianom. Jego metoda autodatowania lingwistycznego datuje zróżnicowanie językowe wcześniej niż teoria Colina Renfrewa. Alinii wskazuje także na zapożyczenia z języków słowiańskich w ościennych językach, zapożyczenia te przekształcone według reguł transformacji językowych dodatkowo ustalają daty ustalone metodą autodatowania. Alinei twierdzi, że słowiański charakter miały już naddunajskie kultury starčevskie[32] i późniejsze Vinča i Baden. Alinei jednoznacznie krytykuje polityczne pobudki przedwojennej „pangermańskiej ideologii”[33], z wykluczaniem grup słowiańskich z ziem obejmujących kulturę łużycką jako koniecznym następstwem tej ideologii[34].
Niektórzy polscy badacze identyfikowali ludność kultury łużyckiej ze wspomnianymi przez Herodota Neurami, na co miałyby wskazywać liczne na obszarze Polski nazwy rzeczne o rdzeniu *nur / *nyr („mokry, wilgotny”)[35]: Nurzec, Ner, Narew. Ponieważ Herodot, umiejscawiający Neurów w dorzeczu Prypeci, Bohu i Dniestru, pisze że przybyli tam ze swoich dawniejszych siedzib, byliby oni zatem ludnością łużycką która wywędrowała na wschód[36].
Społeczeństwo i religia
Przęślik z wrzecionem. Przyrząd służący do tworzenia nici
Wózek z Domasławia, pochodzący z okresu halsztackiego
W przypadku ludności kultury łużyckiej próbuje się odtworzyć pierwotne struktury społeczne. Wiąże się to z zaawansowaniem w kwestii badań nad mikroregionami osadniczymi oraz wielkimi, funkcjonującymi nieraz przez kilkaset lat, cmentarzyskami. Pierwszą i najmniejszą jednostką podstawową w kulturze łużyckiej miała być rodzina pojedyncza. Rodziny te łączyły się następnie w wielkie rodziny bądź rody, na które składało się około 100–150 osób. Jedna taka wielka rodzina mogła wykorzystywać powierzchnię około 20–30 km². Największą, ale zapewne luźniejszą formę organizacji społecznej, miały sprawować plemiona składające się z 30–40 rodów. Właśnie tych plemion próbuje się doszukiwać w podgrupach grup kultury łużyckiej.
Na podstawie grobów z wielkich cmentarzysk poznano strukturę wiekową chowanych osób. Dominowały trzy grupy: dzieci do 6 miesięcy, ludzie młodzi w wieku 15–20 lat oraz ludzie dojrzali w wieku 25–35 lat. Obliczona średnia długości życia ludności kultury łużyckiej wynosi około 20 lat, co spowodowane jest dużą śmiertelnością wśród dzieci. Społeczności omawianej kultury były raczej egalitarne, czego dowodem jest bardzo mała ilość grobów wyróżniających się pod względem wyposażenia. W niektórych grupach, zwłaszcza w fazach wczesnych, groby takie jednak występują, wskazując na uprzywilejowaną pozycję starszyzny rodowo-plemiennej. O akumulacji dóbr przez takie osoby świadczyć mogą występujące w początkowym okresie skarby brązowe.
Inaczej sytuacja wygląda w kwestii próby rekonstrukcji dawnych wierzeń i idei religijnych. Na cmentarzyskach brak jest grobów wskazujących na istnienie osób pełniących funkcje kultowe lub obrzędowe. W niektórych grupach występują co prawda figurki ludzkie lub instrumenty muzyczne, jednak zdaniem Piotra Kaczanowskiego znaleziska te nie są dostatecznym argumentem mogącym potwierdzić istnienie zinstytucjonalizowanych form obrzędowych[37]. Z całego obszaru objętego zasięgiem kultury łużyckiej nie jest znany żaden obiekt, co do którego można przypuszczać, że pełnił funkcje kultowe. Z kultem solarnym łączy się co prawda niektóre znaki występujące na ceramice oraz przedstawienia ptaków, wiążą się one jednak dopiero z wczesną epoką żelaza. Przypuszcza się, że ówczesne wierzenia musiały dotyczyć sfery życia pośmiertnego i różnych aspektów rytuału grzebalnego.
Obrządek pogrzebowy
Pochówek popielnicowy w komorze drewnianej
Pochówek popielnicowy. Po prawej u góry naczynie w stylu guzowatym
Najpowszechniejszym oraz najbardziej charakterystycznym dla ogólnego zarysu kultury łużyckiej jest obrządek pogrzebowy ciałopalny popielnicowy. Zmarłych chowano w grobach płaskich, tworzonych na wielkich, używanych przez wiele pokoleń, cmentarzyskach. Z pojawieniem się takich cmentarzysk wiązało się formowanie kultury łużyckiej na bazie kultury mogiłowej oraz kultury trzcinieckiej. Jednak proces ten nie przebiegał wszędzie jednakowo, a wspomniana forma pochówku nie jest jedyną występującą wśród form grzebania zmarłych. Stosunkowo długo utrzymywały się starsze tradycje mogiłowe, z którymi wiązało się istnienie w głąb II i nieraz IV epoki brązu grobów pod kurhanami. Ze zjawiskiem takim badacze spotykają się w Saksonii, na Łużycach, Pomorzu i Słowacji. Inną formą kontynuowania starszych tradycji są współwystępujące na tych samych cmentarzyskach, wraz z grobami ciałopalnymi, pochówki szkieletowe, co daje się zauważyć zwłaszcza na obszarze Górnego Śląska oraz zachodniej Małopolski. Występowały także różne warianty pochówków ciałopalnych. W pierwszych fazach rozwoju, na cmentarzysku położonym w miejscowości Kietrz, odkryto wiele grobów przygotowanych jakby na przyjęcie całych, niespalonych zwłok, w których znajdowały się jedynie rozsypane po całej jamie szczątki zmarłego. Innym typem grobu są pochówki ciałopalne popielnicowe znajdujące się pod brukiem kamiennym. Cmentarzyska kultury łużyckiej funkcjonowały przez okres nawet kilkuset lat, przy czym przez cały ten czas zachowywano te same tendencje rozwoju nekropolii, nie naruszając tym samym grobów starszych.
O sile tradycji łużyckich w obrządku pogrzebowym świadczy nie zmienienie się formy pochówku w grupie śląskiej, pomimo licznych wpływów kultury halsztackiej w wielu innych dziedzinach życia. W okresie tym pojawiły się w grupie śląskiej jedynie nieliczne, pojedyncze groby szkieletowe. Wpływami kultury halsztackiej tłumaczy się natomiast pojawienie się konstrukcji drewnianej w grobach, tworzącej tak zwane komory drewniane. Innym efektem tych wpływów jest występowanie w grobach dużych naczyń wazowatych, nie służących jako popielnice, lecz jako jedne z przystawek. Na uwagę zasługują tu cmentarzyska położone w miejscowościach Domasław i Gorszewice. Cmentarzysko w tej ostatniej wymienionej miejscowości wiązało się najprawdopodobniej z istnieniem faktorii handlowej. Trudno byłoby w innym przypadku wytłumaczyć ogromną ilość wyrobów obcego pochodzenia. W okresie halsztackim pojawiły się również takie zjawiska jak: obstawianie grobów kamieniami, występujące na przykład w grupie górzyckiej, groby wyposażone w broń i elementy uprzęży końskiej, głównie w grupie wschodniowielkopolskiej, obecność licznych grobów szkieletowych w okresie halsztackim C w grupie górnośląsko-małopolskiej, które zanikły już w okresie D oraz groby występujące jeden nad drugim w grupie słowackiej.
Gospodarka
Sadzak i motyka wykonane z poroża zwierząt
Cechą charakterystyczną w zasadzie dla wszystkich grup kultury łużyckiej jest stabilny, osiadły tryb życia, związany z formą gospodarki typową dla tej kultury. Ludność omawianej jednostki taksonomicznej zajmowała się głównie uprawą ziemi, zarazem przy dużym znaczeniu hodowli zwierząt. Rośliny uprawiane przez ówczesną ludność na dużą skalę to głównie zboża takie jak: pszenica, jęczmień i proso. Ponadto znano także uprawiane kopieniaczo rośliny bobowate, mianowicie: groch, bób i soczewicę, a także len oraz mak. Jako narzędzia do uprawy roli służyły motyki wykonane z fragmentów poroża zwierząt, rogowe kopaczki i sadzaki oraz radła wykonane z drewna, którymi za pomocą siły pociągowej zwierząt orano ziemię. Zachowane fragmenty radeł pochodzą z wczesnej epoki żelaza, jednak przypuszcza się, że były one używane również w epoce brązu. Ze zwierząt hodowano bydło rogate, owce, świnie i konie. W ramach gospodarstwa domowego funkcjonowała obróbka kości, drewna, gliny, poroża, krzemienia, kamienia, wytwórczość ceramiczna, tkacka oraz obróbka włókien. W okresie halsztackim D na obszarze Kujaw duże znaczenie osiągnęła eksploatacja źródeł słonych. Przez cały okres trwania kultury łużyckiej rozwinięte było także odlewnictwo, najprawdopodobniej mające już wtedy status odrębnego rzemiosła. Świadczy to o dużej roli handlu, bowiem cała wytwórczość metalurgiczna bazowała najprawdopodobniej na surowcu importowanym. Jednak największą rolę odegrał handel dopiero we wczesnej epoce żelaza, kiedy grupa śląska kultury łużyckiej najprawdopodobniej przejęła kontrolę nad paneuropejskim szlakiem handlowym, czyli tak zwanym szlakiem bursztynowym wiodącym od północnych wybrzeży Morza Adriatyckiego, poprzez obszary naddunajskie, a następnie rzeką Morawą ku Bramie Morawskiej, lądem przez Śląsk, po czym Odrą do Morza Bałtyckiego.
Osadnictwo i budownictwo
Rekonstrukcja wału i chaty w Biskupinie
U schyłku II oraz w III i IV okresie epoki brązu ludność kultury łużyckiej zamieszkiwała osady otwarte, zakładane na terasach nadzalewowych rzek i potoków oraz na łąkach w pobliżu jezior. Wyjątkiem jest tutaj grupa sasko-łużycka, w której już od najwcześniejszych faz rozwoju występowały grody. Domy wznoszono najczęściej w konstrukcji słupowo-ramowej, chociaż występuje również konstrukcja zrębowa i konstrukcja sumikowo-łątkowa. Chaty te były budowane na planie prostokąta. Miały wnętrza składające się z dwóch lub trzech pomieszczeń, a w jednym z tych pomieszczeń znajdowało się palenisko ułożone z kamieni. Poza budynkami naziemnymi w pozostałościach osad odkryto liczne jamy o charakterze gospodarczym lub produkcyjnym oraz paleniska.
W V okresie epoki brązu ludność kultury łużyckiej rozpoczęła intensywną kolonizację wewnętrzną, co musiało wiązać się ze zwiększeniem gęstości zaludnienia. Skłoniło to ludzi do szukania nowych miejsc dla osadnictwa, co zaowocowało wkroczeniem kultury łużyckiej na tereny górskie w Sudetach i w zachodnich Karpatach. Zaczęto również wykorzystywać zalesione obszary dzielące dotąd poszczególne centra osadnicze. W następnej fazie rozwoju, zaliczanej już do okresu halsztackiego, zaczęto na południowych i zachodnich połaciach terytorium zajętego przez kulturę łużycką wznosić osiedla obronne, czyli tak zwane grody typu biskupińskiego. Poza Biskupinem, datowanym metodą dendrochronologiczną na 738 lub 737 rok p.n.e., grody takie znane są ze stanowisk położonych przy miejscowościach Izdebno, Smuszewo, Sobiejuchy, Jankowo i Kruszwica. Osiedla te miały podobną lokalizację, wszystkie były bowiem ulokowane na terenach bogatych w zbiorniki wodne. We wszystkich daje się również zauważyć dążenie budowniczych do maksymalnego zagospodarowania zabudowanej powierzchni i wykorzystania naturalnych walorów obronnych. Wały tych grodów budowano w konstrukcji zrębowej, ich wnętrze wypełniając ziemią i kamieniami[38]. Ich pojawienie się związane jest najprawdopodobniej z tak zwanym horyzontem kimeryjskim, czyli z przybyciem do Europy koczowniczych ludów, najeżdżających między innymi obszary objęte osadnictwem kultury łużyckiej. Ponadto istnienie osad ufortyfikowanych charakteryzuje grupę słowacką kultury łużyckiej, gdzie istniały grody ufortyfikowane wałami drewniano-kamienno-ziemnymi. W obrębie tych grodów znajdowały się rzędy domów porozdzielane ulicami. Niektóre z chat w tej grupie były stawiane na podmurówkach kamiennych. Istnieje pogląd, według którego grody kultury łużyckiej były zaczątkiem procesów urbanizacyjnych na ziemiach polskich. Jednakże brak swobody architektonicznej wyrażający się w przestrzeganiu określonych zasad przy rozmieszczaniu nowych budynków, a także społeczny nacisk na egalitaryzm, brak miejsca centralnego i obiektów publicznych oraz samowystarczalność osady powodują, że we współczesnym rozumieniu słowa miasto nie można utożsamiać grodów typu biskupińskiego z procesami urbanizacyjnymi[39].
Inwentarz
Wyroby ceramiczne
W III okresie epoki brązu w grupie sasko-łużyckiej oraz w grupie śląskiej wykształcił się charakterystyczny dla tego okresu styl w ceramice nazywany stylem guzowym. Na brzuścach naczyń tworzono guzy poprzez wyciskanie ich z wnętrza naczynia, przez co te w przekroju przybierały kształty wieloboków. Powierzchnię wokół guzów zdobiono liniami dookolnymi albo żłobkami. Styl ten występował także w grupie bandenbursko-lubuskiej, gdzie utworzył się jego kolejny wariant oraz w grupie górnośląsko-małopolskiej, gdzie pojawił się jako wpływ grupy śląskiej. Styl guzowy nie przyjął się jednak w całej połaci ziem objętych osadnictwem kultury łużyckiej, a zwłaszcza na obszarach wschodnich oraz w grupie słowackiej. Inaczej było w IV okresie epoki brązu, kiedy to w całej kulturze łużyckiej rozpowszechniły się naczynia dwustożkowate, o ostrych załomach brzuśców. W tym czasie przyjął się również motyw szerokich ukośnych żłobków. U schyłku epoki brązu można zauważyć w ceramice zwyczaj łagodzenia ostrych załomów brzuśców naczyń oraz przyjęcie się techniki grafitowania powierzchni naczyń. Dla tego okresu typowym był ornament geometryczny, na który składały się grupy rytych kresek, linii oraz trójkątów ukośnie zakreskowanych. Z kolei w grupie sasko-łużyckiej pojawiło się zdobienie naczyń szerokimi poziomymi żłobkami.
We wczesnej epoce żelaza zmiany dały się zauważyć w znajdującej się pod wpływami kultury halsztackiej grupie śląskiej, z której rozprzestrzeniały się na inne obszary objęte zasięgiem kultury łużyckiej. Rozwinęła się tu wyspecjalizowana produkcja garncarska, nastawiona na produkcję ceramiki typu halsztackiego. Doskonalono technikę grafitowania naczyń, wprowadzano nowe motywy zdobień, a również zastosowano nowe osiągnięcia w technice produkcji i zdobienia naczyń. Charakterystyczne jest zdobienie naczyń wyświeconymi kreskami lub pasmami na grafitowanej powierzchni. Na Śląsku pojawiło się w tym czasie zjawisko malowania wyrobów ceramicznych, oparte na halsztackich wzorcach. Występują liczne malowane motywy geometryczne składające się z kół, będących wyobrażeniami tarczy słonecznej, czy z trójkątów oraz trykwetrów. Niektóre z tych znaków mogły nieść ze sobą symbolikę solarną. Wyjątkowym znaleziskiem o charakterze kultowym jest tak zwany wózek z Domasławia[40], czyli niewielkie naczynie umieszczone na umocowanych do niego od spodu kółkach. Spotyka się również w grobach kultury łużyckiej tego okresu gliniane podstawki w kształcie półksiężyca, które ustawiane były na płaskich plackach glinianych. Poza tymi nowymi typami ceramiki w dalszym ciągu występowały również dawniejsze rodzaje naczyń, używane zwłaszcza w gospodarstwie domowym. Naczynia te były kontynuacją starszych wzorców z epoki brązu.
Inaczej sytuacja wyglądała w przypadku wschodniej Wielkopolski, czyli obszaru, który wiódł prym w okresie halsztackim D, kiedy załamaniu uległa grupa śląska kultury łużyckiej. Z grupy wschodniowielkopolskiej, na inne obszary obejmowane zasięgiem kultury łużyckiej, dostały się wpływy, których efektem była nowa technika zdobienia naczyń. Mianowicie zdobienia tych wyrobów inkrustowano białą masą. Poza tradycyjnymi i starszymi motywami, pojawiły się wtedy schematyczne wyobrażenia ludzi i zwierząt, które czasem tworzą całe przedstawienia figuralne na naczyniach. Najczęściej występują sceny polowań na jelenie z udziałem jeźdźców pieszych i konnych oraz sceny z wozami, których interpretacja nastręcza badaczom problemów. Bierze się jednak pod uwagę możliwość wyobrażania sobie w ten sposób podróży w zaświaty. Figuralny styl w zdobnictwie naczyń jest efektem wpływów kultury wschodniohalsztackiej.
Wyroby metalowe
Bransolety brązowe po prawej stronie i żelazne po lewej
Noże żelazne
Już w III fazie epoki brązu szeroko rozpowszechniły się w całej wczesnej fazie wyroby brązowe, wśród których występowały: charakterystyczne szpile brązowe, miecze z nitami do umocowania rękojeści, bransolety z tarczkami spiralnymi, różnego typu siekierki, zwłaszcza siekierki z piętką. W czwartym okresie epoki brązu wykształcił się styl, który szybko opanował cały niemal obszar objęty zasięgiem kultury łużyckiej. Wyroby występujące w tym czasie to siekierki z tulejkami, miecze z rękojeściami brązowymi, ozdoby z tarczkami spiralnymi, występujące już wcześniej siekierki ze skrzydełkami, noże, bransolety, pierwsze zapinki. W schyłkowej epoce brązu pojawiły się dodatkowo nowe typy zapinek, sierpy z guzkiem, brzytwy i sztylety, naszyjniki oraz drobne ozdoby z drutu.
Zawieszki binoklowate (kształtem przypominające binokle)
Sytuacja uległa zmianie już w okresie halsztackim C, kiedy to na obszarze zajmowanym przez grupę śląską kultury łużyckiej, pojawiły się wpływy kultury halsztackiej. Wynikają one najprawdopodobniej z istnienia w tych rejonach szlaku handlowego, wiodącego z wybrzeża północnego Adriatyku nad Morze Bałtyckie. Dzięki tym wpływom w grupie śląskiej po raz pierwszy na ziemiach polskich zaczęły pojawiać się przedmioty żelazne. Wśród wyrobów importowanych na te tereny, można wyróżnić zapinki różnego typu, na przykład zapinki harfowate, naszyjniki, naczynia brązowe, klamry do pasa, siekierki żelazne z bocznymi występami, żelazne czekany, rzadziej spotykane już miecze. Ponadto na obszarach objętych zasięgiem kultury łużyckiej wytwarzano liczne bransolety z kulkowato zgrubiałymi końcami i szpile z łabędzią szyjką. Najprawdopodobniej zmienił się w tym czasie również styl ubierania, ponieważ rozpowszechniły się zapinki i klamry do pasów.
Inne wyroby
Funkcjonowały również narzędzia wytwarzane z innych materiałów. Tak jak i w innych kulturach archeologicznych epoki brązu w użyciu były przedmioty wykonane z poroża zwierząt, kości, drewna oraz z kamienia bądź krzemienia. Były to na przykład drewniane radła, służące do orania ziemi, rogowe kopaczki, sadzaki i motyki. Przez cały okres rozwoju omawianej kultury w użyciu były wykonane z kamienia topory. Wytwory krzemienne natomiast funkcjonowały najliczniej w grupach wschodnich, a zwłaszcza w grupie wschodniomazowiecko-podlaskiej, w której z krzemienia wytwarzano różnego typu narzędzia oraz grociki strzał. Występują również niemetalowe ozdoby w postaci paciorków, wykonywanych niekiedy ze szkła.
Zanik
U schyłku okresu halsztackiego doszło do znacznych zmian klimatycznych. Wiąże się to z nastaniem okresu subatlantyckiego. Był on chłodniejszy i wilgotniejszy od schyłku okresu poprzedniego, subborealnego. W efekcie nasilał się proces zabagniania coraz większych obszarów, w tym nawet zalewania terenów zasiedlonych (zmuszając np. do przebudowania grodu w Biskupinie). Problemem kluczowym był narastający problem z zaspokojeniem potrzeb żywnościowych. Przyczyną tego była koncentracja dużych grup ludności na małych obszarach, co przy mniejszej wydajności środowiska przyrodniczego skutkowało niemożnością zaspokojenia potrzeb wszystkich osadników. Doprowadziło to do zmian w sposobach uprawy ziemi, co pociągnęło ze sobą reorganizację sieci osadniczej, a więc również zburzenie istniejących dotychczas struktur gospodarczo-społecznych. Dodatkowo do destabilizacji sytuacji przyczyniły się najazdy zagonów scytyjskich, które już w czasach wcześniejszych doprowadziły do załamania się rozwoju grupy śląskiej kultury łużyckiej, wcześniej zresztą uległej silnym wpływom halsztackim. Istniejący w tych czasach kryzys znajduje swoje odzwierciedlenie również w danych palinologicznych, według których w czasach tych obniżyły się wskaźniki świadczące o gospodarce ludzkiej, a także nastąpiła regeneracja szaty leśnej. Na tle tych wydarzeń powstała nowa jednostka kulturowa, dla której bazą była grupa pomorska kultury łużyckiej, nazywana kulturą pomorską. Powstała w wyniku aktywizacji społeczności zasiedlających dotychczas trudniejsze warunki siedliskowe – obszary morenowe południowych pobrzeży Bałtyku. Te mniejsze, bardziej mobilne grupy w zmienionych warunkach stały się motorem przemian społeczno-kulturowych tej części Europy. Charakterystyczne dla nich rozproszone struktury osadnicze lokalizowane były na położonych wyżej i bardziej suchych glebach, co okazało się zbawienne w tym okresie. Kultura ta szybko rozprzestrzeniła się na inne obszary zajmowane dotąd przez osadnictwo kultury łużyckiej i położyła kres występowaniu tej ostatniej. Pozostałości kultury łużyckiej w postaci mniejszych i większych enklaw przetrwały jednak do środkowego okresu lateńskiego. Do ostatecznej destrukcji kręgu kultur popielnicowych przyczyniło się ostatecznie rozprzestrzenienie się w Europie Środkowej żywiołu (proto-)germańskiego[28].
Lusatian culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
The extent of Lusatian culture (marked in green)
Nordic Bronze Age (marked in yellow).
The Lusatian culture existed in the later Bronze Age and early Iron Age (1300 BCE – 500 BCE) in most of today’s Poland, parts of Czech Republic and Slovakia, parts of eastern Germany (where it is known as Lausitz, Latin: Lusatia) and parts of Ukraine. It covers the Periods Montelius III (early Lusatian culture) to V of the Northern-European chronological scheme.
There were close contacts with the Nordic Bronze Age.[1] Hallstatt and La Tène influences can also be seen particularly in ornaments (fibulae, pins) and weapons.
1 Origins
2 Culture
3 References
4 Further reading
5 External links
Origins
The Lusatian culture developed as the preceding Trzciniec culture experienced influences from the middle Bronze Age Tumulus Bronze Age, essentially incorporating the local communities into the socio-political network of Iron Age Europe.[2] It forms part of the Urnfield systems found from eastern France, southern Germany and Austria to Hungary and the Nordic Bronze Age in northwestern Germany and Scandinavia. It is followed by the early Iron Age Billendorf culture in the West. In Poland, the Lusatian culture is taken to span part of the Iron Age as well (there is only a terminological difference) and is succeeded in Montelius VIIbc in northern ranges around the mouth of Vistula by the Pomeranian culture spreading south.
“Lausitz-Type" burials were first described by the German pathologist and archaeologist Rudolf Virchow (1821–1902). The name refers to the Lusatia area in eastern Germany (Brandenburg and Saxony) and Poland. Virchow identified the pottery as “pre-Germanic” but refused to speculate on the ethnic identity of their makers.
Culture
Examples of Lusatian earthenware
Reconstructed Biskupin (Poland)
Burial was by cremation; inhumations are rare. The urn is usually accompanied by numerous, up to 40 secondary vessels. Metal grave gifts are sparse, but there are numerous hoards (e.g. Kopaniewo, Pomerania) that contain rich metalwork, both bronze and gold (hoard of Eberswalde, Brandenburg). Graves containing moulds, like at Bataune, Saxony or tuyeres attest the production of bronze tools and weapons at village level. The “royal” tomb of Seddin, Brandenburg, Germany, covered by a large earthen barrow, contained Mediterranean imports like bronze-vessels and glass beads. Cemeteries can be quite large and contain thousands of graves.
Well known settlements include Biskupin in Poland and Buch near Berlin. There are both open villages and fortified settlements (burgwall or grod) on hilltops or in swampy areas. The ramparts were constructed of wooden boxes filled with soil or stones.
The economy was mainly based on arable agriculture, as is attested by numerous storage pits. Wheat (emmer) and six-row barley formed the basic crops, together with millet, rye and oats, peas, broad beans, lentils and gold of pleasure (Camelina sativa). Flax was grown, and remains of domesticated apples, pears and plums have been found. Cattle and pigs were the most important domestic animals, followed by sheep, goats, horses and dogs. Pictures on Iron Age urns from Silesia attest horse riding, but horses were used to draw chariots as well. Hunting was practiced, as bones of red and roe deer, boar, bison, elk, hare, fox and wolf attest, but did not provide much of the meat consumed. The numerous frog bones found at Biskupin may indicate that frogs’ legs were eaten as well.
Hoards in swampy areas are considered by some archaeologists (Hãnsel) as “gifts for the Gods”. Human bones in 5 m deep sacrificial pits in Lossow (Brandenburg) might point to human sacrifice and possible cannibalism.
The Pre-Roman Iron Age of Northern Europe (5th/4th – 1st century BC) designates the earliest part of the Iron Age in Scandinavia, northern Germany, and the Netherlands north of the Rhine River.[1] These regions feature many extensive archaeological excavation sites, which have yielded a wealth of artifacts. Objects discovered at the sites suggest that the Pre-Roman Iron Age cultures evolved without a major break out of the Nordic Bronze Age, but that there were strong influences from the Celtic Iron-Age Hallstatt culture in Central Europe. During the 1st century BC, Roman influence began to be felt even in Denmark.[2]
Archaeologists first made the decision to divide the Iron Age of Northern Europe into distinct Pre-Roman and Roman Iron Ages after Emil Vedel unearthed a number of Iron Age artifacts in 1866 on the island of Bornholm.[3] They did not exhibit the same permeating Roman influence seen in most other artifacts from the early centuries AD, indicating that parts of northern Europe had not yet come into contact with the Romans at the beginning of the Iron Age.
Out of the Late Bronze Age Urnfield culture of the 12th century BCE developed the Early Iron Age Hallstatt culture of Central Europe from the 8th to 6th centuries BCE, which was followed by the La Tène culture of Central Europe (450 BCE to 1st century BCE). Albeit the metal iron came into wider use by metalworkers in the Mediterranean as far back as c. 1300 BCE due to the Bronze Age Collapse, the Pre-Roman Iron Age of Northern Europe started only as early as the 5th/4th to the 1st century BCE. The Iron Age in northern Europe is markedly distinct from the Celtic La Tène culture south of it, whose advanced iron-working technology exerted a considerable influence in the north, when, around 600 BC northern people began to extract bog iron from the ore in peat bogs, a technology acquired from their Central European neighbours. The oldest iron objects found have been needles, but edged tools, swords and sickles, are found as well. Bronze continued to be used during the whole period, but was mostly used for decoration.
Funerary practices continued the Bronze Age tradition of burning the corpses and placing the remains in urns, a characteristic of the Urnfield culture. During the previous centuries, influences from the Central European La Tène culture spread to Scandinavia from north-western Germany, and there are finds from this period from all the provinces of southern Scandinavia. Archaeologists have found swords, shield bosses, spearheads, scissors, sickles, pincers, knives, needles, buckles, kettles, etc. from this time. Bronze continued to be used for torcs and kettles, the style of which were continuous from the Bronze Age. Some of the most prominent finds are the Gundestrup silver cauldron and the Dejbjerg wagons from Jutland, two four-wheeled wagons of wood with bronze parts.
The Hallstatt culture was the predominant Central European culture from the 8th to 6th centuries BC (European Early Iron Age), developing out of the Urnfield culture of the 12th century BC (Late Bronze Age) and followed in much of Central Europe by the La Tène culture.
By the 6th century BC, the Hallstatt culture extended for some 1000 km, from the Champagne-Ardenne in the west, through the Upper Rhine and the upper Danube, as far as the Vienna Basin and the Danubian Lowland in the east, from the Main, Bohemia and the Little Carpathians in the north, to the Swiss plateau, the Salzkammergut and to Lower Styria.
It is named for its type site, Hallstatt, a lakeside village in the Austrian Salzkammergut southeast of Salzburg. The culture is commonly linked to Proto-Celtic and Celtic populations in its western zone and with (pre-)Illyrians in its eastern zone.
Kultura jastorfska
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Kultura jastorfska – obszar Dolnej Łaby
Strefa północnoeuropejskiego Barbaricum
Archeologiczna kultura jastorfska (nazwa pochodzi od stanowiska w miejscowości Jastorf w Dolnej Saksonii), jest kulturą wczesnej epoki żelaza z okresu przedrzymskiego (od okresu Hallstatt D – do przełomu er). Omawiana jednostka kulturowa została wydzielona ze względu na zanik poprzednich stanowisk związanych z kulturą nordyjską i pojawienie się nowych form, z których najbardziej charakterystyczną są duże stanowiska sepulkralne (cmentarzyska) rozdzielnopłciowe.
Spis treści
1 Chronologia, geneza i zanik
2 Obszar występowania i kontekst kulturowy
3 Charakterystyczne wytwory kulturowe
4 Osadnictwo
5 Obrządek pogrzebowy
6 Wierzenia
7 Gospodarka
8 Kultura jastorfska na terenie Polski
9 Interpretacja etniczna
10 Bibliografia
Chronologia, geneza i zanik
Genezę tej kultury wywodzi się z miejscowych tradycji późnohalsztackich (kultura nordyjska) i wpływu procesów latenizacji. Okres występowania kultury jastorfskiej jest dzielony na dwa etapy: starszy – 600 do 250 p.n.e. i młodszy – 250 p.n.e. do przełomu er. W pierwszym z tych okresów wyróżnia się trzy fazy: Jastorf A – z silnymi wpływami halsztackimi (także jeśli chodzi o wyroby metalowe) - 600–500 p.n.e., co odpowiada okresowi Hallstatt D; Jastorf B – z silnymi wpływami halsztackimi (także jeśli chodzi o wyroby metalowe) – 500–400 p.n.e., co odpowiada okresowi La Tène A oraz Jastorf C – kiedy kultura jastorfska przejmuje cechy lateńskie w zetknięciu się z Celtami – 400–350 p.n.e., co odpowiada okresowi La Tène B. W obrębie okresu młodszego wyróżniamy dwie fazy: Ripdorf – 350–120 p.n.e., co odpowiada okresowi La Tène C oraz Seedorf – 120–0 p.n.e., co odpowiada okresowi La Tène D. Po przełomie er stanowiska kultury jastorfskiej zanikają, pojawiają się stanowiska z materiałem archeologicznym typowym dla Kręgu nadłabskiego.
Europa okresu przedrzymskiego epoki żelaza:
grupy nordyckie
kultura jastorfska
grupa Harpstedt-Nienburger
plemiona celtyckie
kultura pomorska
kultura urn domkowych
kultura wschodniobałtycka strefy leśnej
kultura kurhanów zachodniobałtyjskich
kultura miłogradzka
grupy estońskie
Obszar występowania i kontekst kulturowy
Zasięg występowania stanowisk kultury jastorfskiej obejmuje obszar dorzecza dolnej Łaby z lokalnymi odmianami w Dolnej Saksonii, Meklemburgii, Brandenburgii. Zabytki związane z kulturą jastorfską obejmują tereny sąsiednie Jutlandii i Szlezwika-Holsztynu. Wyróżnia się także rejony występowania artefaktów tej kultury w środkowych Niemczech i Czechach. Silne powiązania z kulturą Poienesti-Łukasevka wydzieloną na terenie Mołdawii, są przypuszczalnie śladem wędrówki germańskiego plemienia Bastarnów. Kultura jastorfska współwystępuje z osadnictwem celtyckim od zachodu i południa, oraz kulturami archeologicznymi oksywską i przeworską od wschodu.
Charakterystyczne wytwory kulturowe
Wyposażenie grobów: ozdoby i części stroju z żelaza, szpile (typowe dla kultury jastorfskiej szpile ze skrzydełkami), klamry do pasa, zapinki, kolczyki, brzytwy, szczypczyki. Ceramika: naczynia wazowate o silnie chropowatej powierzchni i krótkiej szyi. Powierzchnia obmazywana, podzielona czasem na płaszczyzny wygładzone poziomo i pionowo. W fazach młodszych upowszechniły się naczynia szeroko otworowe.
Ekspansja plemion germańskich (750 p.n.e. – I w. n.e.)
przed 750 p.n.e.
do początków naszej ery
do 100 n.e.
po 100 n.e.
Osadnictwo
Osady otwarte w skupiskach oddzielonych obszarami pustek, przypuszcza się że granicami były rzeki, bagna i lasy.
Obrządek pogrzebowy
Na obszarze kultury jastorfskiej w ciągu całego okresu jej trwania występuje niemal wyłącznie obrządek ciałopalny. W starszym okresie przedrzymskim spotyka się groby z kamienną obudową, czasem w postaci bruków i kręgów. Na niektórych obszarach występują też często niewielkie kurhany (Szlezwik-Holsztyn). W młodszym okresie przedrzymskim kamienne konstrukcje zanikają i występują groby płaskie. Najbardziej charakterystyczne dla kultury jastorfskiej są rozległe cmentarzyska rozdzielnopłciowe, liczące nawet ponad tysiąc pochówków. Większość pochówków stanowią groby popielnicowe pozbawione szczątków stosu. Obok nich spotyka się także skupiska kości, pierwotnie umieszczonych w jakimś pojemniku organicznym (drewniane naczynie lub woreczek). Groby jamowe należą do zupełnie wyjątkowych. Powszechny był zwyczaj nakrywania popielnic naczyniem misowatym.
W skład wyposażenia grobowego wchodziły przede wszystkim ozdoby i części stroju. W fazie schyłkowej pochówki częściej wyposażane były w przedmioty codziennego użytku, narzędzia oraz w broń.
Wierzenia
Ośrodki kultu zostały odkryte na terenach bagiennych; przejawiają się one w składanych ofiarach z ludzi (możliwa jest także interpretacja, że karano w ten sposób przestępców, (Tacyt I w. n.e.), palonych ogniskach, drewnianych pomostach, wysokich drewnianych wysokich figurkach, a także ofiarach składanych w naczyniach glinianych z resztkami pożywienia lub z przedmiotami metalowymi; najczęściej są to naszyjniki.
Gospodarka
Ludność zajmowała się gospodarką rolno-hodowlaną. Jedynymi znanymi nam narzędziami, związanymi z gospodarką rolną, są kamienne żarna, zarówno nieckowate, jak i rotacyjne.
W północnej części obszaru osadnictwa znajdują się kompleksy pól uprawnych z granicami w postaci wałów kamienno-ziemnych (tzw. Celtic fields).
Na wybrzeżach Bałtyku znane są „śmietniki muszlowe”, zawierające wielką ilość morskich mięczaków, wskazujące na znaczenie ich zbieractwa dla gospodarki.
Wielkie znaczenie dla gospodarki posiadała, zwłaszcza od młodszego okresu przedrzymskiego, produkcja żelaza. Na terenie Szlezwika-Holsztynu występują liczne stanowiska ze śladami produkcji hutniczej, znajdujące się głównie wokół większych złóż rud darniowych, z dala od skupisk osadniczych.
Śladem ożywionego handlu z południową Europą są importy z tamtych rejonów; między innymi brązowe kotły z żelaznym brzegiem, prawdopodobnie z warsztatów z terenu Recji.
Kultura jastorfska na terenie Polski
Na terenie Polski wyróżnia się dwie grupy lokalne kultury jastorfskiej. Grupa nadodrzańska charakteryzuje się grobami jamowymi i lokalnymi formami zabytków: szpile ze skrzydełkami (Pomorze Zachodnie), pochówki w obrządku ciałopalnym, groby popielnicowe obsypane resztkami stosu nakryte misą, kamienne stelle lub bruki, inwentarz ubogi; przypuszcza się że wyposażane były jedynie groby kobiece (okres La Tène B). Grupa gubińska – pochówki popielnicowe nakrywane misą niekiedy kamieniem, rejon Głogowa. Obydwie grupy lokalne zanikają w pierwszej połowie I w p.n.e.
Interpretacja etniczna
Kultura jastorfska jest utożsamiana z ludami (proto)germańskimi: niektórzy badacze utożsamiają ją z obszarem zamieszkanym przez plemię Swebów; plemiona z rejonu dorzecza dolnej Łaby są utożsamiane z Longobardami
Jastorf culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
Early Iron Age:
dark green: Nordic Bronze Age
dark red: Jastorf culture
yellow: Harpstedt-Nienburg group
orange: Celtic groups
olive: Pomeranian culture
green: House urns culture
reddish: East Baltic culture
lilac: West Baltic cairns culture
turquoise; Milogrady culture
black: estonic group
Late Pre-Roman Iron Age:
dark green: Nordic group
dark red: late phase Jastorf culture
buff: Harpstedt-Nienburg group
green: House Urns culture
dark brown: Oksywie culture
red: Gubin group of Jastorf
olive: Przeworsk culture
lilac: West-Baltic cairns culture
reddish: East-Baltic culture
turquoise: Zarubincy culture
orange: Celtic
The Jastorf culture was an Iron Age material culture in what is now north Germany, spanning the 6th to 1st centuries BC, forming the southern part of the Pre-Roman Iron Age. The culture evolved out of the Nordic Bronze Age, through influence from the Halstatt culture farther south. The cultures of the Pre-Roman Iron Age are sometimes hypothesized to be the origin of the Germanic languages. Herwig Wolfram locates the initial stages of Grimm’s Law here.
1 Periodization (middle European culture counterpart)
2 Culture
3 See also 4 Notes
5 References
6 External links
Periodization (middle European culture counterpart)
7th century BC, Jastorf A (Hallstatt D)
6th century BC, Jastorf B (La Tène A)
400–350 BC, Jastorf C (La Tène B)
350–120 BC, Ripdorf (La Tène C)
120–1 BC, Seedorf (La Tène D)
Culture
It is named after a site near the village of Jastorf, Lower Saxony (53°3′N 10°36′E). The Jastorf culture was characterized by its use of cremation burials in extensive urnfields and link with the practices of the Northern Bronze Age. Archeology offers evidence concerning the crystallization of a group in terms of a shared material culture, in which the (impoverished) Northern Bronze Age continued to exert cultural influence, and in which the northward thrust of Hallstatt into the same area was instrumental, while extensive migrations “should be discounted”. No homogeneous contribution to the Germanic-speaking northerners has been determined, while earlier notions holding Proto-Germanic peoples to have emigrated from Denmark during the Northern Bronze Age have been abandoned by archaeologists. Jastorf culture extended south to the fringes of the northern Hallstatt provinces, while towards the north a general congruence with the late phases of the Northern Bronze Age can be noted. Gravefields in Schleswig-Holstein, Mecklenburg, western Pomerania, in Brandenburg and in Lower Saxony show continuity of occupation from the Bronze Age far into the Jastorf period and beyond. The specific contributions from the various quarters witnessing the meeting of Celtic and indigenous cultures during the early periods can not be assessed by the present state of knowledge, although a shift to a northern focus has been noted to accompany the dwindling vitality of continental Celtic cultures later on.[1]
Its area was first restricted to northern Lower Saxony and Schleswig-Holstein. It then developed a “very expansive” character (Wolfam 1999), expanding towards the Harz and reaching by about 500 BC Thuringia, lower Silesia, and the lower Rhine,[2] thus covering the southern and western parts of Lower Saxony. In its mature phase, the Jastorf area proper in northern Lower Saxony (Lüneburger Heide, lower Elbe) can be contrasted with the so-called Nienburg (also Harpstedt-Nienburg) group to the west, situated along the Aller and the middle Weser, bordering the Nordwestblock separating it from the La Tène culture proper farther south. The Nienburg group has characteristics of material culture closer to Celtic cultures, and shows evidence of significant contact with the Hallstadt and Latène cultures. Isolated finds are scattered as far as Berlin and Mecklenburg-Vorpommern.
Finds are mostly from tumuli, flat graves and Brandgruben graves. There are few and modest grave goods, with the weapon deposits characteristic of migration period graves completely absent.
The southernmost extent of Germanic cultures beyond Jastorf has recently been accounted for at the final stages of the Pre-Roman Iron Age, with the paucity of Late-Laténe bracelet-types in Thuringia and northeastern Hessen proposed to suggest population movements between the central-Elbe/Saale region, Main-Franconia and the edge of the Alps and to have been triggered by the spread of the Przeworsk culture.[3]
Kultura pomorska
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Europa okresu przedrzymskiego epoki żelaza:
grupy nordyckie
kultura jastorfska
grupa Harpstedt-Nienburger
plemiona celtyckie
kultura pomorska
kultura urn domkowych
kultura wschodniobałtycka strefy leśnej
kultura kurhanów zachodniobałtyjskich
kultura miłogradzka
grupy estońskie
Kultura pomorska (kultura wschodniopomorska, kultura wejherowsko-krotoszyńska, kultura grobów skrzynkowych, kultura urn twarzowych) – kultura archeologiczna epoki żelaza z okresu VII–III w p.n.e. zajmująca teren niemal całej Polski.
Spis treści
1 Kryteria wydzielenia
2 Chronologia, geneza i zanik
3 Obszar występowania i kontekst kulturowy
4 Charakterystyczne wyroby kulturowe
5 Osadnictwo
6 Obrządek pogrzebowy
7 Społeczeństwo i gospodarka
8 Bibliografia
Kryteria wydzielenia
Podstawą do wydzielenia kultury pomorskiej był charakterystyczny obrządek pogrzebowy z urnami twarzowymi i płaskimi cmentarzyskami w odróżnieniu od kurhanowego pochówku kultury łużyckiej, osadnictwo z osiedlami o charakterze otwartym oraz gospodarka oparta przede wszystkim na hodowli.
Chronologia, geneza i zanik
Zjawiska przypisywane kulturze pomorskiej ukształtowały się we wczesnej epoce żelaza na terenie Pomorza Wschodniego na bazie odłamu kultury łużyckiej – grupy wielkowiejskiej na przełomie Hallstattu C i Hallstattu D (VII – VI w p.n.e.) i trwały do III wieku p.n.e. Na początku V w p.n.e. rozprzestrzeniają się na teren Wielkopolski, a następnie także na obszar dorzecza środkowej Odry i Wisły. Na przełomie III i II stulecia p.n.e. zanikają stanowiska typowe dla tej kultury i jej odłamu – kultury grobów kloszowych, a ich miejsce, na skutek oddziaływań kultury lateńskiej, zajmują zjawiska charakterystyczne dla kultury przeworskiej i kultury oksywskiej.
Obszar występowania i kontekst kulturowy
Kolebką zjawisk typowych dla kultury pomorskiej jest Pomorze Gdańskie, skąd rozprzestrzeniały się na obszar Wielkopolski, a następnie dorzecza środkowej Odry i Wisły, zajmując tym samym większość dotychczasowych terenów kultury łużyckiej. Kultura pomorska sąsiadowała z kulturą jastorfską na północnym zachodzie oraz z kulturą kurhanów zachodniobałtyjskich na północnym wschodzie.
Charakterystyczne wyroby kulturowe
Kulturę materialną charakteryzują bursztynowe wyroby (głównie paciorki) przeznaczone na handel wymienny, narzędzia krzemienne stopniowo wychodzące z użycia na rzecz metalowych (w tym importów żelaznych) oraz przedmioty wykonane z rogu i kości (m.in. szpile, grzebienie). Typowe formy ceramiki to: misy z zagiętym do wnętrza brzegiem, garnki z dwoma uchwytami i jajowatym brzuścem, naczynia dziurkowane i czarne urny o gruszkowatym brzuścu.
Osadnictwo
Nieliczne, małe osady o charakterze otwartym, w których dominowały domy o konstrukcji słupowej. W pobliżu osiedli znajdowały się niewielkie płaskie cmentarzyska.
Obrządek pogrzebowy
Na całym terenie, gdzie znajdują się formy obiektów typowych dla tej kultury, występuje obrządek ciałopalny. Jego charakterystycznym elementem, który posłużył do stworzenia nazwy kultura urn twarzowych, są popielnice, na których umieszczano, w górnej części naczynia, schematyczne przedstawienie twarzy ludzkiej, symbolizującej zmarłego czasem z dodatkowymi scenami rodzajowymi lub wyobrażeniami przedmiotów codziennego użytku i uzbrojenia (miecze, oszczepy, tarcze) umieszczanymi na brzuścu. Popielnice przykryte były pokrywkami niekiedy stylizowanymi na nakrycie głowy. Dodatkowo czasami nakładano na nie naszyjniki lub napierśniki, a plastyczne przedstawienia uszu zdobiono kolczykami. Zwyczaj dekorowania popielnic symbolicznymi twarzami ludzkimi zanika w IV w p.n.e. Popielnice (zazwyczaj 5-6, maksymalnie do 30 sztuk) z ciałami zmarłych ustawiano w prostokątnych skrzyniach z kamiennych płyt, stąd też inna nazwa tej kultury – kultura grobów skrzynkowych. Ubogie wyposażenie grobowe stanowią ozdoby oraz narzędzia, bardzo rzadko broń. We wschodniej części zasięgu kultury pomorskiej wyróżniamy odmienną formę obrządku pogrzebowego, która charakteryzowała się pochówkiem jamowym z urną przykrytą odwróconym do góry dnem dużym naczyniem tzw. kloszem, stąd nazwa dla tego odłamu kulturowego – kultura grobów kloszowych. Niektórzy badacze, pomimo wspólnych cech osadniczo-kulturowych, uznają ją za samodzielną jednostkę kulturową.
rekonstrukcja grobu
Społeczeństwo i gospodarka
Gospodarka rolniczo-hodowlana. Jej podstawę stanowiła hodowla bydła i trzody chlewnej, w mniejszym stopniu rolnictwo (pszenica, jęczmień, żyto) oraz łowiectwo, zbieractwo i rybołówstwo, co uwarunkowane było czynnikami naturalnymi tego terenu, a więc dużym zalesieniem i rozległymi pojezierzami. Istniały lokalne ośrodki metalurgii brązu wykonujące głównie ozdoby i drobne narzędzia.
Pomeranian culture
From Wikipedia, the free encyclopaedia
Jump to: navigation, search
European early Iron Age cultures:
dark green – Nordic group
dark red – Jastorf culture
yellow – Harpstedt-Nienburger group
orange – Celtic groups
olive-green – Pomeranic culture
bold green – House Urn culture
light red – east-Baltic cultures of forest zone
violet – west-Baltic culture of cairns
turquoise – Milogrady culture
black – Estonic group
The Pomeranian culture, also Pomeranian or Pomerelian Face Urn culture[1] was an Iron Age culture with origins in Pomerania (which later became a part of northern Germany/Poland), which eventually covered most of today’s Poland. About 650 BC, it evolved from the Lusatian culture between the lower Vistula and Parseta rivers,[2] and subsequently expanded southward. Between 200 and 150 BC, it was succeeded by the Oksywie culture in eastern Pomerania and the Przeworsk culture at the upper Vistula and Oder rivers.[3]
The name Pomerania comes from Slavic po more, which means Land at the Sea.[4]
1 Features
2 Related cultures
3 Spread
4 See also 5 References
6 External links
Features
Pomeranian faced urns
The most characteristic feature was the use of burial urns with faces. The urns were often contained in stone cists. The face-urns have lids in the form of hats, often miniature ear-rings of real bronze are added. The faces are sometimes modelled very naturalistically, and no two urns show the same face. Incised drawings on the urns show hunting scenes, chariot races or riders. Brooches of Tłukom-type and necklaces of multiple bronze rings are typical examples of metal work.
The economy was similar to that of the Lusatian culture. Rye was systematically cultivated for the first time, but still formed a minor component of the cereals. There were fewer hill forts than in the area of the Lusatian culture further west. Southern imports were sparse as well.
Related cultures
A related culture of the same age was the House Urn culture in central Germany.[5]
Spread
In the later Iron Age, the Pomeranian culture spread southward, into areas formerly belonging to the Lusatian, Wysoko- and Milograd cultures. In Masovia and Poland this mixture led to the development of the group with bell-shaped burials.
The La Tène culture was a European Iron Age culture named after the archaeological site of La Tène on the north side of Lake Neuchâtel in Switzerland, where a rich cache of artifacts was discovered by Hansli Kopp in 1857.
La Tène culture developed and flourished during the late Iron Age (from 450 BCE to the Roman conquest in the 1st century BCE) in eastern France, Switzerland, Austria, Southern Germany, the Czech Republic, Poland, Slovakia, Slovenia, Hungary and Romania. To the north extended the contemporary Jastorf culture of Northern Germany.[1]
La Tène culture developed out of the early Iron Age Hallstatt culture without any definite cultural break, under the impetus of considerable Mediterranean influence from the Culture of Golasecca,[2] the Greeks in Pre-Roman Gaul and later Etruscan civilizations.[3] Barry Cunliffe notes localization of La Tène culture during the 5th century when there arose „two zones of power and innovation: a Marne – Moselle zone in the west with trading links to the Po Valley via the central Alpine passes and the Golasecca culture, and a Bohemian zone in the east with separate links to the Adriatic via the eastern Alpine routes and the Venetic culture”.[4] A shift of settlement centres took place in the 4th century.
La Tène cultural material appeared over a large area, including parts of Ireland and Great Britain, northern Spain, Burgundy, and Austria. Elaborate burials also reveal a wide network of trade. In Vix, France, an elite woman of the 6th century BCE was buried with a bronze cauldron made in Greece. Exports from La Tène cultural areas to the Mediterranean cultures were based on salt, tin and copper, amber, wool and leather, furs and gold.
Though there is no agreement on the precise region in which La Tène culture first developed, there is a broad consensus that the center of the culture lay on the northwest edges of Hallstatt culture, north of the Alps, within the region between the valleys of the Marne and Moselle in the west and modern Bavaria and Austria in the east. In 1994 a prototypical ensemble of elite grave sites of the early 5th century BCE was excavated at Glauberg in Hesse, northeast of Frankfurt-am-Main, in a region that had formerly been considered peripheral to the La Tène sphere.[5]
From their homeland, La Tène groups expanded in the 4th century to Hispania, the Po Valley, the Balkans, and even as far as Asia Minor, in the course of several major migrations. In the 4th century BCE, a Gallic army led by Brennus reached Rome and took the city. In the 3rd century BCE, Gallic bands entered Greece and threatened the oracle of Delphi, while another band settled Galatia in Asia Minor.
Our knowledge of this cultural area derives from three sources: from archaeological evidence, from Greek and Latin literary evidence, and more controversially, from ethnographical evidence suggesting some La Tène artistic and cultural survivals in traditionally Celtic regions of far western Europe. Some of the societies that are archaeologically identified with La Tène material culture were identified by Greek and Roman authors from the 5th century onwards as Keltoi (“Celts”) and Galli (“Gauls”). Herodotus (iv.49) correctly placed Keltoi at the source of the Ister/Danube, in the heartland of La Tène material culture: “The Ister flows right across Europe, rising in the country of the Celts”, whom however, apparently misunderstanding his source,[6] he places “farthest to the west of any people of Europe”.[7]
Whether the usage of classical sources means that the whole of La Tène culture can be attributed to a unified Celtic people is difficult to assess; archaeologists have repeatedly concluded that language, material culture, and political affiliation do not necessarily run parallel. Frey notes (Frey 2004) that in the 5th century, “burial customs in the Celtic world were not uniform; rather, localised groups had their own beliefs, which, in consequence, also gave rise to distinct artistic expressions”. In some cases where La Tène archaeological sites are overlain by Slavic culture, any identification of La Tène material culture with Celts may become a sensitive local issue.
The Roman Iron Age (1–400) is the name that Swedish archaeologist Oscar Montelius gave to a part of the Iron Age in Scandinavia, Northern Germany and the Netherlands.
The name comes from the hold that the Roman Empire had begun to exert on the Germanic tribes of Northern Europe. Therefore, the preceding part of the Iron Age is called the Pre-Roman Iron Age, which had grown out of the Nordic Bronze Age. The age that followed the Roman Iron Age is called the Germanic Iron Age or the Age of Migrations.
Scandinavia
In Scandinavia, there was a great import of goods, such as coins (more than 7,000), vessels, bronze images, glass beakers, enameled buckles, weapons, etc. Moreover, the style of metal objects and clay vessels was markedly Roman. Objects such as shears and pawns appear for the first time. In the 3rd century and 4th century, some elements are imported from Germanic tribes that had settled north of the Black Sea, such as the runes.
There are also many bog bodies from this time in Denmark, Schleswig and southern Sweden. Together with the bodies, there are weapons, household wares and clothes of wool. Great ships made for rowing have been found from the 4th century in Nydam Mose in southern Denmark.
The prime burial tradition was cremation, but the third century and thereafter saw an increase in inhumation.
Through the 5th century and 6th century, gold and silver become more and more common. This time saw the ransack of the Roman Empire by Germanic tribes, from which many Scandinavians returned with gold and silver. A new Iron Age had begun in Northern Europe, the Germanic Iron Age.
The Germanic Iron Age is the name modern scholars give to the period 400–800 in Northern Europe, and is part of the continental Age of Migrations. It is divided into the early Germanic Iron Age (EGIA) and the late Germanic Iron Age (LGIA). In Sweden, LGIA 550–800 is usually called the Vendel era, in Norway, the Merovinger (Merovingian) Age.
Germanic Iron Age
The Germanic Iron Age follows the Roman Iron Age. It begins with the fall of the Roman empire and the rise of the Celtic and Germanic kingdoms in Western Europe.[1] It is followed, in Northern Europe and Scandinavia, by the Viking Age.
During the decline of the Roman empire, an abundance of gold flowed into Scandinavia; there are excellent works in gold from this period. Gold was used to make scabbard mountings and bracteates.
After the Roman empire fell, gold became scarce and Scandinavians began to make objects of gilded bronze, with decorative figures of interlacing animals. In the EGIA, the decorations tended to be representational--the animal figures are rather faithful anatomically; in the LGIA, they tended to be more abstract or symbolic--intricate interlaced shapes and limbs like those characteristic of the Viking Age that followed.
In Swedish prehistory, the Vendel era (550-793) was a part of the Germanic Iron Age (or, more generally, the Migration Period). The migrations and upheaval in Central Europe had lessened somewhat, and two power regions had appeared in Europe: the Merovingian kingdom and the Slavic princedoms in Eastern Europe and the Balkans. A third power, the Catholic Church, had begun to expand its influence.
In Scandinavia, the Germanic clan society was still very much alive. In Uppland, in what today is the east-central part of Sweden, Old Uppsala was probably the centre of religious and political life. It had both a well-known sacred grove and great Royal Mounds. There were lively contacts with Central Europe, and the Scandinavians continued to export iron, fur, and slaves; in return they acquired art and innovations, such as the stirrup.
Vendel era helmet, at the Swedish Museum of National Antiquities.
The finds in Vendel and Valsgärde show that Uppland was an important and powerful area consistent with the account of the Norse sagas of a Swedish kingdom. Some of the riches were probably acquired through the control of mining districts and the production of iron. The rulers had troops of mounted elite warriors with costly armour. Graves of mounted warriors have been found with stirrups and saddle ornaments of birds of prey in gilded bronze with encrusted garnets.
These mounted elite warriors are mentioned in the work of the 6th century Goth scholar Jordanes, who wrote that the Swedes had the best horses beside the Thuringians. They also echo much later in the sagas, where king Adils is always described as fighting on horseback (both against Áli and Hrólf Kraki). Snorri Sturluson wrote that Adils had the best horses of his days.
Swedish expeditions began to explore the waterways of what was to become Russia at this time.
Games were popular, as is shown in finds of tafl games, including pawns and dice.
vandal (n.) Look up Vandal at Dictionary.com
1660s, “willful destroyer of what is beautiful or venerable”, from Vandals, name of the Germanic tribe that sacked Rome in 455 under Genseric, from Latin Vandalus (plural Vandali), from the tribe’s name for itself (Old English Wendlas), from Proto-Germanic *Wandal- “Wanderer”.
There does not seem to be in the story of the capture of Rome by the Vandals any justification for the charge of willful and objectless destruction of public buildings which is implied in the word “vandalism”. It is probable that this charge grew out of the fierce persecution which was carried on by [the Vandal king] Gaiseric and his son against the Catholic Christians, and which is the darkest stain on their characters. [“Encyclopaedia Britannica”, 13th ed., 1926]
Wend Look up Wend at Dictionary.com
member of a Slavic people of eastern Germany, 1610s (implied in Wendish), from German Wende, from Old High German Winida, related to Old English Winedas “Wends”, ultimately from Celt. *vindo- “white”.
Klasyczne językoznawstwo indoeuropejskie wykazało, że Germanie i ich przodkowie przynajmniej pod względem nie wchodzili w skład centrum indoeuropejskiej rodziny, a przeciwnie, stanowili grupę peryferyjną, poddaną silnym wpływom innych ludów.
Witold Mańczak, posługując się opracowaną przez siebie metodą, „wykazał”, że praojczyzna Germanów leżała w południowych Niemczech, i że to nie gocki, ale właśnie niemiecki pozostał najbardziej archicznym językiem germańskim. Takie ustalenia pozostają w całkowitej sprzeczności zarówno z archeologią, jak i źródłami pisanymi – wiadomo bowiem, że obszar południowych Niemiec był pierwotnie ojczyzną Celtów, a Germanie przybyli na te tereny dopiero w czasach historycznych.
Więcej szczegółów na temat wczesnych dziejów ludów północnogermańskich podano w artykule o Wikingach.
Bastarnowie i Skirowie (o których w innym artykule) mogli być Celtami lub Germanami. Wandalowie – zgermanizowani i sceltyzowani Wenetowie (o których tutaj).
Jądrem czy korzeniem może być więc co najwyżej język, od którego pochodzą inne. Ani gocki czy niemiecki, ani też polski tego zaś warunku nie spełniają.
Współczesny niemiecki język literacki zachował niewątpliwie o wiele więcej cech archaicznych niż np. angielski, trudno go jednak uznawać za „jądro” germańskiej grupy językowej choćby dlatego, że w istocie jest językiem sztucznym. Został bowiem stworzony sztucznie w XVII wieku, m.in. przez Lutra, a następnie rozwinięty przez wielu pisarzy, poetów i lingwistów. Potrzeba stworzenia języka jednoczącego naród, a także znane u Niemców zamiłowanie do porządku, kazały im przyjąć język Lutra jako narodowy, choć nie jest on oparty na żadnym rzeczywistym, faktycznie istniejącym dialekcie, i wykazuje cechy nieobecne w żadnym dialekcie (na przykład zlanie ze sobą kontynuantów ogólnogermańskich *ī oraz *ai). Ponadto choć niemiecki zachował wiele germańskich archaizmów (na nieszczęście tych, którzy się go uczą), jak choćby trzy rodzaje i cztery przypadki, to jednak obok nich wykazuje też sporo innowacji. Widzenie w niemieckim „jądra” języków germańskich ma dokładnie takie same podstawy, jak widzenie w litewskim lub w sanskrycie (a może nawet i w polskim) jądra języków indoeuropejskich.
Wrażenie archaiczności języka niemieckiego jest najsilniejsze, gdy porównamy go z angielskim. Ten ostatni uległ bowiem bardzo silnemu wpływowi języków romańskich, zwłaszcza starofrancuskiego, i to do tego stopnia, że według różnych szacunków 60–70% angielskiego słownictwa jest zapożyczone. Gramatyka angielska uległa zaś takiej rewolucji, że wyrodziła się całkowicie z indoeuropejskiego modelu, przez co język stał się podobny do języków Indian czy nawet do języków chińskich.
Czy jednak zachowanie w niemieckim rodzajów (zresztą często zupełnie innych niż pierwotnie) należy uznać za istotniejsze niż zachowanie pierwotnej wymowy [w] w angielskim?
Znacznie więcej rys pierwotnych zachował język gocki. Znajdziemy w nim wyrazy odziedziczone po indoeuropejskim prajęzyku, których na próżno szukać w innych językach germańskich. Z języka tego sporo słownictwa zaczerpnęli Słowianie. Takiego właśnie kierunku zapożyczania możemy być całkowicie pewni z przynajmniej dwóch powodów. Po pierwsze, często gocki nie był sam źródłem, tylko przekaźnikiem. Wyrazy zapożyczone przez Gotów od Greków i Rzymian najpierw uległy w gockim określonym transformacjom i zmianom znaczeniowym, a dopiero potem przejęli je Słowianie, już ze zmianami, które z takich czy innych powodów nie mogły zajść w ich języku.
Po drugie, wiadomo z obserwacji, że zapożyczenia przenikają przede wszystkim z języków związanego z bardziej złożonymi formami cywilizacji do języków ludów o prostszej kulturze. Polski był źródłem wielu zapożyczeń w litewskim. My jednak od Litwinów nie wzięliśmy zbyt wielu wyrazów, a do języka literackiego przedostało się może kilka (w dodatku są to wyrazy odnoszące się do realiów specyficznie litewskich). Łacina średniowieczna i starowysokoniemiecki były z kolei źródłem wielu zapożyczeń w polskim, jednak z polskiego do średniowiecznej łaciny nie trafiło dosłownie nic, a do starowysokoniemieckiego bardzo niewiele. Jeśli więc już między dwoma językami zachodzi wymiana słownictwa, to potrafimy przewidzieć kierunek dominujący. Otóż z języka związanego z bardziej rozwiniętą cywilizacją przechodzą zapożyczenia do języków związanych z cywilizacją na niższym etapie rozwoju. Nie wynika to zresztą wcale z rzekomej wyższości jednej cywilizacji nad drugą, ale po prostu ze znajomości osiągnięć cywilizacyjnych. Wcześni Słowianie do bicia używali kijów, ewentualnie może młotów bojowych. Nie znali po prostu mieczy. Gdy w końcu je poznali, przyjęli je (od Gotów) wraz z nazwą, która nb. też wcale nie jest gocka, ale kaukaska, ale to już całkiem inna historia. Inni Germanie poznali miecze z innych źródeł, dlatego nazwali je po swojemu, inaczej niż Goci.
Słowianie na pewno znali i pijali mleko, a z mąki wytwarzali coś, co moglibyśmy nazwać chlebem. Jednak ich technologia różniła się od technologii sąsiadów: Germanie pili nie tylko mleko słodkie, ale i kwaśne. Słowianie albo nie znali w ogóle zwyczaju picia zsiadłego mleka (sam proces znali, wytwarzali przecież sery), albo skojarzył im się on z Germanami, i dlatego wzięli od nich nazwę napoju, którą potem rozszerzyli na każdą postać mleka. Pieczony chleb w postaci bochenków też był dla nich nowością, i wzięli go od Germanów wraz z nazwą (która zresztą nie oznaczała chleba, ale właśnie bochen w ich języku).
Średniowieczni Polacy nie znali kościołów, księży, pacierza, krzyża, chrztu ani imion chrześcijańskich – i gdy zetknęli się z tymi rzeczami, przyjęli je wraz z nazwami (czeskimi lub niemieckimi, a w ostateczności łacińskimi lub greckimi). Nie znali się też na zaawansowanych formach budownictwa czy w ogóle rzemiosła. Nic więc dziwnego, że związane z nimi nazwy są prawie wyłącznie niemieckiego (i często w rezultacie łacińskiego) pochodzenia. Pomijając nawet tak późny wynalazek jak zegar, można wziąć pod uwagę takie pojęcia jak budynek, mistrz (słowo „majster” jest znacznie późniejsze, ale też wzięte od Niemców), cegła, dach… Handel też przyszedł od Niemców, a znacznie wcześniej także z tamtej strony nadeszło kupowanie (źródłem niemieckiego kaufen nie jest bynajmniej polskie kupować, ale łacińskie caupo ’kupiec’, które z kolei wywodzi się z etruskiego). Jednym słowem, zapożyczenia przychodziły wraz z cywilizacją. Na ogół od Niemców, oczywiście nie z uwagi na ich rzekomą „rasową wyższość”, ale z uwagi na prosty fakt, że ich siedziby leżały bliżej cywilizacji rzymskiej. A w czasach, gdy Słowianie wreszcie porzucili walkę na kije, uznali koło garncarskie (poznali je od Germanów, ale nie przyjęli od razu) i zaczęli zachowywać się jak istoty cywilizowane, właśnie w krajach germańskojęzycznych znajdował się ośrodek cywilizacji europejskiej. Dość w tym momencie przypomnieć postać Karola Wielkiego i jego państwo Franków.
Ci, którzy głoszą, że to przede wszystkim Goci zapożyczali od Słowian, powinni teraz uzasadnić, że ówczesna cywilizacja słowiańska była wyżej rozwinięta od gockiej. Jeśli tak było, z pewnością zauważyli ją autorzy starożytni. Proszę przypomnieć mi, cóż takiego pisali oni o Słowianach… bo mnie chyba coś pamięć zawodzi… Chodzi oczywiście o czasy Gotów, czyli pierwsze wieki naszej ery. VI wiek, gdy pojawiają się pierwsze zdawkowe i pochodzące z drugiej ręki informacje o Słowianach (jako dzikich najeźdźcach na Cesarstwo Bizantyjskie) to okres zdecydowanie za późny. Chodzi o II, III, IV wiek.
Jeśli zaś autorzy starożytni nie słyszeli w ogóle o istnieniu Słowian, to po pierwsze nie mieszkali oni tam gdzie obecnie Polacy, tylko znacznie dalej od granic Imperium Romanum, a po drugie ich cywilizacja musiała być mało zauważalna, i na pewno gorzej rozwinięta od cywilizacji Gotów, którzy dali się Rzymianom poznać bardzo szybko (i to często od swojej najgorszej strony). Z tego wynika też, że nie było ani powodów, ani podstaw, by Goci mieli od Słowian zapożyczać cokolwiek, a zwłaszcza by zapożyczali to w dużych ilościach.
Zapożyczyli na pewno wyraz plinsjan, od słowiańskiego określenia tańca (polskie pląsać) – sami bowiem nie znali widać akurat takiego typu rozrywki czy raczej nie mieli podobnego obyczaju. Zapewne to właśnie od Słowian wzięli też słowo oznaczające pieniądze (skatts) – sami być może w ogóle nie znali „waluty” i prowadzili wymianę „coś za coś”, tymczasem Słowianie rozliczali się w sztukach bydła (w skocie). Byli bowiem, w przeciwieństwie do Gotów, ludem o wiele bardziej pasterskim. A każdy lud pasterski ceni swoje bydło i traktuje je jako miernik wartości.
Od Słowian mogła przejść do Gotów także nazwa figi (słow. smoky, goc. smakka). Jeśli tak było, może to być dowodem na żywe kontakty Słowian i Sauromatów, którzy z kolei figi brali z południa. Obecna polska nazwa figi nie ma z tą starą nic wspólnego, podobnie jak nazwa rosyjska (inżyr). Ale na tym koniec. Nie kojarzę w tym momencie innych wyrazów gockich, które mogłyby mieć słowiańskie korzenie, ale też nie jestem tym specjalnie zdziwiony. Nie widzę bowiem powodu, dla którego Goci mieliby zapożyczać od Słowian inne wyrazy.
A Pan widzi takie powody, potrafi wskazać na okoliczności, a przede wszystkim wypisać dostatecznie dużo przykładów?
>> ponieważ język pragermański powstał z mieszaniny dwóch głównych języków: celtyckiego i słowiańskiego z jądrem semito-chamickim jako hybrydowy język
W ogólności się Pan myli. Germański powstał jako odłam języka ogólnoindoeuropejskiego. Nie był żadnym językiem hybrydowym – zresztą nie do końca rozumiem, co to jest język hybrydowy. Może wymieni Pan przykłady takich języków, wtedy będę mógł ocenić, czy germański pasuje do tej grupy, czy też nie pasuje.
Ma Pan natomiast rację w tym, że do owego odziedziczonego indoeuropejskiego jądra języka pragermańskiego doszły liczne zapożyczenia, a to od Celtów, a to od Semitów (czy też „Semitoidów”). Osobiście sądzę, że także od ludności waskońskiej, pokrewnej współczesnym Baskom, oraz od ludności uralskiej.
Ba, wydaje mi się coraz mocniej, że mamy dowody, iż na terenach zamieszkałych przez Germanów musiał być wcześniej używany jeszcze jakiś język, nie indoeuropejski, nie uralski i nie afroazjatycki (sam ten fakt nie powinien specjalnie nikogo dziwić). Zapożyczenia z tego języka przedostały się z jednej strony do germańskiego, z drugiej do języków bałtofińskich (ot, choćby zdecydowanie nieindoeuropejska nazwa matki, aiþei w gockim i äiti w fińskim – też bez nawiązań w pozostałych językach uralskich). Z faktu, że wiele wyrazów germańskich ma nieindoeuropejskie korzenie albo że nie zostały one odziedziczone, ale zapożyczone od innych ludów indoeuropejskich (Celtów, ale potem też od Rzymian) nie można jednak w żadnym razie wyciągać wniosku, że oto byli sobie pewni Celtowie, którzy zmieszali się z Afroazjatami, i z tego wyszli Germanie. Pomija Pan bowiem w ten sposób germańskie jądro, odziedziczone po Indoeuropejczykach, którego obecność nie może być podawana w wątpliwość. Ot, weźmy germańskie czasowniki silne. Wymiana samogłoski w rdzeniu (ablaut) jest cechą indoeuropejską, odziedziczoną po prajęzyku, a nie przejętą od Celtów, Rzymian czy Bóg wie kogo jeszcze (w tej liczbie wykluczyć trzeba, co oczywiste, także Słowian). Natomiast prawdą jest, że gdy model alternacji samogłoskowych (i spółgłoskowych!) został już ustalony, do grupy czasowników mocnych zaczęto dodawać wiele nowych, które raczej nie są indoeuropejskie (to znaczy… nie znamy ich krewnych w innych językach IE, ale czy ich nie było w prajęzyku, nie wiemy na pewno, a może to archaizmy, które nigdzie indziej się nie zachowały?). Inaczej mówiąc, zapożyczano nowe słowa od innych ludów, i dopasowano je do znanych już modeli. Gdyby jednak germański rzeczywiście powstał ze „zmieszania” celtyckiego z jakimś innym, jak wówczas wyjaśnić istnienie tych modeli? W celtyckim ich przecież nie było… Mamy dowody, że nowo zapożyczane czasowniki rzeczywiście odmieniano w sposób „nieregularny”, tj. tak, jak wyrazy odziedziczone (czyli według ich wzoru). Ot, niemiecki czasownik schreiben ‘pisać’ jest przecież zapożyczeniem łacińskim, pochodzi od łacińskiego scrībere o tym samym znaczeniu. A przecież jest to czasownik mocny, tj. wciśnięto go w odziedziczony model, który w łacinie na pewno nie istniał (tego możemy być absolutnie pewni). Podsumowując: nikt nie przeczy, że w germańskim roi się od zapożyczeń. Zostały one jednak dopasowane do wcześniej istniejącego modelu, nie celtyckiego, nie łacińskiego, nie słowiańskiego i na pewno nie semickiego pochodzenia. Stąd wniosek, że Germanie model ten odziedziczyli po swoich indoeuropejskich przodkach, a zatem nie są to zsemityzowani Celtowie ani sceltyzowani Semici. Proszę wziąć sobie teraz słownik języka polskiego, i zacząć go przeglądać od początku (od litery A). Ile na początku znajdzie Pan wyrazów odziedziczonych, a ile zapożyczeń? Czy na tej podstawie orzeknie Pan, że polski jest hybrydą łaciny i greki, z domieszką elementów germańskich i bałtyjskich (lub może wprost: litewskich)? Sytuacja z germańskim jest w pełni analogiczna.
Co pan sądzi o pochodzeniu języka pragermańskiego?
Tak jak każdy inny prajęzyk grupy, ukształtował się z dialektu indoeuropejskiego, który rozprzestrzenił się wraz z jego użytkownikami na terenach bynajmniej nie bezludnych. W wyniku kontaktu z wcześniejszymi mieszkańcami zajętych terenów, a także zapewne z najeźdźcami konkurentami (jakimi były zapewne ludu afroazjatyckie, przybyłe z Afryki przez Hiszpanię wraz ze swoją specyficzną kulturą), doszło do sporych zmian w różnych obszarach języka: w fonetyce, gramatyce, a także w słownictwie. Przez jakiś czas ci przodkowie Germanów ulegli dominacji wyżej rozwiniętych Celtów, od których zapożyczyli wiele terminów związanych z cywilizacją (techniką, życiem społecznym). Po Celtach do bram germańskiego matecznika zapukali Rzymianie, zostawiając z kolei wiele pamiątek ze swojego języka. Ponieważ w tym czasie język germański był już silnie rozdrobniony dialektalnie, ten pierwotny wpływ łaciński ograniczył się tylko do pewnych regionów i dialektów. Wrażenie pierwotności języka niemieckiego bierze się między innymi stąd, że powstał on (jako język sztuczny) ze zmieszania różnych elementów dialektalnych, które w innych warunkach mogłyby się rozwinąć w oddzielne języki – tymczasem udało się to pierwotnie tylko zachodniofrankońskiemu, który wydał z siebie język niderlandzki. Proces ten nie jest do dziś zakończony, stąd niemieckie „języki regionalne”, stąd próby uformowania odrębnego języka luksemburskiego, stąd odrębność szwajcarskiego i faktyczna dwujęzyczność niemieckich Szwajcarów. W literackim niemieckim znalazły się przede wszystkim elementy wschodniośrodkowoniemieckie, które ukształtowały się na terenach podbitych (zagarniętych Słowianom). Osadnicy niemieccy na tych terenach wywodzili się z różnych stron Niemiec, stąd do ich języka weszły też elementy z innych dialektów, nawet już bez udziału Lutra. Ot, niemieckie słowo oznaczające 1000 jest z pochodzenia dolnoniemieckie (nic w tym dziwnego, tysiąc to handel, a handel to Hanza…), a nie środkowoniemieckie jak większość słownictwa (dowodzi tego jego postać fonetyczna). Takie mieszanie to nic innego jak wzbogacanie języka w archaizmy zachowane tylko w niektórych dialektach. W rezultacie jest tych archaizmów całkiem dużo, i właśnie dlatego wydaje się, że niemiecki najmniej oddalił się od pragermańskiego. Poza tym takie mieszanie wpływało hamująco na rozwój fonetyczny czy morfologiczny języka – innowacje obecne w dialektach, oddalające niemiecki od pierwowzoru, po prostu nie przyjęły się w sztucznie utworzonym języku ogólnonarodowym, bo dla mówiących innymi dialektami byłyby zbyt rażące. Obecny charakter języka niemieckiego nie dowodzi więc wcale jego archaiczności, jakkolwiek ją rozumieć, ale raczej zawikłanej historii. Dodam może, że o miano „najbardziej germańskiego” języka może z pewnością konkurować z niemieckim islandzki. I tam zachowały się 3 rodzaje, przypadki, odmienne deklinacje (i to ZNACZNIE wierniej niż w niemieckim), niekiedy bardzo archaczne słownictwo, odmienne niż w innych współczesnych językach germańskich itd. Stało się tak z powodu izolacji Islandii, a może też w jakimś stopniu popularności tamtejszej literatury mówionej. Warto jednak dodać, że oprócz zachowania archaizmów islandzki mimo wszystko wykształcił też trochę innowacji, choćby na polu fonetyki.
xxx
Genetycy o pochodzeniu Słowian
Wojciech Pastuszka
– 28 stycznia 2013
posted in: Archeologia, Historia, Najważniejsze, Polska
Wbrew opinii części archeologów, Słowianie nie musieli zasiedlić Europy dopiero we wczesnym średniowieczu. Niektórzy przodkowie Słowian mogli mieszkać w Europie już 3-4 tys. lat temu – sądzą naukowcy z Bydgoszczy, którzy badają zróżnicowanie DNA Słowian.
Badania nad historią Słowian na podstawie mitochondrialnego DNA (mtDNA) przeprowadzili badacze z Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Bydgoszczy. Wyniki ich badań opublikowano w styczniu w magazynie „PLOS ONE”.
— Wchodzimy w pewną dyskusję z archeologami, którzy w znacznej większości utrzymują, że etnogeneza Słowian to sprawa stosunkowo niedawna. Według nich Słowianie jako ethnos pojawili się w Europie dopiero we wczesnym średniowieczu. Wnioski takie mogą wynikać z obiektów kultury materialnej odnajdywanych w Europie. Tymczasem my na podstawie badań genetycznych stwierdziliśmy, że niektórzy przodkowie Słowian pojawili się w Europie znacznie wcześniej – nawet 4 tys. lat temu – opowiada w rozmowie z PAP członek zespołu badawczego, prof. Tomasz Grzybowski z CM UMK.
Badania przeprowadzono na próbkach pobranych od 2,5 tys. osób z różnych współczesnych populacji słowiańskojęzycznych. Byli to zarówno Polacy, Czesi, Słowacy, Rosjanie, Białorusini, Ukraińcy, jak i Chorwaci, Serbowie i Słoweńcy.
— Koncentrowaliśmy się na mitochondrialnym DNA. To DNA które jest dziedziczone tylko w linii żeńskiej. Matka przekazuje więc swoje DNA potomstwu, a jej córki przekazują je dalej. Nie dochodzi w nim do rekombinacji materiału genetycznego, a więc nie ma w nim domieszki materiału ojcowskiego. Jedyne zróżnicowanie mtDNA zawdzięcza mutacjom, które się gromadzą w miarę upływu czasu. Jak patrzymy na dziedziczenie mitochondrialnego DNA w skali ewolucyjnej, można wykreślić coś w rodzaju drzewa genealogicznego, które stanowi czystą matczyną genealogię – wyjaśnia prof. Tomasz Grzybowski.
Dodaje, że w mtDNA znajduje się tylko trzynaście genów kodujących białka, które nie mają wpływu na nasze zewnętrzne cechy – są to informacje dotyczące oddychania komórkowego.
Genetycy we współczesnej puli mtDNA wydzielają tzw. haplogrupy, czyli grupy cząsteczek z pewnymi określonymi mutacjami, wywodzące się od wspólnego przodka. Haplogrupy powstały w określonym miejscu i czasie – każda miała swoją „założycielkę”.
— Dzięki znajomości tempa mutacji w mtDNA staraliśmy się określić, kiedy dane haplogrupy powstały. Na podstawie wieku ewolucyjnego tych haplogrupowyciągnęliśmy pewne wnioski dotyczące pochodzenia populacji środkowo-wschodniej Europy – zaznaczył badacz z CM UMK.
Naukowcy doszli do wniosku, że niektóre podhaplogrupy mają podobny środkowo-europejski rodowód, a ich wiek ewolucyjny jest zaawansowany. – Jesteśmy w stanie wskazać kilka takich, które powstały kilka tysięcy lat temu – zaznacza badacz.
„Rodowód” powstały na podstawie mtDNA można spróbować skonfrontować z innymi danymi dotyczącymi etnogenezy Słowian – zgromadzonymi przez archeologów, językoznawców czy historyków.
Prof. Grzybowski wyjaśnia, że eksperci nie są zgodni co do pochodzenia Słowian.
Zwolennicy autochtonizmu Słowian uważają, że przodkowie Słowian byli w Europie Środkowej przynajmniej od epoki brązu i żelaza. Ku tej teorii skłania się prof. Grzybowski.
Z kolei allochtoniści, czyli migracjoniści twierdzą, że Słowianie pojawili się w Europie stosunkowo niedawno – w 3-4 w. n.e. – w dorzeczu Dniepru, Prypeci i Prutu, czyli na terenach dzisiejszej Ukrainy – i stamtąd mieli gwałtownie migrować na tereny środkowo-wschodniej Europy. – Ale tego nie widać w naszych danych. Odnajdujemy tam komponenty puli mtDNA Słowian, które były obecne w Europie Środkowej już w epoce brązu, więc przynajmniej w 3 tysiącleciu p.n.e. – przyznaje Grzybowski i wyjaśnia, że mutacje odnajdowane u Słowian musiały powstać w Europie już w starożytności.
— Przez badania genetyczne nie wyjaśniamy zagadek kulturowych. Pula genowa to jedno, a kultura materialna to może być coś odrębnego. Nie kwestionujemy, że u schyłku starożytności miały w Europie miejsce pewne przemiany kulturowe, ale twierdzimy, że tym przemianom niekoniecznie musiały towarzyszyć pewne migracje ludności, czy zmiany demograficzne, takie jak gwałtowna ekspansja – komentuje badacz.
Tekst pochodzi z serwisu Nauka w Polsce.
Mielnik-Sikorska M, Daca P, Malyarchuk B, Derenko M, Skonieczna K, et al. (2013) The History of Slavs Inferred from Complete Mitochondrial Genome Sequences. PLoS ONE 8(1): e54360. doi:10.1371/journal.pone.0054360
Komentarz
Powyższy materiał z serwisu Nauka w Polsce mocno zniekształca poglądy archeologii (i historii) na pochodzenie Słowian. Myślę, że ciężko byłoby znaleźć archeologa twierdzącego, że przodków Słowian (genetycznych) nie było w Europie 4 tys. lat temu. Nikt przecież nie twierdził, że Słowianie przybyli z Azji, bądź nagle pojawili się znikąd w połowie I tysiąclecia n.e. Takich poglądów nie mają nawet najbardziej skrajni allochtoniści. Nie wiem więc, dlaczego są one w powyższym materiale przypisywane archeologom.
Obecność „starożytnych” haplogrup u Słowian nie jest dla mnie żadną sensacją i niespodzianką. Słowianie, jak wszyscy ludzie na świecie, musieli mieć przodków żyjących w starożytności. A rejon Europy Środkowo-Wschodniej przez tysiące lat widział niezliczone migracje mniejszych bądź większych grup ludzi, więc nie ma nic dziwnego w tym, że dawne haplogrupy są obecne w wielu miejscach. Podczas tych migracji najpewniej nieraz dochodziło do mieszania się różnych grup ludności. Przykłady takich zdarzeń możemy znaleźć także w źródłach historycznych. Wiemy z nich chociażby, że grupy barbarzyńców, które zalały w IV i V w. n.e. zachodnią część Rzymu, często składały się nie z jednego ludu, ale były mieszanką różnych grup i często stawały się ruchomymi wielokulturowymi tyglami, w których obok Germanów byli Sarmaci, mieszkańcy Rzymu różnych narodowości (np. niewolnicy i zbuntowana biedota) oraz inne ludy, wśród których mogły być nawet grupki Słowian. Takie mieszanie się różnych grup ludzi i „wytapianie” się z nich nowych ludów mogło zdarzać się w Europie wiele razy. Starożytni i prehistoryczni ludzie nie byli bowiem takimi zwolennikami etnicznej czystości, jakimi niektórzy chcieliby ich widzieć.
Trzeba też pamiętać, że haplogrupy nie mają związku z językiem i kulturą materialną. Wszystkie te trzy elementy potrafią zmieniać się niezależnie od siebie. Doskonałym przykładem jest obecna Ameryka, gdzie Afrykanie, Słowianie i Azjaci używają jednego wspólnego germańskiego języka i tworzą jedną kulturę materialną. Wiele podobnych przykładów przyjmowania przez grupy etniczne obcych języków znamy z historii (choćby procesy hellenizacji, romanizacji, czy arabizacji). W każdym wypadku, język i kultura materialna zmieniały się, choć geny w dużej mierze pozostawały te same.
Nie ma więc żadnych podstaw, by twierdzić, że wszyscy ci genetyczni przodkowie Słowian sprzed kilku tysięcy lat używali języków słowiańskich (prasłowiańskich). Nie powinno być za to wątpliwości, że Słowianie podczas swojej ekspansji mieszali się z innymi mieszkańcami Europy Środkowo-Wschodniej, którzy przyjmowali język słowiański. Ta ekspansja jest bowiem faktem, wbrew temu co można wywnioskować z powyższej depeszy PAP.
W przypadku Bałkanów ekspansja jest potwierdzona licznymi źródłami historycznymi, których starożytni autorzy traktują Słowian jako jakiś nowy lud (w tym znaczeniu, że nieznany dotąd mieszkańcom świata śródziemnomorskiego, a nie dotąd nieistniejący, jak to czytamy w depeszy PAP; w rzeczywistości raczej nikt nie wątpi, że Słowianie mogli istnieć na długo przed ową ekspansją, ale żyli na terenach w zasadzie nieznanych antycznym historykom, stąd wrażenie, że pojawili się nagle).
Słowianie zajęli na Bałkanach ziemie zamieszkane niegdyś przez Ilirów i Traków i wchodzące przez stulecia w skład Imperium Rzymskiego. Trudno w tym wypadku bronić tezy, że Słowianie zawsze żyli na tych ziemiach. Podobnie jest z Czechami, gdzie liczne źródła historyczne stwierdzają obecność germańskiego ludu Markomanów, z którymi Rzymianie walczyli i których ziemie najeżdżali. Wcześniej na terenach Czech żyli zaś Celtowie, za czym przemawiają liczne znaleziska archeologiczne. Bardzo wiele śladów kultury materialnej Celtów (w tym osad i dowodów bicia monet) znajdujemy zresztą również w Polsce.
Badania genetyczne nie są w stanie obalić też tego, że w połowie I tysiąclecia n.e. na ziemiach polskich znikają liczne istniejące tu wcześniej kultury i następuje radykalny spadek liczby ludzkich osiedli. Znikome zaludnienie ziem na północ od Karpat sugerują zresztą również źródła historyczne. Wedle Prokopiusza germańscy Herulowie mieli pomaszerować znad Dunaju na północ idąc przez opustoszałe ziemie dzisiejszej Polski ku Skandynawii. Przy czym przestrzegałbym przed interpretowaniem tego opustoszenia, czy pojawiającego się w archeologii terminu „pustka osadnicza”, jako twierdzeń, że nie było tu wówczas żadnej ludności. Część dawnych mieszkańców ziem Polski mogła na nich pozostać i uległa wchłonięciu przez ludy, które przyniosły kulturę materialną identyfikowaną przez archeologów ze Słowianami. Ludy te mogły również przynieść słowiańskie języki, gdyż nie mamy żadnych materialnych dowodów na to, że były one wcześniej na naszych ziemiach. A genetyka takich dowodów nie jest w stanie dostarczyć.
Wraz ze spadkiem liczby ludzkich osad na ziemiach Polski mamy też do czynienia z procesem, który nazwałbym prymitywizacją kultury materialnej. Wyroby rzemieślnicze z początków drugiej połowy I tysiąclecia n.e., znajdowane na ziemiach polskich, są dużo gorsze i uboższe niż te wytwarzane tu wcześniej. Nie ma więc wątpliwości, że w połowie I tysiąclecia n.e. zaszły na ziemiach polskich dramatyczne zmiany. I trzeba mieć świadomość, że takie zmiany mogły zachodzić w Europie Środkowej wiele razy w ciągu kilku tysięcy lat i ludzkie populacje mogły przemieszczać się w wielu kierunkach i wiele razy mieszać. Trudno więc oczekiwać, by haplogrupy były mocnym dowodem przynależności do określonej grupy etnicznej.
Z powyższych powodów uważam, że należy bardzo ostrożnie interpretować wyniki badań genetycznych. Przeszłość Europy Środkowej jest bowiem niezwykle skomplikowana i odczytanie DNA jej mieszkańców z pewnością nie wystarczy, by ją poznać. Potrzebne są do tego multidyscyplinarne badania łączące w bezstronny sposób wiedzę z różnych źródeł. A i wtedy będzie to być może zadanie przerastające nasze możliwości.
Old English open ‘not closed down, raised up’ (of gates, eyelids, etc.), also ‘exposed, evident, well-known, public’, often in a bad sense, ‘notorious, shameless’; from Proto-Germanic *upana, literally ‘put or set up’ (cf. Old Norse opinn, Swedish öppen, Danish aaben, Old Saxon opan, Old Frisian epen, Old High German offan, German offen ‘open’), from PIE *upo ‘up from under, over’ (cf. Latin sub, Greek hypo; see sub-). Related to up, and throughout Germanic the word has the appearance of a past participle of *up (v.), but no such verb has been found. The source of words for ‘open’ in many Indo-European languages seems to be an opposite of the word for ‘closed, shut’ (e.g. Gothic uslukan).
Old English up, uppe, from Proto-Germanic *upp- ‘up’ (cf. Old Frisian up; Old Norse upp; Danish, Dutch op; Old High German ūf, German auf ‘up’; Gothic iup ‘up, upward’, uf ‘on, upon, under’; OHG oba, German ob ‘over, above, on, upon’), from PIE root *upo ‘up from below’ (cf. Sanskrit upa ‘near, under, up to, on’, Greek hypo ‘under, below’, Latin sub ‘under’; see sub-).
The development of Latin provides the model for understanding the expansion of the other Indo-European dialects. In its early form, it was the language of a small group of speakers in northern Italy in the eighth century BC Among other language groups at the time, that of the speakers of Etruscan was probably the largest. In the course of the following centuries, Latin was adopted by those groups, including also speakers of Celtic languages in the north, of Venetic, of Oscan and Umbrian, and even of Greek in the south, so that at the beginning of our era Latin was the most prominent language in the Italian peninsula. The bases for its expansion can only be imagined, but among them was military competence, as may be assumed from the account of the historian Livy.
Other Classical historians, among them Herodotus, have provided material on various groups of speakers elsewhere, such as those north of the Black Sea; but for none of their languages do we have information comparable to Livy’s for Latin.
The earliest description of the Germanic group of speakers was provided by Julius Caesar for the middle of the last century BC, in the sixth section of his work on the Gallic wars, which with Tacitus’ Germania of 98 AD remains central for any description of Germanic culture.
It may be concluded, then, that the Germanic group of speakers developed somewhat independently of the other Indo-European dialect groups. For a long time, the group may have been relatively small; but whatever the size, it was coherent at the time of the Germanic consonant shift for, unlike the later High German consonant shift, the earlier shift was carried through consistently among all speakers of Proto-Germanic, as was also the adoption of the dental preterite for weak verbs. Such consistently adopted changes can only have been introduced and generally carried out in a group that was in close intercommunication. Only after the Germanic shift did sub-groups develop: the speakers of Gothic, Old Norse, Old English, Old High German, and so on. As separate groups, they introduced innovations leading to the dialects that later became independent languages.
-ty (1) Look up -ty at Dictionary.com
suffix representing “ten” in cardinal numbers that are multiples of ten (sixty, seventy, etc.), from Old English -tig, from a Germanic root (cf. Dutch -tig, Old Frisian -tich, Old Norse -tigr, Old High German -zug, German -zig) that existed as a distinct word in Gothic (tigjus) and Old Norse (tigir) meaning ‘tens, decades’. Cf. tithe (n.)
English, like many other Germanic languages, retains traces of a base-12 number system. The most obvious instance is eleven and twelve which ought to be the first two numbers of the “teens” series. Their Old English forms, enleofan and twel(eo)f(an), are more transparent: “leave one” and “leave two”.
Old English also had hund endleofantig for “110” and hund twelftig for “120”. One hundred was hund teantig. The -tig formation ran through 12 cycles, and could have bequeathed us numbers *eleventy (“110”) and *twelfty (“120”) had it endured, but already during the Anglo-Saxon period it was being obscured.
Old Norse used hundrað for “120” and þusend for “1,200”. Tvauhundrað was “240” and þriuhundrað was “360”. Older Germanic legal texts distinguished a “common hundred” (100) from a “great hundred” (120). This duodecimal system, according to one authority, is “perhaps due to contact with Babylonia”.
Kaliff, Anders. 2001. Gothic Connections. Contacts between eastern Scandinavia and the southern Baltic coast 1000 BC – 500 AD. Occational Papers in Archaeology 26. Uppsala.
Different finds from archaeological investigations in eastern Sweden show evidence of close contacts with the Baltic coastal area on the continent, and further towards the south-east. This is visible in the find material from the Bronze Age onwards. Swedish rescue excavations in the past few years have contributed with material for the study of such contacts. From the Bronze Age onwards, there are signs of contacts between eastern Sweden and areas in modern Poland and eastern Germany and also with areas in the Baltic states. This is evident in material from several sites in eastern Sweden. Pottery as well as special house types and graves show contacts with the Lusatian culture, but also with more distant areas. These cultural elements fit well into a pattern of long-distance cultural contacts during the Bronze Age, probably maintained by an élite in society. These contact routes across the Baltic sea seem to have continued in a similar way during the Early Iron Age.
During this period, some grave structures and objects demonstrate cultural contacts between Scandinavia and the Wielbark culture in Poland. Such finds have traditionally been connected with Jordanes’ Getica, and its account of a migration of Gothic people from Scandinavia. In modern research, the theory of a massive migration has generally been abandoned. The Wielbark culture is generally believed to have developed from earlier cultures in the same area. Research of recent years have more often focused on questions regarding a Gothic identification with a Nordic origin, as possibly invented during the 4th century or as a genuine tradition in the form of a myth. However, this does not explain archaeological evidence for contacts during earlier periods. A reasonable explanation for similarities in the material cultures can be that they are products of long-term contacts, perhaps originating in connections between the Lusatian culture and other urnfield groups on the continent and eastern Scandinavia already during the Late Bronze Age – Early Iron Age.
Regular contacts between high ranking groups in different geographic areas could eventually have developed into a close relationship between certain groups of the Wielbark culture and groups of people in Scandinavia, visible in similarities in material culture, language and burial customs. The archaeological record could indicate that Jordanes’ history concerning the origin of the Goths was based on an oral tradition with some sort of real background.
Keywords: Cernjachov culture, cultural contacts, Early Iron Age, Goths, Late Bronze Age, Lusatian culture, migration, Roman Iron Age, Wielbark culture
http://archeowiesci.pl/2013/01/28/genetycy-o-pochodzeniu-slowian/
Wbrew opinii części archeologów, Słowianie nie musieli zasiedlić Europy dopiero we wczesnym średniowieczu. Niektórzy przodkowie Słowian mogli mieszkać w Europie już 3-4 tys. lat temu – sądzą naukowcy z Bydgoszczy, którzy badają zróżnicowanie DNA Słowian.
Badania nad historią Słowian na podstawie mitochondrialnego DNA (mtDNA) przeprowadzili badacze z Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Bydgoszczy. Wyniki ich badań opublikowano w styczniu w magazynie „PLOS ONE”.
— Wchodzimy w pewną dyskusję z archeologami, którzy w znacznej większości utrzymują, że etnogeneza Słowian to sprawa stosunkowo niedawna. Według nich Słowianie jako ethnos pojawili się w Europie dopiero we wczesnym średniowieczu. Wnioski takie mogą wynikać z obiektów kultury materialnej odnajdywanych w Europie. Tymczasem my na podstawie badań genetycznych stwierdziliśmy, że niektórzy przodkowie Słowian pojawili się w Europie znacznie wcześniej – nawet 4 tys. lat temu – opowiada w rozmowie z PAP członek zespołu badawczego, prof. Tomasz Grzybowski z CM UMK.
Badania przeprowadzono na próbkach pobranych od 2,5 tys. osób z różnych współczesnych populacji słowiańskojęzycznych. Byli to zarówno Polacy, Czesi, Słowacy, Rosjanie, Białorusini, Ukraińcy, jak i Chorwaci, Serbowie i Słoweńcy.
— Koncentrowaliśmy się na mitochondrialnym DNA. To DNA które jest dziedziczone tylko w linii żeńskiej. Matka przekazuje więc swoje DNA potomstwu, a jej córki przekazują je dalej. Nie dochodzi w nim do rekombinacji materiału genetycznego, a więc nie ma w nim domieszki materiału ojcowskiego. Jedyne zróżnicowanie mtDNA zawdzięcza mutacjom, które się gromadzą w miarę upływu czasu. Jak patrzymy na dziedziczenie mitochondrialnego DNA w skali ewolucyjnej, można wykreślić coś w rodzaju drzewa genealogicznego, które stanowi czystą matczyną genealogię – wyjaśnia prof. Tomasz Grzybowski.
Dodaje, że w mtDNA znajduje się tylko trzynaście genów kodujących białka, które nie mają wpływu na nasze zewnętrzne cechy – są to informacje dotyczące oddychania komórkowego.
Genetycy we współczesnej puli mtDNA wydzielają tzw. haplogrupy, czyli grupy cząsteczek z pewnymi określonymi mutacjami, wywodzące się od wspólnego przodka. Haplogrupy powstały w określonym miejscu i czasie – każda miała swoją „założycielkę”.
— Dzięki znajomości tempa mutacji w mtDNA staraliśmy się określić, kiedy dane haplogrupy powstały. Na podstawie wieku ewolucyjnego tych haplogrupowyciągnęliśmy pewne wnioski dotyczące pochodzenia populacji środkowo-wschodniej Europy – zaznaczył badacz z CM UMK.
Naukowcy doszli do wniosku, że niektóre podhaplogrupy mają podobny środkowo-europejski rodowód, a ich wiek ewolucyjny jest zaawansowany. – Jesteśmy w stanie wskazać kilka takich, które powstały kilka tysięcy lat temu – zaznacza badacz.
„Rodowód” powstały na podstawie mtDNA można spróbować skonfrontować z innymi danymi dotyczącymi etnogenezy Słowian – zgromadzonymi przez archeologów, językoznawców czy historyków.
Prof. Grzybowski wyjaśnia, że eksperci nie są zgodni co do pochodzenia Słowian.
Zwolennicy autochtonizmu Słowian uważają, że przodkowie Słowian byli w Europie Środkowej przynajmniej od epoki brązu i żelaza. Ku tej teorii skłania się prof. Grzybowski.
Z kolei allochtoniści, czyli migracjoniści twierdzą, że Słowianie pojawili się w Europie stosunkowo niedawno – w 3-4 w. n.e. – w dorzeczu Dniepru, Prypeci i Prutu, czyli na terenach dzisiejszej Ukrainy – i stamtąd mieli gwałtownie migrować na tereny środkowo-wschodniej Europy. – Ale tego nie widać w naszych danych. Odnajdujemy tam komponenty puli mtDNA Słowian, które były obecne w Europie Środkowej już w epoce brązu, więc przynajmniej w 3 tysiącleciu p.n.e. – przyznaje Grzybowski i wyjaśnia, że mutacje odnajdowane u Słowian musiały powstać w Europie już w starożytności.
— Przez badania genetyczne nie wyjaśniamy zagadek kulturowych. Pula genowa to jedno, a kultura materialna to może być coś odrębnego. Nie kwestionujemy, że u schyłku starożytności miały w Europie miejsce pewne przemiany kulturowe, ale twierdzimy, że tym przemianom niekoniecznie musiały towarzyszyć pewne migracje ludności, czy zmiany demograficzne, takie jak gwałtowna ekspansja – komentuje badacz.
Tekst pochodzi z serwisu Nauka w Polsce.
Mielnik-Sikorska M, Daca P, Malyarchuk B, Derenko M, Skonieczna K, et al. (2013) The History of Slavs Inferred from Complete Mitochondrial Genome Sequences. PLoS ONE 8(1): e54360. doi:10.1371/journal.pone.0054360
Komentarz
Powyższy materiał z serwisu Nauka w Polsce mocno zniekształca poglądy archeologii (i historii) na pochodzenie Słowian. Myślę, że ciężko byłoby znaleźć archeologa twierdzącego, że przodków Słowian (genetycznych) nie było w Europie 4 tys. lat temu. Nikt przecież nie twierdził, że Słowianie przybyli z Azji, bądź nagle pojawili się znikąd w połowie I tysiąclecia n.e. Takich poglądów nie mają nawet najbardziej skrajni allochtoniści. Nie wiem więc, dlaczego są one w powyższym materiale przypisywane archeologom.
Obecność „starożytnych” haplogrup u Słowian nie jest dla mnie żadną sensacją i niespodzianką. Słowianie, jak wszyscy ludzie na świecie, musieli mieć przodków żyjących w starożytności. A rejon Europy Środkowo-Wschodniej przez tysiące lat widział niezliczone migracje mniejszych bądź większych grup ludzi, więc nie ma nic dziwnego w tym, że dawne haplogrupy są obecne w wielu miejscach. Podczas tych migracji najpewniej nieraz dochodziło do mieszania się różnych grup ludności. Przykłady takich zdarzeń możemy znaleźć także w źródłach historycznych. Wiemy z nich chociażby, że grupy barbarzyńców, które zalały w IV i V w. n.e. zachodnią część Rzymu, często składały się nie z jednego ludu, ale były mieszanką różnych grup i często stawały się ruchomymi wielokulturowymi tyglami, w których obok Germanów byli Sarmaci, mieszkańcy Rzymu różnych narodowości (np. niewolnicy i zbuntowana biedota) oraz inne ludy, wśród których mogły być nawet grupki Słowian. Takie mieszanie się różnych grup ludzi i „wytapianie” się z nich nowych ludów mogło zdarzać się w Europie wiele razy. Starożytni i prehistoryczni ludzie nie byli bowiem takimi zwolennikami etnicznej czystości, jakimi niektórzy chcieliby ich widzieć.
Trzeba też pamiętać, że haplogrupy nie mają związku z językiem i kulturą materialną. Wszystkie te trzy elementy potrafią zmieniać się niezależnie od siebie. Doskonałym przykładem jest obecna Ameryka, gdzie Afrykanie, Słowianie i Azjaci używają jednego wspólnego germańskiego języka i tworzą jedną kulturę materialną. Wiele podobnych przykładów przyjmowania przez grupy etniczne obcych języków znamy z historii (choćby procesy hellenizacji, romanizacji, czy arabizacji). W każdym wypadku, język i kultura materialna zmieniały się, choć geny w dużej mierze pozostawały te same.
Nie ma więc żadnych podstaw, by twierdzić, że wszyscy ci genetyczni przodkowie Słowian sprzed kilku tysięcy lat używali języków słowiańskich (prasłowiańskich). Nie powinno być za to wątpliwości, że Słowianie podczas swojej ekspansji mieszali się z innymi mieszkańcami Europy Środkowo-Wschodniej, którzy przyjmowali język słowiański. Ta ekspansja jest bowiem faktem, wbrew temu co można wywnioskować z powyższej depeszy PAP.
W przypadku Bałkanów ekspansja jest potwierdzona licznymi źródłami historycznymi, których starożytni autorzy traktują Słowian jako jakiś nowy lud (w tym znaczeniu, że nieznany dotąd mieszkańcom świata śródziemnomorskiego, a nie dotąd nieistniejący, jak to czytamy w depeszy PAP; w rzeczywistości raczej nikt nie wątpi, że Słowianie mogli istnieć na długo przed ową ekspansją, ale żyli na terenach w zasadzie nieznanych antycznym historykom, stąd wrażenie, że pojawili się nagle).
Słowianie zajęli na Bałkanach ziemie zamieszkane niegdyś przez Ilirów i Traków i wchodzące przez stulecia w skład Imperium Rzymskiego. Trudno w tym wypadku bronić tezy, że Słowianie zawsze żyli na tych ziemiach. Podobnie jest z Czechami, gdzie liczne źródła historyczne stwierdzają obecność germańskiego ludu Markomanów, z którymi Rzymianie walczyli i których ziemie najeżdżali. Wcześniej na terenach Czech żyli zaś Celtowie, za czym przemawiają liczne znaleziska archeologiczne. Bardzo wiele śladów kultury materialnej Celtów (w tym osad i dowodów bicia monet) znajdujemy zresztą również w Polsce.
Badania genetyczne nie są w stanie obalić też tego, że w połowie I tysiąclecia n.e. na ziemiach polskich znikają liczne istniejące tu wcześniej kultury i następuje radykalny spadek liczby ludzkich osiedli. Znikome zaludnienie ziem na północ od Karpat sugerują zresztą również źródła historyczne. Wedle Prokopiusza germańscy Herulowie mieli pomaszerować znad Dunaju na północ idąc przez opustoszałe ziemie dzisiejszej Polski ku Skandynawii. Przy czym przestrzegałbym przed interpretowaniem tego opustoszenia, czy pojawiającego się w archeologii terminu „pustka osadnicza”, jako twierdzeń, że nie było tu wówczas żadnej ludności. Część dawnych mieszkańców ziem Polski mogła na nich pozostać i uległa wchłonięciu przez ludy, które przyniosły kulturę materialną identyfikowaną przez archeologów ze Słowianami. Ludy te mogły również przynieść słowiańskie języki, gdyż nie mamy żadnych materialnych dowodów na to, że były one wcześniej na naszych ziemiach. A genetyka takich dowodów nie jest w stanie dostarczyć.
Wraz ze spadkiem liczby ludzkich osad na ziemiach Polski mamy też do czynienia z procesem, który nazwałbym prymitywizacją kultury materialnej. Wyroby rzemieślnicze z początków drugiej połowy I tysiąclecia n.e., znajdowane na ziemiach polskich, są dużo gorsze i uboższe niż te wytwarzane tu wcześniej. Nie ma więc wątpliwości, że w połowie I tysiąclecia n.e. zaszły na ziemiach polskich dramatyczne zmiany. I trzeba mieć świadomość, że takie zmiany mogły zachodzić w Europie Środkowej wiele razy w ciągu kilku tysięcy lat i ludzkie populacje mogły przemieszczać się w wielu kierunkach i wiele razy mieszać. Trudno więc oczekiwać, by haplogrupy były mocnym dowodem przynależności do określonej grupy etnicznej.
Z powyższych powodów uważam, że należy bardzo ostrożnie interpretować wyniki badań genetycznych. Przeszłość Europy Środkowej jest bowiem niezwykle skomplikowana i odczytanie DNA jej mieszkańców z pewnością nie wystarczy, by ją poznać. Potrzebne są do tego multidyscyplinarne badania łączące w bezstronny sposób wiedzę z różnych źródeł. A i wtedy będzie to być może zadanie przerastające nasze możliwości.
Materiały innych autorów, opublikowane w innych miejscach Sieci: