Artykuł został opublikowany także na portalu JustPasteIt (dawniej Eioba).
Wersja z 2013-10-14
Poniżej zestawiono kalendarium ważnych wydarzeń, zarówno odnotowanych przez kronikarzy, jak i wydedukowanych z innych danych, bądź to bezpośrednio związanych z wczesną historią Słowian, bądź też mogących rzucić choćby odległe światło na problem ich pochodzenia. Uwzględniono też kilka znanych faktów z historii Europy i świata, stanowiących tło innych wydarzeń. We wczesnej historii Słowian ludy stepu zdają się odgrywać niebagatelną rolę, dlatego szczególnie uwypuklono wydarzenia zachodzące na stepach na północ od Morza Czarnego oraz na obszarze Meotydy, leżącej między M. Czarnym, M. Kaspijskim a Kaukazem.
Kalendarium zostało oparte na szeregu źródeł, wśród których pragnę wymienić przede wszystkim Kalendarium średniowiecznych dziejów Wielkiego Stepu pióra Witolda Świętosławskiego (http://www.wiswen.republika.pl/kalend.htm, obecnie niedostępne). W historii Egiptu i Bliskiego Wschodu przyjęto tzw. średnią chronologię, w której upadek Babilonu przypada na rok 1595 p.n.e. Zgodnie z chronologią krótką wydarzenie to miało miejsce w roku 1531 p.n.e., według chronologii ultrakrótkiej – w roku 1499 p.n.e., według chronologii długiej – w roku 1651 p.n.e.
| 6500–5000 p.n.e. | Kultura Bug – Dniestr, wiązana z najdawniejszymi przodkami Indoeuropejczyków. |
| 5509 p.n.e. | Data stworzenia świata według kalendarza bizantyjskiego. |
| 5500–2750 p.n.e. | Nad Dniestrem i Dnieprem kultura Cucuteni-Tripolie, pierwsza miejska kultura w Europie. |
| 5500–3500 p.n.e. | Wilgotny klimat na terenie obecnej Sahary sprzyja rozwojowi ludzkiego osadnictwa: przodkowie Semitów i Berberów. |
| 5500–5000 p.n.e. | Nad środkową Wołgą kultura Samary, wiązana z przodkami Indoeuropejczyków. W grobach wyobrażenia konia. |
| 5300–4100 p.n.e. | W południowej Mezopotamii rozwija się cywilizacja ubaidzka (przedsumeryjska). Pojawia się wynalazek koła, początkowo używanego w garncarstwie. |
| V tys. p.n.e. | W Europie rozprzestrzeniają się idee budowli megalitycznych. |
| 5000–4500 p.n.e. | Od Morza Azowskiego po Ural rozwija się kultura chwałyńska. Przypuszczalni przodkowie ludów IE. |
| 4500–3500 p.n.e. | Nad Dnieprem i Donem kultura Średniego Stogu przypisywana pierwszym Indoeuropejczykom. Naczynia zdobiono odciskami sznura, podobnie jak później (w dojrzalszej formie) w kulturze ceramiki sznurowej. |
| 4200 p.n.e. | Elam: powstają miasta-państwa. Założenie późniejszej stolicy – Suzy. |
| 4100–3000 p.n.e. | W Sumerii (sum. Ki-en-gir, akad. Šumeru, hbr. Šinˁār, egip. Senger, het. Šanḫara) okres Uruk (Sumerowie). |
| 4000–3200 p.n.e. | W Egipcie okres predynastyczny (kultury Nagada I i Nagada II). |
| ok. 4000 p.n.e. | W kulturze Średniego Stogu udomowienie konia, wykorzystanie do jazdy wierzchem (znaleziska wędzidła). |
| 3761 p.n.e. | Data stworzenia świata w kalendarzu żydowskim. |
| 3700–1900 p.n.e. | W Europie (Szwecja – Polska, Holandia – Wołyń) kultura pucharów lejkowatych, przedIE kultura megalityczna. |
| ok. 3700 p.n.e. | Na północ od Kaukazu zjawiają się pochówki w wozach. Zapewne koło było już wtedy wykorzystywane do transportu. |
| 3600–2200 p.n.e. | Na stepach nadczarnomorskich od Bugu po Ural rozwija się kurhanowa kultura jamowa, przypisywana ludom indoeuropejskim. |
| 3500–2500 p.n.e. | W płd. Syberii, od Jez. Bałchasz po zach. Mongolię, rozwija się kultura afanasjewska epoki miedzi i brązu, przypisywana pewnym ludom indoeuropejskim (przodkom Tocharów). |
| 3500–3000 p.n.e. | Pierwsze ślady obecności kuszyckich pasterzy w Rogu Afryki. |
| 3500–3300 p.n.e. | Pogorszenie się warunków na Saharze; przodkowie Semitów migrują na wschód przez deltę Nilu. |
| 3500 p.n.e. | Wyobrażenie wozu na 4 kołach z 2 dyszlami w kopalni gliny w Bronocicach, w południowej Polsce. |
| 3400 p.n.e. | Pierwsze znaleziska dowodzące istnienia obrazkowego pisma sumeryjskiego. |
| 3300–1300 p.n.e. | Rozwój cywilizacji w Dolinie Indusu (daty szacowane). |
| 3300–3050 p.n.e. | Koniec okresu miedzi w Palestynie. Napływająca półnomadyczna ludność semicka przynosi kulturę okresu brązu. |
| 3200–1800 p.n.e. | Indoeuropejczycy w Europie: kultura ceramiki sznurowej (Ren – Wołga, Skandynawia – Alpy i Karpaty). |
| 3200–3100 p.n.e. | W Egipcie: władcy Górnego Egiptu (czasy króla Skorpiona). |
| 3200 p.n.e. | W Sumerze pierwsze czterokołowe rydwany ciągnięte przez onagery. |
| 3100–2686 p.n.e. | W Egipcie: okres wczesnodynastyczny (dynastia zerowa i dynastie I–II). |
| 3100 p.n.e. | Rozpoczęcie budowy Stonehenge (wał ziemny, groby). |
| 3000–2500 p.n.e. | Najstarsza warstwa osadnicza Troi (tzw. Troja I). |
| 3000–2900 p.n.e. | W Sumerii: okres Dżemdet Nasr, pierwsze formy państwowości. |
| ok. 3000 p.n.e. | W Sumerii powstanie imperium Kisz, pierwszego państwa semickiego. |
| 2900–2334 p.n.e. | W Sumerii: wczesny okres dynastyczny, upadek Uruk, dominacja Kisz, później Ur i Lagasz. Okres Gilgamesza. |
| 2850–2205 p.n.e. | W Chinach legendarny okres Trzech Czcigodnych i Pięciu Cesarzy. |
| 2800–1900 p.n.e. | W Europie kultura pucharów dzwonowatych, być może związana z wczesnymi migracjami ludów IE. |
| 2750 p.n.e. | Fenicjanie (Bani Kanˀan ‘Dzieci Kanaanu’) obecni już w Kanaanie. W Tyrze powstaje świątynia Melkarta. |
| 2700–2000 p.n.e. | W Europie (dorzecze Łaby – Mołdawia) megalityczna kultura amfor kulistych. |
| 2686–2181 p.n.e. | W Egipcie: Stare Państwo (dynastie III–VI, czasy budowy największych piramid). |
| 2500–1200 p.n.e. | W płn. Mezopotamii i Syrii Amoryci (Amurru), lud północnosemicki. Przetrwał do inwazji Ludów Morza. |
| 2500–2200 p.n.e. | Troja II, zniszczona prawdopodobnie przez napływających do Anatolii Indoeuropejczyków. |
| 2500–2300 p.n.e. | Od płn. Syrii po Babilonię zamieszkują plemiona północnosemickie – paleosyryjskie (Ebla, Mari i in.). |
| 2400–2000 p.n.e. | W Mezopotamii rozwój wschodniosemickiego języka staroakadyjskiego. |
| 2334–2218 p.n.e. | Sargon I Wielki zakłada w Mezopotamii semickie państwo Akad (Agade), pierwsze imperium w dziejach świata. |
| 2300–1000 p.n.e. | W zach. Syberii i na stepach na wsch. od Morza Kaspijskiego kultura andronowska (ludy irańskie). |
| 2254–2218 p.n.e. | Akad: panowanie Naramsina, najazdy Lulubejów, Gutejów i Amorytów. |
| ok. 2230 p.n.e. | Akad: najazd Gutejów (Gutów, Kutów, plemion z gór Zagros, zob. tutaj). |
| 2218–2111 p.n.e. | Okres panowania Gutejów, podczas którego w Mezopotamii zaczęto używać koni. Ciemny okres w dziejach Sumerii. |
| ok. 2200–1600 p.n.e. | Plemiona greckie zasiedlają Grecję, przybywając z północy. |
| ok. 2200 p.n.e. | Amoryci zasiedlają Palestynę. |
| 2181–2133 p.n.e. | W Egipcie: pierwszy okres przejściowy (dynastie VII–X, najazdy Semitów, m.in. Amorytów). |
| 2159 p.n.e. | Akad: całkowita likwidacja państwa przez Gutejów. |
| 2144–2124 p.n.e. | Renesans sumeryjski: król Gudea z Lagasz, zależny od Gutejów. |
| 2133–1786 p.n.e. | W Egipcie: Średnie Państwo (dynastia XI–XII, epoka klasyczna w historii Egiptu). |
| 2111–2004 p.n.e. | III dynastia z Ur. Okres nowosumeryjski: największy rozkwit cywilizacji sumeryjskiej, podporządkowanie Sumeru, Akadu, Mari i Elamu. Budowa świątyń i zikkuratów. |
| 2070–1600 p.n.e. (2205–1766 ?) |
Chiny pod rządami pierwszej legendarnej dynastii Xià; według późniejszych autorów chińskich (Sīmǎ Qiān) potomkami Chúnwéi, syna Jié, ostatniego władcy Xià, mieli być Xiōngnú (Hunowie). |
| 2025 p.n.e. | Elamici wyzwalają Suzę spod panowania Sumerów. |
| 2004–1763 p.n.e. | Elamici i Amoryci przyczyniają się do upadku III dynastii z Ur. W Sumerii następują rządy Amorytów. |
| ok. 2000–1700 p.n.e. | Obelisk z Byblos (napis hieroglificzny) wzmiankuje Lukka (Licyjczyków), znanych później jako jeden z Ludów Morza. |
| ok. 2000 p.n.e. | Ostatnie mamuty wymierają na Wyspie Wrangla. |
| ok. 2000 p.n.e. | Pierwsze ślady obecności konia na subkontynencie indyjskim. |
| ok. 2000 p.n.e. | Semici docierają do wilgotnych wyżyn południowej Arabii: do Jemenu i Hadramaut (ḥaḍramawt) |
| ok. 2000 p.n.e. | Pierwsze koło szprychowe, znane w kulturze andronowskiej. |
| 1900–1250 p.n.e. | Troja VI. |
| 1894 p.n.e. | Amoryta Sumuabum (Samurabu) zakłada dynastię w Babilonie. Początek okresu starobabilońskiego. |
| 1815–1757 p.n.e. | Okres świetności Mari: państwo stworzone przez Amorytę Jachdunlima, zniszczone przez Hammurabiego. |
| 1813 p.n.e. | Amoryta Szamsziadad zakłada pierwsze państwo asyryjskie (staroasyryjskie, królestwo Górnej Mezopotamii). |
| ok. 1800 p.n.e. | Pierwsze ślady obecności Kasytów (Kaššu) w Mezopotamii. Język kasycki uważany jest za izolowany lub kartwelski. Ostatnie wzmianki o Kasytach pochodzą z czasów Aleksandra Wielkiego, z obszaru na północny zachód od Elamu. |
| ok. 1800 p.n.e. | Język sumeryjski wychodzi z użycia, używany bywa już tylko w literaturze i administracji. |
| ok. 1800 p.n.e. | Najstarsze pisane zabytki języka starokananejskiego wykonane w piśmie alfabetycznym. |
| 1792–1750 p.n.e. | Panowanie Hammurabiego w Babilonii, kodyfikacja prawa. |
| 1786–1567 p.n.e. | W Egipcie: drugi okres przejściowy (dynastie XIII–XVII); w tym okresie pojawiają się Hyksosi. |
| 1763–1595 p.n.e. | Okres imperium starobabilońskiego. |
| ok. 1750 p.n.e. | W płn.-zach. Mezopotamii pojawiają się Huryci, zakładają państwo Mitanni i podbijają Asyrię. Ich władcy noszą imiona indoaryjskie i czczą indoaryjskich bogów. Hodują konie, jeżdżą konno i powożą rydwanem bojowym. |
| ok. 1745 p.n.e. | Kasyci napadają na Babilonię, plądrując Ur i Uruk. |
| XVII–IX p.n.e. | Od Rumunii po Jezioro Bałchasz rozwija się kultura zrębowa, przypisywana Kimerom. |
| XVII–XVI p.n.e. | Wczesny etap kultury zrębowej. |
| 1684 p.n.e. | Najazd Hyksosów na Egipt (zob. tutaj) na koniach, dotąd Egipcjanom nieznanych. Hyksosi zapewne byli Semitami. |
| 1628 p.n.e. | Przypuszczalna data erupcji wulkanu Thera. |
| ok. 1600–1100 p.n.e. | Fenicja pod panowaniem egipskim. |
| ok. 1600–1046 p.n.e. | W Chinach dynastia Shāng, zwana też Yīn. |
| ok. 1595 p.n.e. | Najazd Hetytów (król Mursilis I) na Halab (Aleppo), Mitanni i Babilon, upadek państwa starobabilońskiego. |
| 1570–1157 p.n.e. | Najazd Kasytów (zob. tutaj) i powstanie państwa średniobabilońskiego (dynastia kasycka). |
| 1567–1085 p.n.e. | W Egipcie: Nowe Państwo (dynastie XVIII–XX, czasy Totmesów, Tutenchamona i Ramzesów). |
| XV–VII p.n.e. | Na północ od Fenicji, a na zachód od Asyrii rozwija się państwo Amurru. |
| XV–XIII p.n.e. | W użyciu północnosemicki język ugarycki. |
| XV–XIV p.n.e. | Drugi etap i największy rozkwit kultury zrębowej na Ukrainie. |
| 1500–500 p.n.e. | Plemiona semickie (protoetiopskie) przekraczają Bab el-Mandeb i osiedlają się wśród ludności kuszyckiej. |
| 1500–1200 p.n.e. | Domniemany okres kolonizacji Indii przez Indoeuropejczyków. |
| 1500 p.n.e. | W kulturze Olmeków znane koło (używane w dziecięcych zabawkach). |
| ok. 1490 p.n.e. | Odrodzenie huryckiego państwa Mitanni w grn. Mezopotamii. |
| XIV–XII p.n.e. | Końcowy etap kultury zrębowej na płd. Uralu. W prawobrzeżnej części Ukrainy rozwija się kultura sabatinowska, czasem traktowana jako forma kultury zrębowej. |
| XIV p.n.e. | Pierwsze wzmianki o Aramejczykach (plemię Ahlamu) w dokumentach akadyjskich. |
| 1400 p.n.e. | Stonehenge traci znaczenie kultowe. |
| 1397–1388 p.n.e. | Sojusz Mitanni i Egiptu za Totmesa IV. |
| 1380–1336 p.n.e. | Szuppiluiliuma, pierwszy potężny władca Hetytów. |
| ok. 1350 p.n.e. | Podział państwa Mitanni między Asyryjczyków (Chanigalbat) i Hetytów. Początek okresu średnioasyryjskiego. |
| ok. 1300–400 p.n.e. | Na obszarze obecnej Polski, Łużyc, Słowacji i Ukrainy rozwija się kultura łużycka. |
| XIII–XII w p.n.e. | Źródła egipskie wspominają lud Turša (Turuš), morskich korsarzy identyfikowanych z Etruskami (łac. Etrusci, Tusci, gr. Tyrrhēnoí). Mowa też o mieście Turuš, czyli o Troi (gr. Troía < *Trosija). |
| pocz. XIII p.n.e. | Zamożne królestwo Wilusa (Ilion, Troja) staje się wasalem Hetytów. |
| pocz. XIII p.n.e. | We wschodniej Anatolii powstają pierwsze państewka urartyjskie. |
| ok. 1275–1250 p.n.e. | Zniszczenie potęgi Wilusa – Troi VI (trzęsienie ziemi?). |
| ok. 1270 p.n.e. | Chanigalbat, pozostała część dawnego Mitanni, podbita przez Salmanasara I i zamieniona w prowincję Asyrii. |
| 1243–1207 p.n.e. | W Asyrii król Tukultininurta I, szczyt potęgi Asyrii okresu średniego. |
| 1234 p.n.e. | Inwazja Asyryjczyków na Babilon. |
| 1220 p.n.e. | Merenptah odpiera pierwszy najazd na Egipt Ludów Morza: Peleset = Filistyni, Lukka = Licyjczycy, Ekweš = Achajowie, Danuna = Dorowie, Šerden = Sardyńczycy, Tereš = Trojanie (Etruskowie), Šekeleš = Sykulanie (Sykanie), Apiru / Habiru = Hebrajczycy (?). Po klęsce pochodzący z Krety (?) Filistyni osiedlają się w Palestynie. |
| ok. 1190 p.n.e. | Ludy Morza zajmują Hattušas. Koniec państwa hetyckiego. |
| 1184 p.n.e. | Zburzenie Troi według greckiej tradycji; według archeologów dacie tej odpowiada zniszczenie Troi VIIa. |
| 1157 p.n.e. | Najazd Elamitów i upadek państwa średniobabilońskiego. |
| 1124–1103 p.n.e. | Panowanie Nabuchodonozora I w Babilonie: renesans świetności. |
| 1116–1077 p.n.e. | W Asyrii Tiglatpilesar I, okres świetności. |
| XI–IX p.n.e. | Nad dolnym Dnieprem kultura biełozierska (Kimerowie?), czasem traktowana jako późna forma kultury zrębowej. |
| 1100–876 p.n.e. | W Fenicji okres niezależności. |
| 1087 p.n.e. | Zniszczenie Babilonu przez Asyryjczyków. |
| 1085–664 p.n.e. | W Egipcie: trzeci okres przejściowy (dynastie XXI–XXV, panowanie Libijczyków i Nubijczyków). |
| 1077 p.n.e. | Zniszczenie państwa średnioasyryjskiego przez Aramejczyków. |
| 1046–256 p.n.e. | W Chinach dynastia Zhōu (do 771 p.n.e. zachodnia dynastia Zhōu). |
| X–VIII p.n.e. | Chaldejczycy mówiący dialektem aramejskim najeżdżają Babilon. |
| ok. 1000 p.n.e. | Etruskowie pojawiają się na Półwyspie Apenińskim. |
| ok. 1000 p.n.e. | W zachodniej Anatolii pojawiają się Frygowie. |
| po 1000 p.n.e. | Na obszarze Meotydy – na stepach na północ od Morza Czarnego – plemiona Taurów i Meotów (Maitai – przodkowie Adygejczyków?, lud indyjski, pokrewny założycielom państwa Mitanni istniejącego w XVII–XIII p.n.e. w płn.-zach. Mezopotamii?, lud irański – przodkowie Medów?). |
| po 1000 p.n.e. | W zachodniej części Bałkanów mieszkają Illirowie i plemiona pokrewne, na terenie Austrii i zach. Węgier rozwija się przypisywana im kultura wschodniohalsztacka. |
| po 1000 p.n.e. | Na wsch. i płd. od jeziora Urmia Manejczycy (akad. Mannai, hbr. Minni), lud niewiadomego pochodzenia. |
| ok. 900 p.n.e. | Pierwsze pisane zabytki języka aramejskiego. |
| 884 p.n.e. | Babilonia staje się zależna od Asyrii. Imperium nowoasyryjskie. |
| ok. 858–844 p.n.e. | Arame, pierwszy legendarny król Urartu. |
| połowa IX p.n.e. | Manea (kraj Manejczyków ze stolicą w Izirtu) w pełni rozkwitu. |
| 843 p.n.e. | W źródłach asyryjskich pierwszy raz pojawia się nazwa Parsuaš, odpowiadająca stpers. Pārsva (Persja). |
| 834 p.n.e. | Źródła asyryjskie pierwszy raz wspominają o Medach (Madai), ludzie indoeuropejskim, przodkach Kurdów. |
| 825 p.n.e. | Umiera Sarduri I, który umocnił państwo Urartu (Ararat) nad jeziorami Wan i Urmia ze stolicą w Tuszpie. |
| 814 p.n.e. | Założenie Kartaginy – kolonii fenickiej w północnej Afryce. |
| VIII–II p.n.e. | Nad środkową Wołgą oraz w dorzeczu Kamy i Białej kultura ananińska, przypisywana ludom ugrofińskim. |
| ok. 800–650 p.n.e. | Nadczarnomorskie stepy zamieszkują Kimerowie (Kimmeriowie), lud irański lub indyjski. |
| VIII p.n.e. | Początek epoki żelaza w Europie Środkowej. |
| 770–256 p.n.e. | W Chinach wschodnia dynastia Zhōu. |
| 753 p.n.e. | Tradycyjna data założenia Rzymu. |
| 745–727 p.n.e. | Na tronie Asyrii Tiglatpilesar III, reformator i inicjator przymusowych przesiedleń podbitych ludów. |
| 735 p.n.e. | Spustoszenie Urartu przez Asyryjczyków. |
| 730–713 p.n.e. | Rusa władcą Urartu. Napaści Kimerów i Asyryjczyków. |
| 729 p.n.e. | Tiglatpilesar III zasiada także na tronie Babilonii. |
| 725–720 p.n.e. | Iranzu na tronie Manei. Szczyt rozkwitu państwa. |
| 722–705 p.n.e. | Na tronie Asyrii Sargon II, rozpoczyna się szczytowy okres rozkwitu państwa nowoasyryjskiego. |
| 720–711 p.n.e. | Opanowanie anatolijskiego i syryjskiego wybrzeża Morza Śródziemnego przez Frygów pod wodzą króla Midasa. |
| 716 p.n.e. | Sargon II zdobywa Izirtu, stolicę Manei. |
| 714 p.n.e. | W Manei pojawiają się Kimerowie (akad. Gimirru, hbr. Gimmirai), przybywając z dawnej ojczyzny zwanej Gamiru lub Uišdiš. Z ich pomocą Sargon II najeżdża Urartu, które upada całkowicie w ciągu kolejnych 100 lat. |
| VII p.n.e. | Scytowie (na wschodzie zwani Sakami / Śakami), wypędzeni z poprzednich siedzib przez Massagetów (inną gałąź ludów irańskich), przekraczają rzekę Arakses (Araks – ale prawdopodobnie Jaksartes, Syr-Darię) i zjawiają się nad Morzem Czarnym, gdzie rozpraszają i asymilują Kimerów (około 650 p.n.e.). |
| VII p.n.e. | Medowie podporządkowują sobie plemiona irańskie, w tym Persów. |
| 689 p.n.e. | Zniszczenie Babilonu przez króla Asyrii Sanheriba (Sennacheryba). |
| 681–669 p.n.e. | Władcą Asyrii Asarhaddon. |
| 680 p.n.e. | Kimerowie najeżdżają Frygię, powodując jej upadek. Ginie frygijski władca Midas. |
| 676 p.n.e. | Scytowie i Manejczycy wdzierają się do Asyrii i Syrii. Wódz scytyjski Bartatua pojmuje za żonę córkę Asarhaddona. |
| 674–667 p.n.e. | Najazdy Asyryjczyków na Egipt, wypędzenie faraona Taharki. Asyria największą potęgą spośród dotąd istniejących. |
| 669–631 p.n.e. | Asurbanipal (Sardanapal), ostatni wielki władca asyryjski. |
| 668–667 p.n.e. | Założenie miasta Bizancjum, późniejszego Konstantynopola / Stambułu, ponoć przez Byzasa / Byzantosa z Megary. |
| 664–332 p.n.e. | Egipt: Epoka Późna (dynastie XXVI–XXXI). |
| 657–652 p.n.e. | Kimerowie najeżdżają Lidię i niszczą Sardes. Ginie lidyjski władca Gyges. |
| 648 p.n.e. | Asyryjczycy pod wodzą Asurbanipala zdobywają Babilon i niszczą Suzę. |
| 645 p.n.e. | W chińskich dokumentach pierwsze wzmianki o Yuèzhī, plemieniu indoeuropejskim, tocharskim bądź irańskim. |
| 639 p.n.e. | Ostatni atak asyryjski na Elam, który wkrótce dostaje się pod panowanie perskie. |
| 624 p.n.e. | Według źródeł lankijskich urodził się Siddhartha Gautama zwany Buddą. Data ta jest sporna. |
| 616 p.n.e. | Medowie podbijają królestwo Manejczyków i mieszają się z jego ludnością. |
| 612–539 p.n.e. | Dynastia chaldejska w Babilonie: państwo nowobabilońskie (największy władca: Nebukadnesar = Nabuchodonozor II). |
| 612 p.n.e. | Medowie, Persowie i Chaldejczycy (z Babilonii) niszczą Niniwę i w następstwie królestwo asyryjskie. |
| 600–475 p.n.e. | Okres największego rozkwitu kultury etruskiej. |
| VI p.n.e. | Powstanie Awesty, świętej księgi mazdaizmu i zoroastryzmu. Pojawiający się w niej termin Xiiaona odnoszony bywa do późniejszych Hunów lub Chionitów (z IV wieku n.e.). |
| VI p.n.e. | Ormianie osiedlają się na terenach Urartu. |
| VI p.n.e. | Na stepach nadwołżańskich zjawiają się irańscy Sauromaci, znani później jako Saromaci i wreszcie Sarmaci. |
| VI p.n.e. | Początek rozwoju kultury jastorfskiej między dolną Łabą a dolną Odrą. Jej nosicielami byli Germanie. |
| 598–590 p.n.e. | Rusa IV, ostatni król Urartu. |
| 597 p.n.e. | Nabuchodonozor II pierwszy raz zdobywa Jerozolimę. |
| 587 p.n.e. | Nabuchodonozor II drugi raz zdobywa Jerozolimę. |
| 585 p.n.e. | Scytowie niszczą Urartu. |
| 566 p.n.e. | Narodziny Buddy według źródeł greckich. |
| 560–546 p.n.e. | Władca Lidii Krezus. |
| ok. 550 p.n.e. | Na Pomorzu rozwija się kultura pomorska (k. wejherowsko-krotoszyńska lub k. urn twarzowych, wyrosła z kultury urn domkowych, należącej do kręgu kultury łużyckiej), która później ekspanduje daleko na południe. |
| 550–336 p.n.e. | W Persji dynastia Achemenidów (Cyrus, Kambyzes, Dariusz, Kserkses). |
| 550 p.n.e. | Upadek Medii (Medowie zostają podbici przez Persów). |
| 546 p.n.e. | Wojna lidyjsko-perska. Krezus przegrywa i zostaje perskim namiestnikiem kraju. |
| 539 p.n.e. | Król perski Cyrus II Wielki kładzie kres istnieniu imperium nowobabilońskiemu (chaldejskiemu). |
| 525–404 p.n.e. | Po raz pierwszy perska władza w Egipcie: Kambyzes, władca z dynastii Achemenidów, i jego następcy. |
| 513–512 p.n.e. | Nieudany najazd Persów na tereny zajęte przez Scytów. |
| 508 p.n.e. | Rzymianie odsuwają od władzy Tarkwiniusza Pysznego i ustanawiają republikę. |
| V p.n.e. | Okres najazdów Scytów na zachód, od Odry po Bałkany, upadek kultury łużyckiej. |
| V p.n.e. | Na obszarze Meotydy zjawiają się pierwsze plemiona Madziarów (Węgrów, zob. tutaj). |
| 490–479 p.n.e. | Wojny grecko-perskie. |
| 485–425 p.n.e. | Herodot z Halikarnasu, grecki historyk; w swoim dziele wspomina obok Scytów Nomadów również Scytów Królewskich, Scytów Rolników (między Ingułą a Dnieprem – Trakowie?) i Scytów Oraczy (Wołyń i Podole – potomkowie kultury czernoleskiej? przodkowie Słowian?). |
| 483 p.n.e. | Narodziny Buddy według źródeł indyjskich. |
| ok. 450 p.n.e. | Na ziemiach południowej Polski (okolice Ślęży) pojawia się kultura lateńska (przybyli z Czech Celtowie z plemienia Bojów, tworzący później związek Lugiów). |
| 410 p.n.e. | Turkijskie plemię Wūsūn (o wyglądzie jasnookich i rudobrodych kaukazoidów) zostaje przepędzone przez Yuèzhī z prowincji Shǎnxī w góry Qílián Shān (Nánshān) na granicy prowincji Gānsù i Qīnghǎi. Ich nazwa w tamtych czasach brzmiała prawdopodobnie Asman, może pochodzić od słowa Asena (Aşina) ‘wilczyca’ lub od mandżurskiego aisin ‘złoto’. Możliwe, że odpowiadają oni Asii u Strabona oraz Issedones u Herodota i Ptolemeusza. Dziś jedno z plemion Kazachów to Uysyn. |
| IV p.n.e. | Chińskie kroniki wzmiankują tunguskie plemiona Dōnghú. |
| 390 p.n.e. | Najazd Galów (Celtów) na Rzym. |
| ok. 350 p.n.e. | Celtowie (z plemienia Wolków?) w okolicach Kietrza (woj. opolskie). |
| 341–332 p.n.e. | Perscy Achemenidzi po raz drugi panują w Egipcie. |
| 339 p.n.e. | Klęska Scytów i śmierć ich króla Ateasa na polach Dobrudży w wojnie z Macedonią. |
| 338 p.n.e. | Król Macedonii Filip II podbija Grecję. |
| 336–321 p.n.e. | Aleksander Wielki władcą Macedonii i Grecji. |
| 332–30 p.n.e. | Egipt: okres grecki (ptolemejski). |
| 329 p.n.e. | Aleksander Wielki podbija Kotlinę Fergańską i zakłada tam miasto Aleksandria Eschate, w miejscu obecnego Chudżandu (Leninabadu) w Tadżykistanie. |
| ok. 325 p.n.e. | Na Dolny Śląsk (i Łużyce) przybywa większa grupa Celtów – Lugiów; być może powstaje osada Lugidunum, w miejscu której dziś istnieje Legnica. |
| III–I p.n.e. | Ekspansja kultury jastorfskiej na Pomorzu (Germanie, prawdopodobnie plemiona związku Swebów). |
| III–II p.n.e. | Klęska suszy w środkowej Azji, wielkie ruchy etniczne ludów mongolskich i irańskich. |
| III p.n.e. | Celtyccy Galatowie przekraczają Bosfor i osiedlają na terenie dawnej Frygii. |
| III p.n.e. | Sarmaci napierają na Scytów, w końcu pokonują ich i zajmują ich ziemie. |
| III p.n.e. | Przez Polskę podąża plemię Bastarnów w czasie wędrówki ze Szlezwiku-Holsztynu na wschód, a następnie na południe. Przejściowo osiedlają się na Białych Kujawach i w Kotlinie Hrubieszowskiej (grupa czerniczyńska). |
| ok. 300 p.n.e. | Pierwsze informacje o Hunach (Xiōngnú, w ówczesnej wymowie [hoŋ nho]) zamieszkujących Wyżynę Ordos i najeżdżających Koreę (Dzoson) i Chiny w Epoce Walczących Królestw; w chińskich przekazach zachowały się szczątkowe informacje o języku Xiōngnú, które według najnowszych badań sugerują jego przynależność do jenisejskiej rodziny językowej; jednocześnie istnieją argumenty przemawiające za genetycznym pokrewieństwem Xiōngnú i ludów turkijskich. Odrzucenie twierdzenia o tożsamości Xiōngnú i Hunów jest bezzasadne i sprawia, że ci ostatni stają się narodem bez historii, pojawiającym się znikąd. Xiōngnú byli przyczyną rozpoczęcia budowy przez Chińczyków Wielkiego Muru. |
| 283 p.n.e. | Koniec odrębności politycznej Etrusków. |
| 264–241 p.n.e. | I wojna punicka (Rzymu z Kartaginą). |
| przed 250 p.n.e. | Celtowie osiedlają się pod Krakowem. |
| 256–221 p.n.e. | Bezkrólewie w Chinach. |
| 250–170 p.n.e. | Na terenie Polski środkowej i południowej powstaje kultura przeworska przypisywana Wandalom. jej powstanie związane jest prawdopodobnie z przybyciem nowych grup ludności z zachodu i ich osiedlenie się wśród dawnych twórców kultury pomorskiej. Zachodni odłam Wandalów, Silingowie, wchłania w siebie dawną ludność celtycką ze związku Lugiów, po których długo jeszcze pozostaje stara nazwa, teraz używana na oznaczenie związku plemion wandalskich. |
| 247 p.n.e.–227 n.e. | Dynastia Arsacydów stworzona przez Parnów, twórców Partii. |
| 240–209 p.n.e. | Panowanie pierwszego historycznego władcy Xiōngnú o imieniu Tóumàn (Tumen). Rozdrobnione i walczące dotąd ze sobą plemiona stepowe Xiōngnú tworzą pierwsze potężne państwo (stepowy związek plemienny). Był to twór niejednorodny etnicznie, prawdopodobnie podległy Yuèzhī. W ciągu następujących wieków plemiona turkijskie asymilują inne ludy, w tym jenisejskie i indoeuropejskie (głównie irańskie: Scytów, Saków, Sarmatów). |
| 239–130 p.n.e. | Królestwo grecko-baktryjskie na północy walczy ze spychanymi przez Hunów plemionami Yuèzhī i Tocharami, w końcu rozpada się pod ich naporem. |
| 239 p.n.e. | Rozpad hellenistycznego państwa Seleucydów: Iran zajmują Parnowie, później uniezależnia się grecka Baktria. |
| 233–230 p.n.e. | Na tereny u ujścia Dunaju i do dzisiejszej Mołdawii docierają Bastarnowie, twórcy kultury Poineşti-Łukaszewka. |
| 230–200 p.n.e. | Pierwsze napaści Germanów na terytoria rzymskie: Bastarnowie i Skirowie (Celtowie?) atakują Olbię, kolonię grecką nad M. Czarnym. |
| 221 p.n.e. | Chiński cesarz Shǐ Huángdì zakłada dynastię Qín, od której nazwy pochodzi określenie „Chiny”; ataki Hunów prowadzą do wprowadzenia broni żelaznej w armii chińskiej i są przyczyną wybudowania Wielkiego Muru. |
| 218–201 p.n.e. | II wojna punicka. |
| 209–174 p.n.e. | Panowanie Mete-chana (Mote, Batur, Baγadur, Bağadur, Modu Shanyu, chiń. Màodùn Chányú), władcy imperium Xiōngnú, syna Tumena. Jedna z wersji z jego imienia żyje do dziś w polskim wyrazie bohater i w nazwie mongolskiej stolicy Ulaan Baatar ‘Czerwony Bohater’. |
| 208 p.n.e. | Mete-chan pokonuje Dōnghú, którzy dzielą się później na Xiānbēi i Wūhuán. |
| 206 p.n.e.–220 n.e. | W Chinach dynastia Hàn (do 8 p.n.e., częściowo do 24 n.e. dynastia Hàn Zachodnia, od 25 n.e. Hàn Wschodnia). |
| koniec III p.n.e.–II n.e. | Nad środkowym Bugiem i Prypecią po ujście Berezyny do Dniepru na ziemiach opuszczonych przez Scytów rozwija się kultura zarubiniecka, z wpływami kultury pomorskiej, lateńskiej i kultur stepowych. |
| II p.n.e. | Wśród Sarmatów wyodrębniają się Jazygowie, Roksolanie, Alanowie, Aorsowie. |
| II p.n.e. | Chińska kronika wzmiankuje Antów, lud należący do grupy Aorsów, zamieszkujący między M. Kaspijskim a J. Aralskim. |
| 178–177 p.n.e. | Xiōngnú i Wūsūn pod wodzą Mete-chana najeżdżają Yuèzhī zamieszkujących dzisiejszą prowincję Gānsù. Wśród wykazu podbitych ludów można znaleźć pierwszą wzmiankę o Oguzach (O-kut, chiń. Hūjiē, Hūdé, Wūjiē, Wūhù). |
| 155 p.n.e. | Yuèzhī pod naciskiem Xiōngnú i Wūsūn przenoszą się na południe, przekraczając granicę miejskiej greko-baktryjskiej cywilizacji Dàyuān („Wielkich Jonów”) w Kotlinie Fergańskiej. Osiedlają się na północnym brzegu rzeki Oksus (Amu Daria), w Transoksanii (obecny Tadżykistan i Uzbekistan), na północ od właściwego królestwa Baktrii. |
| ok. 150 p.n.e.–I n.e. | Na północ od szlaku przemarszu Bastarnów na podłożu kultury pomorskiej rozwija się oksywska kultura jamowa (Rugiowie? Lemowiowie?). |
| 149–146 p.n.e. | III wojna punicka i ostateczna zagłada Kartaginy. |
| ok. 145 p.n.e. | Aleksandria nad rzeką Oksus zostaje spalona przez Yuèzhī. |
| ok. 140 p.n.e. | Sakowie podbijają państwo Greków Baktryjskich. |
| 140–87 p.n.e. | Panowanie Wǔdì, zwanego pogromcą Xiōngnú. |
| 133 p.n.e.–89 n.e. | Wojny chińsko-huńskie; cesarz Wǔdì i jego następcy z zachodniej dynastii Hàn doprowadzają do całkowitego rozbicia Xiōngnú i ich poddania władzy Chin. |
| 124 p.n.e. | Wojna Tocharów (Yuèzhī) z Partami, w czasie której ginie król Partów Artabanus I. Tocharowie osiedlają się w Baktrii. |
| I p.n.e. | Sarmaccy Alanowie osiedlają się u podnóży Kaukazu; ich potomkami są dziś Osetyńczycy. |
| I p.n.e. | Goci w południowej Szwecji i na wyspie Gotlandii. |
| ok. 100 p.n.e. | Koniec odrębności etnicznej Etrusków (ulegają latynizacji). |
| ok. 100 p.n.e. | Roksolanie najeżdżają Krym. |
| ok. 100 p.n.e. | Burgundowie opuszczają Bornholm i lądują na Pomorzu (w ujściu Odry?); data bardzo niepewna. |
| 73 p.n.e. | Powstanie Spartakusa. |
| ok. 70 p.n.e. | Tocharowie opanowują Hindukusz, kończąc istniejące tam wcześniej rządy Greków. |
| 58 p.n.e. | Ostateczne odepchnięcie Xiōngnú od Wielkiego Muru. |
| przed 50 p.n.e. | Migracja części Rugiów (Ulmerugiów) z Rugii na Pomorze środkowe i wschodnie. |
| 44 p.n.e. | Zabójstwo Cezara. |
| 36–35 p.n.e. | Zniszczenie drugiego państwa Hunów w Turkiestanie i w Kotlinie Dżungarskiej. |
| 31 p.n.e. | Bitwa pod Akcjum, Oktawian August zwycięża Marka Aureliusza i Kleopatrę, uważaną za ostatniego faraona. |
| 30 p.n.e.–14 n.e. | Rządy Oktawiana Augusta, uważanego za pierwszego cesarza rzymskiego. |
| 27 p.n.e. | Ogłoszenie końca republiki rzymskiej i powstania Imperium Romanum. |
| I–II n.e. | Historycy opisują żyjące w pobliżu ujścia Wisły plemiona Gotów, Wenetów, Estów i Finnów, a na wschód od nich (bałtyckie) ludy Galindów, Sudinów i Stawanów zamieszkujące tereny aż do Alanów. Nad Wołgą zamieszkuje zaś plemię Souobenoi. |
| I n.e. | Według badań językoznawców rozpad języka pragermańskiego na wschodniogermański i zachodniogermański. |
| I n.e. | U ujścia Wisły pojawiają się Goci i związana z nimi kultura wielbarska (trwająca do V), później przybywają tam Gepidowie. |
| I n.e. | Jazygowie na Niz. Węgierskiej, Roksolanie na pograniczu rzymskim. |
| 9–23 n.e. | W Chinach dynastia Xīn. Koniec zachodniej dynastii Hàn |
| 48 n.e. | Ostateczne wyparcie Xiōngnú z Chin; w ciągu 10 lat ich miejsce zajmują i uzyskują panowanie nad Wielkim Stepem tunguskie plemiona Xiānbēi (przodkowie dzisiejszych Sibe, Xībó spokrewnionych z Mandżurami). |
| 78–240 | Państwo Kuszanów w płn. Indiach, Pakistanie i Afganistanie. Źródła chińskie opisują wcześniej Kuszanów (Guìshuāng) jako jedną z grup Yuèzhī (Tocharów). Kuszanowie używali języka baktryjskiego z grupy irańskiej, a przez ludność miejscową byli określani jako Huna. Państwo Kuszanów popadło w zależność od perskich Sasanidów, ale jego pozostałości mogły dotrwać nawet do VI wieku. |
| 79 | 23–24. VIII., za panowania cesarza Tytusa, wybuch Wezuwiusza niszczy Pompeje i Herkulanum. |
| 90–170 | Hunowie na terenach na północ od Jez. Aralskiego. |
| II–V | Silingowie, odłam Wandalów, w południowej Polsce (stąd Śląsk = kraj Silingów), zach. Ukrainie, wsch. Słowacji. |
| II–III | Drugi odłam Wandalów – Hasdingowie – zajmują tereny nad grn. Dunajem. |
| II–III | Rozwój kultury czerniachowskiej, powstałej przez nałożenie się kultury wielbarskiej na zarubiniecką. |
| II | Między Kaukazem a Wołgą mieszkają Serbowie z grupy Alanów; w rejonie M. Azowskiego zamieszkują też Chorwaci. |
| II | Między Morzem Kaspijskim a M. Czarnym zjawiają się turkijscy Bułgarzy (Protobułgarzy). |
| 125 | Źródła chińskie wspominają o Białych Hunach (Heftalitach) żyjących w Dżungarii. Istnieje pogląd, że był to lud IE. |
| 139 | Klaudiusz Ptolemeusz z Aleksandrii wzmiankuje po raz pierwszy w nauce zachodniej nazwę Hunów (Khoũnoi, Χοῦνοι) jako zagadkowego, legendarnego ludu. Później Hunowie określani byli jako Chuni (Ambroży) lub Oũnnoi (Priskos). |
| ok. 150 | Historycy opisują żyjące w pobliżu ujścia Wisły plemiona Gotów, Wenetów, Estów i Finnów, a na wschód od nich (bałtyckie) ludy Galindów, Sudinów i Stawanów zamieszkujące tereny aż do Alanów. |
| ok. 150 | Nad środkową Wołgą mieszka plemię Souobenoi, opisane przez Ptolemeusza (Słowianie?). |
| ok. 150 | Burgundowie osiedlają się na terenach między Nysą Łużycką a Bobrem (kultura luboszycka). |
| 196 | Miasto Bizancjum, późniejsza stolica Cesarstwa Wschodniorzymskiego, zostaje zdobyte przez Rzym. |
| koniec II–pocz. III | Ostatnie pozostałości państwa Xiōngnú, którzy znikają z chińskich kronik. Hunowie rozbici przez mongolskie plemiona Róurán (Ruǎnruǎn, Rúrú, Tántán, Żoużanowie) uważane za przodków późniejszych Awarów i wyprowadzane ze środowiska plemion Dōnghú, ich mityczny przodek Mugulu (od którego współczesna nazwa Mongołów) miał być niewolnikiem klanu Tuòbá (w napisach orchońskich: Tabgach) z plemienia Xiānbēi. |
| III–IV | Sarmackie tamgi pojawiają się na obszarze między górną Odrą a Wisłą. |
| III | Gepidowie podążający za Gotami pojawiają się w Dacji. |
| III | Na Pomorzu Zachodnim rozwija się grupa dębczyńska, utworzona przez przybyłe od zachodu plemiona germańskie. |
| 200–375 | Goci zajmują stepy nadczarnomorskie i Krym, narzucają swą władzę plemionom Sklawenów, Wenetów i Antów. |
| 220–280 | W Chinach Epoka Trzech Królestw (Sānguó): Wèi, Shǔ, Wú. |
| 224–651 | W Persji dynastia Sasanidów. Zaratusztrianizm religią państwową. |
| 236 | Najazd Gotów na cesarstwo rzymskie. |
| 240–250 | Państwo Kuszanów opanowane przez perskich Sasanidów. |
| 248–269 | Gockie najazdy na tereny nad dln. Dunajem, Ateny i Azję Mniejszą. |
| ok. 250 | Herulowie podążają w ślad za Gotami i pojawiają się nad M. Czarnym, na obszarze między Dnieprem a Donem. |
| ok. 250 | Burgundowie zamieszkują płd.-zach. Wielkopolskę, płn. Dolny Śląsk, Łużyce, wsch. Saksonię Anhalt, płd. Brandenburgię. |
| 260 | Roksolanie atakują rzymską prowincję Pannonię. |
| 265–420 | W Chinach dynastia Jìn. Do roku 316: zachodnia dynastia Jìn. |
| 267 | Pierwsze wzmianki o Herulach (Erulach), uczestniczących w najazdach wraz z Gotami. |
| 270–271 | Wandalowie w Recji pobici przez Rzym. |
| 280 | Bastarnowie pod naciskiem Gotów i Wandalów przesiedlają się na południe do Tracji. |
| 310–376 | Państwo Dài w Mongolii Wewnętrznej, założone przez klan Tuòbá. |
| 317 | Najazdy Hunów, plemion tybetańskich i tunguskich (Xiānbēi) doprowadzają do opanowania przez nich północnych Chin i wyparcia dynastii Jìn z Cháng’ān na południe do Jiànkāng (od tej pory aż do roku 420 mówi się o wschodniej dynastii Jìn). Region między Chángjiāng (Yángzǐ Jiāng, Jangcy) a Gobi zostaje opanowany przez klan Tuòbá mandżurskiego plemienia Xiānbēi. |
| 330 | Konstantynopol (Nova Roma, dawne Byzantion) za sprawą cesarza Konstantyna I Wielkiego staje się drugą stolicą Cesarstwa Rzymskiego. |
| 332 | Goci uzyskują status sprzymierzeńców Rzymu. |
| 334–382 | Działalność Ulfilasa (Wulfili, ur. ok. 310), ariańskiego misjonarza Ostrogotów, tłumacza Biblii na język gocki. |
| 338–376 | Tuòbá Shíyìjiàn, ostatni władca Tuòbá Dài, opanowuje prowincję Shānxī i przepędzają Róurán za Wielki Mur. |
| połowa IV | Rozwój kultury dobrodzieńskiej (związanej z Sarmatami?) na obszarze Wielkopolski i Śląska po Nysę Łużycką. |
| 2. połowa IV | Róurán zakładają stepowe imperium na północ od Běi Wèi. Spychają Xiōngnú w kierunku Uralu i Morza Kaspijskiego. |
| ok. 350 | Hunowie podbijają Alanów; część z nich przyłącza się do Hunów. |
| 354 | Turkijscy Bułgarzy zajmują Kaukaz. |
| 359 | W oblężeniu syryjskiej twierdzy Amida przez króla perskiego Szapura II uczestniczą Chionici (chiń. Xiōng). Jehu Stylita utożsamia ich z Hunami. Chionitów określa się też jako Czerwonych Hunów. Identyfikowani bywają z Kermichionami / Ermechionami. |
| 363 | Bizancjum zawiera układ z Persją w sprawie budowy twierdzy Biraparach (u Priska: Iouroeipaach) w przesmyku Darial między Kaukazem a M. Kaspijskim przeciwko barbarzyńcom (Hunom?) z Hyrkanii (na płd.-wsch. od M. Kaspijskiego). |
| 370 | Hunowie przekraczają Wołgę i podbijają Roksolanów. Według najnowszych sugestii w 370 Hunowie mogli już przekroczyć Don (Tanais), uważany w owym czasie za granicę Europy i Azji. |
| 372 | Najazd Hunów na Ostrogotów; ginie ich król Hermanaryk; powstanie Antów przeciwko Ostrogotom. |
| 375–602 | Domniemane państwo Antów między Dnieprem a Dniestrem (Wisłą?) z ośrodkiem w Kaniowie nad Dnieprem. |
| 375 | Król Ostrogotów Viniþar (Wenetobójca), stryjeczny wnuk Hermanaryka, morduje w odwecie władcę Antów Boza, jego synów i 70 naczelników. |
| 375 | Hunowie i sprzymierzeni z nimi Alanowie niszczą ostatecznie państwo Ostrogotów. |
| 375 | Większość Ostrogotów ucieka do Panonii przed Hunami; początek Wędrówki Ludów. |
| 377 | Wizygoci przekraczają Dunaj. |
| 378 | Wizygoci zwyciężają Rzymian pod Adrianopolem, zabijając cesarza Walensa, i osiedlają się na Bałkanach. |
| 379 | Cesarz Teodozjusz pokonuje Gotów, Hunów, Alanów, Sarmatów, Wandalów, Kwadów i Markomanów; zawiera z nimi układy i przyjmuje do służby w rzymskiej armii. |
| 382 | Teodozjusz zawiera układ z Wizygotami Atanaryka. |
| 386–534 | W Chinach północna dynastia Wèi (Běi Wèi), założona przez Tuòbá. |
| 390 | Narodziny Aecjusza (Aëtius Flavius), ostatniego wielkiego wodza rzymskiego. |
| 391 | Ostatnia wzmianka o Bastarnach w Tracji. |
| 395 | Ostateczny podział cesarstwa rzymskiego po śmierci Teodozjusza. |
| koniec IV | Perscy Sasanidzi toczą walki z Białymi Hunami (w źródłach indyjskich: Huna-, w greckich: Hephthalites). |
| koniec IV | Według badań językoznawców rozpad języka płn.-zach.-germańskiego na pranordycki i zachodniogermański. |
| 400 | Hunowie wspierają Teodozjusza przeciwko uzurpatorowi Eugeniuszowi. |
| 401–410 | Alaryk, wódz Wizygotów, wędruje w kierunku Italii i dokonuje złupienia Rzymu. |
| 402–410 | Yùjiǔlǘ Shèlún, spadkobierca Mugulu, jednoczy Róurán i po raz pierwszy przybiera tytuł chana – kagana (chagana, wcześniej szlachecki tytuł u Xiānbēi). |
| 405–408 | Aecjusz zakładnikiem u króla Wizygotów Alaryka, a następnie u Hunów. |
| 405–406 | Hunowie pomagają Rzymowi w walkach z Germanami (pod wodzą Radagaisa). |
| 406 | Wandalowie, Swebowie i Alanowie przekraczają Ren. |
| 406 | Władca Hunów Uldin (Oúldēs) walczy po stronie ces. bizantyjskiego Arkadiusza przeciw Gainasowi, przywódcy buntu. |
| 406 | Narodziny Attyli, syna Mundzuka. |
| 409 | Wandalowie i Swebowie przekraczają Pireneje (stąd Vandolita, dziś Andaluzja = kraj Wandalów). |
| 410–425 | Biali Hunowie (Heftalici) zwyciężają Sogdianę i Chorasan. |
| 410 | Wizygoci zdobywają i łupią Rzym. |
| 412 | Wizygoci osiedlają się w płd. Galii i zakładają państwo ze stolicą w Tuluzie (Tolosa). |
| 412 | Hunowie pod wodzą Charatona wnoszą pretensje do Bizancjum. |
| 418 | Wizygoci podbijają Alanów w Galii. |
| 420–589 | W Chinach okres dynastii północnych i południowych. |
| ok. 420 | Anglowie, Sasi i Jutowie przeprawiają się do Brytanii i zakładają pierwsze księstwa anglosaskie. Początek języka staroangielskiego, używanego do XII wieku. |
| 425 | Hunowie opanowują Niz. Węgierską. |
| 427 | Odebranie Hunom Tracji: początek agresywnej polityki Hunów wobec Cesarstwa Wschodniorzymskiego. |
| 428 | Koniec panowania Arsacydów (Partów) w Armenii. |
| 428–431 | Hèlián Dìng, ostatni władca Xiōngnú w Chinach. |
| 429 | Aecjusz zostaje najwyższym wodzem armii Zachodu. |
| 429 | Wandalowie i część Alanów (80 000 ludzi) przeprawiają się przez Cieśn. Gibraltarską do Afryki i zdobywają Kartaginę. |
| ok. 430 | Bitwa Hunów z Burgundami w pobliżu Wormacji; król Burgundów Guntarius zabity. |
| 430–527 | Biali Hunowie podbijają indyjskie państwo Guptów, a następnie sprawują tam rządy. |
| 432 | Władca Hunów Ruas (Rugila) udziela poparcia Cesarstwu Zachodniemu w walce z uzurpatorem Bonifacjuszem. |
| 433 | Pokój w Margos (Požarevac, płd. Morawa): Bizancjum dwukrotnie zwiększa roczny trybut na rzecz Hunów. |
| 434 | Śmierć Ruasa, początek panowania Bledy. |
| 435 | Śmierć władcy Hunów Optara w czasie walk z Burgundami. |
| 439–534 | Państwo Wandalów (i Alanów) w Afryce Płn., rozbite przez wojska bizantyjskie pod wodzą Belizariusza. |
| 439 | Według legendy Xiōngnú rozbijają Wūsūn (Aşina); niedobitki uciekają w góry Ałtaju i tam podporządkowują sobie pasterskie plemiona Turków (Türkler). Rozwijają metalurgię żelaza i hodowlę ciężkich koni. |
| 441–453 | Panowanie Attyli (początkowo wraz ze starszym bratem). |
| 443 | Burgundowie zakładają państwo nad Jez. Genewskim, potem rozszerzone wzdłuż Rodanu i Saony. |
| 445–448 | Attyla najeżdża Trację. Koniec dobrych stosunków Hunów z Cesarstwem Wschodniorzymskim. |
| 446 | Attyla morduje swojego brata Bledę w czasie polowania i zostaje jedynowładcą Hunów. |
| 448 | Attyla przyjmuje ambasadora Bizancjum; świadkiem grecki pisarz Priskos. Wśród plemion huńskich Priskos wymienia Kidarytów, Akatiroi (Akatziroi) i in. |
| połowa V | Na środkowym Podnieprzu (na płd. od Prypeci) pierwsza ceramika typu praskiego, przypisywana Słowianom. |
| ok. 450 | Część Rugiów z Pomorza przeprowadza się nad Dunaj, do Rugilandu, na północ od rzymskiej prowincji Noricum. |
| 451 | Bitwa na Polach Katalaunijskich (Campi Mauriaci, obecnie Chalons-sur-Marne) między Hunami, Ostrogotami, Gepidami, Frankami Rypuaryjskimi i Sarmatami pod wodzą Attyli a Rzymianami, Burgundami, Frankami Salickimi, Wizygotami i Alanami pod wodzą Aecjusza. |
| 451–452 | Po bitwie Attyla najeżdża na Nizinę Padańską, a następnie wycofuje się na równinę Cisy. |
| od 451 | Wizygoci dokonują podboju Hiszpanii, a następnie ulegają stopniowo romanizacji. |
| 453–454 | Po śmierci Attyli władzę przejmują jego synowie Ellak i Dengezich (Dengizek). Arderyk, król Gepidów, rozbija państwo Hunów i zabija Ellaka (bitwa nad Nedao, 454). Zdziesiątkowane oddziały Hunów Ellaka wycofują się na stepy płd.-rosyjskie, mieszają tam z Ujgurami, Madziarami i Bułgarami i zakładają państwo bułgarskie. |
| 454 | Śmierć Aecjusza, zabitego przez cesarza Walentyniana w zamian za chęć wydania syna za cesarską córkę. |
| 455 | Ostrogoci osiedlają się na Niz. Węgierskiej, skąd napadają na Bizancjum. |
| 455 | Złupienie Rzymu przez Wandalów pod wodzą Genzeryka. |
| 463 | Na dwór cesarza Leona I (do Konstantynopola) przybywają poselstwa Saragurów, Ugorów i Onogurów, prosząc o pomoc, gdyż ich ziemie zostały zajęte przez Sabirów. Ci z kolei mieli zostać przepędzeni przez Awarów (Abares). |
| 466–484 | Panowanie Euryka, założyciela wizygockiego państwa w Hiszpanii. |
| 468 | Persowie zdobywają Balaam, stolicę Hunów Kidarytów. |
| 468 | Nieudana wyprawa cesarza Leona I przeciwko Wandalom w płn. Afryce. |
| 469 | Głowa Dengezicha, syna Attyli, obnoszona w procesyjnym tryumfie w Konstantynopolu. |
| 476 | 4. IX.: Odoaker, wódz Herulów (Skirów?), odsuwa od władzy Romulusa Augustulusa, ostatniego cesarza rzymskiego. Koniec starożytności, początek średniowiecza. |
| 486–507 | Panowanie Chlodwiga, króla Franków; podbój Galii. |
| 487 | Wybucha konflikt naddunajskich Rugiów z Odoakerem, zakończony ich pogromem. |
| 488–526 | Teodoryk Wielki, władca Ostrogotów, opanowuje Italię, morduje Odoakera i zakłada państwo ze stolicą w Rawennie. |
| 496 | Przyjęcie chrześcijaństwa z Rzymu przez Chlodwiga, króla Franków. |
| ok. 500–552 | Ogromne państwo Awarów w Azji Środkowej, graniczące z Chinami. |
| ok. 500 | Początek ataków Słowian na ziemie cesarstwa bizantyjskiego (pseudo-Cezariusz z Nazjanzu). |
| 502 | Turkijscy Bułgarzy znad stepów Kubania atakują bizantyjską Mezję i Trację. |
| 505 | Longobardowie rozbijają Herulów w Dacji. |
| 512 | Część Herulów wraca do Skandynawii, gdzie tworzą warstwę rządzącą; 1. wzmianka o Słowianach na terenie Polski. |
| 527–565 | Panowanie cesarza Justyniana I Wielkiego. |
| 529 | Zamknięcie Akademii Platońskiej. |
| 532 | W Konstantynopolu powstanie Nika przeciwko polityce wewnętrznej Justyniana, krwawo stłumione. |
| 532–534 | Frankowie podbijają państwo Burgundów. |
| 533–548 | Belizariusz, wódz bizantyjski, przejściowo odzyskuje dla Bizancjum północną Afrykę i Italię (od 536). |
| 536 | Słowiańska jazda śpieszy na pomoc Bizantyjczykom oblężonym w Rzymie przez Germanów (Prokopiusz). |
| 542 | W chińskich kronikach pojawia się lud Tūjué (określenie wiązane z chińską nazwą hełmu, być może od kształtu góry położonej blisko ich miejsc zamieszkania), będący spadkobiercą Aşina (Wūsūn?). Prawdopodobnie Tūjué są językowymi przodkami wszystkich dzisiejszych ludów turkijskich z wyjątkiem Czuwaszów. W źródłach turkijskich opisywani są jako Göktürkler (Köktürkler), Turcy Błękitni (adideacja do sakijskiego āššeina ‘ciemnoniebieski’). |
| 542 | Bumyn-chan (Bumın), przywódca Turków, występuje jako sojusznik Żoużanów przeciwko zbuntowanym Ujgurom i Tiělè. Nie otrzymawszy w nagrodę ręki żoużańskiej księżniczki, zrywa sojusz i rozpoczyna wojnę. |
| 545 | Słowianie łupią pograniczne ziemie imperium wschodniorzymskiego, położone nad Dunajem (Prokopiusz). |
| 552–744 | Zjednoczenie koczowników azjatyckiego stepu przez Kaganat Staroturecki (Wielki Kaganat Turecki, Göktürkler). |
| 552 | Chazarowie podbijają kaukaską Albanię (Arwanię). |
| 552 | Bumyn-chan zabija Yùjiǔlǘ Ānàguī (Chìliántóubīngdòufá kèhán), władcę Żoużanów, i niszczy ich środkowoazjatyckie państwo. Umiera kilka miesięcy później. Żoużanie, znani już pod nazwą Awarowie, wędrują na stepy nadkaspijskie. |
| 553 | Ostateczna klęska państwa Ostrogotów pobitych przez Bizancjum; do końca VIII wieku całkowita romanizacja. |
| 555 | Turcy Błękitni podbijają Chorezm. |
| 557–558 | Pierwsze poselstwo Awarów do Bizancjum: Awarowie w północnym Kaukazie. |
| 558–560 | Awarowie ujarzmiają Hunów między M. Kaspijskim i Kubaniem, oraz Barsilów i Sabirów na prawym brzegu Wołgi. |
| 558 | Kotrigurowie, określani jako Kotrígouroi Oũnni, atakują Konstantynopol pod wodzą Zabergana. |
| 562 | Awarski kagan Bajan domaga się od Bizancjum miejsca na osiedlenie. |
| 562 | Klęska Awarów w starciu z Frankami. |
| 563 | W Bizancjum po raz pierwszy pojawia się poselstwo króla turkijskich Ermichionów (Kermichionów) o imieniu Aksel. |
| 565–596 | Wyprawa awarska na wschodnie Bałkany. |
| 565 | Turcy Błękitni wraz z Sasanidami podbijają Heftalitów. |
| 566–567 | Awarowie w Europie: zwyciężają Franków i biorą do niewoli króla Austrazji Sigiberta. |
| 567–568 | Awarowie (wraz ze Słowianami) opanowują Panonię, wyniszczają Gepidów i przepędzają Longobardów. |
| 568 | Pod tą datą w „Historii” Menandra Protektora pojawia się wzmianka o złotej górze Ektág (turk. ak ‘biały’, dağ ‘góra’), chronionej przez gryfy, dokąd dotarł Zemarch, poseł cesarza Justyniana wysłany do Ermichionów. Górę tę utożsamia się z Ałtajem. Wzmianka ta stała się podstawą nazywania ludów turkijskich, mongolskich i tunguskich ałtajskimi. Dziś do rodziny ałtajskiej wlicza się też języki koreański i japoński. |
| 568 | W Bizancjum poselstwo Turków informujące o ucieczce 20 000 Awarów spod władzy kagana (chagana) Dizawula. |
| 568 | Zajęcie Italii przez Longobardów, uważane za koniec Wędrówki Ludów. |
| 570–571 | Traktat pokojowy pomiędzy Awarami i Bizancjum. Bizancjum aprobuje osadzenie się Awarów w Panonii. |
| 576 | Turcy Błękitni pojawiają się na Krymie. |
| 576 | Drugie poselstwo Bizantyjczyków do Turków, tym razem mowa o górze Ektél. |
| 578 | Awarowie na prośbę Bizancjum uderzają na naddunajskich Sklawinów łupiących ziemie bizantyńskie. |
| 581–618 | W Chinach dynastia Suí. |
| 582 | Słowianie i Awarowie przełamują linię Dunaju, rozpoczynają się ciężkie wojny z Bizancjum. |
| 586 | Awarowie i Słowianie oblegają Thessaloniki. |
| 588 | Pierwsza wojna Turków z Persami. |
| 590–650 | Panowanie chana Kubrata, twórcy potęgi Wielkiej Bułgarii. |
| 591 | Bitwa między Bizantyńczykami i Turkami pod Balarat. |
| 596 | Najazd awarski na Turyngię. |
| 598 lub 600 | Wyprawa awarska na Dobrudżę. |
| 600 | List kagana Turków, Tardu, do cesarza Maurycjusza, w którym nazywa Awarów Pseudábaroi i zaświadcza, że ich prawdziwymi przodkami byli podbici przez Turków Ogurowie, Warchonici (Ouarkhōnĩtai), którzy swą nazwę etniczną wzięli od władców: War i Chunni (Ouàr kaì Khounní), by następnie przywłaszczyć sobie nazwę Awarów, innego plemienia też podbitego przez Turków. |
| 602 | Awarowie pod wodzą Apsicha uderzają na Antów; na miejscu Antów zjawia się słowiańskie plemię Polan (naddnieprzańskich). |
| 609 | Po wojnie domowej Kaganat Staroturecki ulega podziałowi na część zachodnią i wschodnią. |
| 610–641 | Panowanie cesarza bizantyjskiego Herakliusza; akceptacja osadnictwa słowiańskiego na Bałkanach; według Konstantyna Porfirogenety Chorwaci sprowadzeni z północy (z Małopolski?) na teren dzisiejszej Chorwacji, dla obrony przed atakami Awarów. |
| 612–614 | Słowianie najeżdżają wybrzeża Dalmacji. |
| 618–907 | W Chinach dynastia Táng. |
| 622 | Ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny. |
| 623 | Powstanie Słowian przeciwko Awarom. |
| 623–658 | Powstaje słowiańskie państwo kierowane przez frankijskiego kupca Samona, obejmujące Panonię i Morawy. |
| 626 | Bułgarzy wraz z Awarami oblegają Konstantynopol. |
| 627 | Kaganat zachodni wraz z Chazarami i cesarzem Herakliuszem podbija Zakaukazie. Początek Azerbejdżanu. |
| ok. 630 | Księstwo Karantanów (Choruntanów, przodków Słoweńców), przymierze księcia Waluka z Samonem. |
| ok. 630 | Theophylactos Simokattes opisuje Heftalitów jako społeczeństwo złożone z Hunów i Awarów (Uar, Var, War). Ci ostatni w źródłach chińskich występują jako Huá. Ten sam autor nazywa Awarów Panońskich Pseudoawarami. |
| 630–650 | Formowanie się kaganatu chazarskiego nad dln. Wołgą i Donem. |
| 630 | Wybuch wojny między Awarami i Bułgarami. |
| 631 | Samon odpiera najazd frankońskiego króla Dagoberta z dyn. Merowingów koło Wogastinburga (niezidentyfikowany). |
| 644 | Pierwsza wzmianka o Karłukach w okolicach Ałtaju w źródłach chińskich (Géluólù). |
| 650–656 | Rozbicie Kaganatu wschodniego przez Chiny. |
| ok. 660 | Nieznany los państwa Samona po jego śmierci; być może trwa aż do powstania Państwa Wielkomorawskiego (830). |
| 679 | Chazarowie najeżdżają na państwo bułgarskie. |
| 679 | Część Bułgarów pod wodzą Kotraga osiedla się nad Wołgą, gdzie zakłada państwo zwane Bułgarią Kamską (do 1257). |
| 679–681 | Część Bułgarów pod wodzą Asparucha przekracza Dunaj. Doprowadza to do wojny z Bizancjum, w rezultacie której musi ono uznać istnienie państwa bułgarskiego. |
| VIII | Szczyt ekspansji Słowian: od Menu po Peloponez. |
| VIII | Pierwsze napisy w piśmie orchońskim, w języku starotureckim. |
| I połowa VIII | Na czele Karantanii stoi książę Borut. |
| 710 | Arabowie najeżdżają na Samarkandę i rozbijają Kaganat zachodni. |
| 711 | Rozbicie państwa Wizygotów w Hiszpanii przez Arabów. |
| 738–789 | Książę Wieletów Drogowit popiera Karola Młota w walce z Sasami. |
| 742–848 | Kaganat Ujgurski na obszarach Mongolii, częściowo Mandżurii, płn. Chin. |
| ok. 744 | Księstwo Karantanii przyjmuje zwierzchność Bawarii, wraz z którą zostaje przyłączone do państwa Franków. |
| 744 | Koniec Kaganatu Turków Błękitnych po wojnie z Ujgurami. |
| 748–751 | Gorazd, pierwszy chrześcijański władca Karyntii (Karantanii); w chrystianizacji udział biorą mnisi irlandzcy. |
| 775–785 | Oguzowie zjawiają się w Transoksanii. Zachodnia część Syr-darii pozostaje w ich władaniu, podczas gdy wschodnią rządzą Karłukowie. W tym samym mniej więcej czasie Pieczyngowie (Peczenegowie, łac. Bessi, Bisseni, tur. Beçenek), związek plemion oguzyjskich, osiedlają się między dolną Wołgą a rzeką Ural (wówczas Jaik). |
| 780–800 | Višeslav, założyciel państwa serbskiego Raszan. |
| 789 | Książęta obodryccy Wilczan, Drożko, Sławomir i Czedróg walczą u boku Karola Wielkiego z Wieletami i Sasami. |
| 791 | Wojna Franków z Awarami. |
| 792–795 | Wojna domowa w kaganacie awarskim. |
| 793 | Wikingowie plądrują Lindisfarne: początek najazdów i grabieży. |
| 795 | Nieznany z imienia tudun awarski chrzci się ze swymi poddanymi w Akwizgranie. |
| 795–796 | Karol Wielki rozbija Awarów. |
| 797 | Pierwsze powstanie Awarów przeciwko Frankom. |
| 798–799 | Zakończenie walk arabsko-chazarskich, Kaukaz granicą. |
| 799 | Drugie powstanie Awarów przeciwko Frankom. |
| ok. 800–850 | W Gnieźnie rządzi dynastia Popielidów (ustanowiona przez Franków?). |
| 800 | Koronacja Karola Wielkiego na cesarza – realne odnowienie cesarstwa rzymskiego. |
| 800 | Chorwacja Dalmatyńska przyjmuje chrześcijaństwo (książę Višeslav). |
| ok. 800 | Powstaje związek naddnieprzańskich Polan, pierwszy zalążek państwowości na Rusi. |
| 802–803 | Trzecie powstanie Awarów przeciwko Frankom. |
| 803 | Ostateczne złamanie oporu Awarów przez armię Karola Wielkiego. |
| 804–807 | Bułgarzy pod wodzą kagana Kruma podporządkowują sobie tereny Panonii na wschód od Dunaju. |
| 805 | Karol Wielki ustanawia limes sorabicus, granicę dzielącą Germanów od Słowian. |
| 810–821 | Książę chorwacki Borna; walczył po stronie Franków z Ljudevitem. |
| 812–813 | Opanowanie Tracji przez Bułgarów; w następnych latach postępująca asymilacja najeźdźców z ludnością słowiańską. |
| 817–823 | Książę chorwacki Ljudevit bezskutecznie próbuje obalić rządy frankońskie, tworząc Chorwację Posawską. |
| 817 | Frankowie znoszą księstwo Karantanii za udział w powstaniu Ljudevita. |
| 818–848 | Mojmir władcą Państwa Wielkomorawskiego w dorzeczu Morawy, Wagu i Nitry. |
| 819 | Chrystianizacja Chorwacji ze strony Rzymu. |
| 822 | Ostatnia wzmianka o posłach awarskich, kres odrębności politycznej; Awarowie ulegają asymilacji. |
| 830 | Mojmir przyjmuje chrzest z rąk biskupów niemieckich. |
| 830 | W Serbii rozprzestrzenia się chrześcijaństwo w wersji wschodniej. |
| 838 | Pierwsze organizacje państwowe na Rusi z oddziaływaniem czynnika normańskiego. |
| 839 | Węgrzy napadają na Słowian macedońskich osadzonych przez bułgarskiego chana Kruma u ujścia Dunaju. |
| 843 | Traktat w Verdun i podział monarchii Karola Wielkiego. |
| 845–864 | Trpimir I, założyciel pierwszej dynastii w Chorwacji Dalmatyńskiej. |
| 846–870 | Rościsław na tronie wielkomorawskim. |
| ok. 850 | Piast Chościskowic obala dynastię Popielidów i wynosi syna Siemowita na tron książęcy w Gnieźnie. Następnie panują kolejno: Lestek, Siemomysł i Mieszko. |
| ok. 850 | Ruryk w okolicach Nowogrodu. |
| 850 | Vlastimir, czwarty władca państwa serbskiego (ok. 835–850), odpiera atak bułgarski. |
| ok. 850 | Mutimir, syn Vlastimira, przyjmuje chrzest od Chorwatów posawskich w obrządku łacińskim. |
| 852–889 | Władca bułgarski Borys; rezygnuje z tytułu kagana i przyjmuje słowiański tytuł kniazia. |
| 855 | Konstantyn (Cyryl) tłumaczy Biblię na język słowiański. |
| 855 | Nieudana próba interwencji wschodniofrankońskiej wobec Rościsława. |
| 858 | Askold i Dir, dwaj drużynnicy Ruryka, udają się z Nowogrodu do Kijowa. |
| 860–861 | Poselstwo Konstantyna do władcy chazarskiego. |
| 860 | Pierwszy atak Waregów na Konstantynopol (Miklagard). |
| 862 | Pierwszy najazd Węgrów na państwo wschodniofrankońskie. |
| 862 | Poselstwo Rościsława do cesarza bizantyjskiego Michała III, z prośbą o przysłanie misjonarzy. |
| 862 | Waregowie pod wodzą Ruryka obejmują tron w Nowogrodzie. |
| 863–885 | Misja wielkomorawska apostołów Słowian (do śmierci Metodego); chrzest Moraw (864 / 865). |
| 863–880 | Schizma Focjusza (konflikt Bizancjum z Rzymem). |
| 864, 869 | Najazdy frankońskie na Państwo Wielkomorawskie. |
| 864/865 | Kagan Borys podejmuje decyzję o chrystianizacji Bułgarii. |
| 866/867 | Pierwszy chrzest Rusi w wyniku akcji misyjnej Bizancjum; potem nawrót pogaństwa. |
| 870–894 | Świętopełk podstępem zdobywa władzę w Państwie Wielkomorawskim. |
| 872 | Władca czeski Borzywoj walczy z wojskami Ludwika Niemca. |
| 874 | Pokój w Ferheim i niepodległość Moraw; Czechy przyjmują morawskie zwierzchnictwo i chrzest. |
| 878 | Turcy Shātuó (zwani też Xuēyántuó, skr. Sart), ostatni potomkowie Hunów (a następnie Tiělè, jednej z grup Tūjué), osiedlają się w Ordosie. Ich potomkowie do dziś żyją w Kirgizji, Kazachstanie, Rosji i Chinach. |
| 879–892 | Książę chorwacki Branimir; wywalczył niezależność Chorwacji Dalmatyńskiej. |
| ok. 880 | Węgrzy rozpoczynają pochód na zachód, w kierunku Niz. Węgierskiej. |
| ok. 880 | Małopolska i Śląsk wchodzą prawdopodobnie w skład Wielkich Moraw Świętopełka. |
| 880 | Świętopełk oddaje swoje państwo pod opiekę papiestwu. |
| 882 | Oleg (Helgi, 879–912) przenosi stolicę z Nowogrodu do Kijowa. |
| 889 | Pieczyngowie po przegranej wojnie z Guzami (Uzami) zajmując tereny opuszczone przez Węgrów nad dln. Dunajem. |
| 892 | Węgrzy, Bułgarzy i Frankowie atakują Wielkie Morawy. |
| 894–927 | Wojna Bułgarów z Bizancjum. |
| 894 | Węgrzy pustoszą Panonię, a następnie się w niej osiedlają. |
| 895 | Czesi odrywają się od Wielkich Moraw. |
| VIII | Nad dolną Wołgą pojawiają się Połowcy (Kumani, Komani), lud turkijski z grupy kipczackiej. Po ich wycieczkach na zachód w późniejszych wiekach pozostały ślady w nazwach miejscowości, np. Komańcza. |
| 905–959 | Konstantyn Porfirogeneta, autor przekazów na temat Słowian. |
| 906 | Węgrzy pod wodzą Arpada doprowadzają Państwo Wielkomorawskie do ostatecznego upadku. |
| 907–1125 | W północnych Chinach i Mongolii rządzi dynastia Liáo założona przez klan Yēlǜ ludu Kitanów (chiń. Qìdān, skąd ros. Kitaj ‘Chiny’, arab. Ḫaṭā, hiszp. Catay sprzed epoki wielkich odkryć geograficznych), wywodzącego się z klanu Yǔwén plemienia Xiānbēi. Język kitański był spokrewniony ze staromongolskim, opracowano dla niego osobne pismo. |
| 907 | Węgrzy pokonują Bawarów pod Bratysławą. |
| 907, 911 | Wyprawy Olega na Bizancjum. |
| 910–930 | Tomislav, władca Chorwacji. |
| 914 | Pieczyngowie wspomagają Bizantyjczków w walkach z Bułgarami. |
| 919 | Oblężenie Konstantynopola przez Bułgarów. |
| 921 | Bułgaria podbija Serbię. |
| 922 | Nadwołżańscy Bułgarzy przyjmują islam. |
| 925 | Tomislav ogłasza się królem Chorwacji i jednoczy Chorwację Dalmatyńską i Posawską. |
| 927–950 | Serbia niezależna pod władzą Časlava Klonimirovića. |
| 931 | Henryk I najeżdża i chrzci Obodrytów. |
| 932 | Chazarowie zmuszają Alanów do porzucenia prawosławia. |
| 934 | Pieczyngowie wspomagają Bizantyjczków w walkach z Węgrami. |
| 941, 944 | Pieczyngowie uczestniczą w wyprawach księcia ruskiego Igora na Bizancjum. |
| 945–957 | Księżna Olga jednoczy Ruś i przyjmuje chrześcijaństwo (955), drugi chrzest Rusi. |
| ok. 950 | Sojusz Bizancjum z Rusią przeciwko Bułgarom. |
| 950 | Według Konstantyna Porfirogenety królestwo Pieczyngów osiąga na zachodzie Seret. |
| 955 | Klęska Węgrów nad rzeką Lech (na Lechowym Polu, pod Augsburgiem), zadana przez cesarza niemieckiego Ottona I. |
| 957–972 | Światosław próbuje podbić Bułgarię, walczy z napadami Pieczyngów. |
| 960–1279 | W Chinach dynastia Sòng. |
| 960–992 | Rządy Mieszka I. |
| 962 | Koronacja Ottona I Wielkiego na cesarza – powtórne realne odnowienie cesarstwa rzymskiego. |
| 965 | Światosław korzystając z pomocy Pieczyngów niszczy Sarkel w Chazarii nad dln. Donem. |
| 966 | Mieszko przyjmuje chrzest od Czechów. |
| 967 | Pieczyngowie uczestniczą w wyprawie Światosława na Bułgarów. |
| 968–971 | Rozgromienie Bułgarów bałkańskich przez Światosława, sprzymierzeńca Bizancjum. |
| 969 | Światosław ostatecznie pokonuje Chazarów i niszczy Itil – ich stolicę w delcie Wołgi. |
| 972 | Chan pieczyński Kuria pokonuje i zabija Światosława nad Dnieprem. |
| 972–973 | Bizancjum opanowuje część państwa bułgarskiego, a także Serbię. |
| 976 | Księstwo Wielkiej Karantanii (Karyntii) utworzone przez cesarza Ottona II. |
| 979 | Chińczycy likwidują państwo Turków Shātuó w północnych Chinach. |
| 979–1025 | Na tronie bizantyjskim Bazyli II Bułgarobójca. |
| 980–1015 | Rządy Włodzimierza Wielkiego: całkowite zjednoczenie Rusi Kijowskiej, wyprawy na Polaków, Jaćwingów, Bułgarów Kamskich i Greków Krymskich, propagowanie kultów pogańskich. |
| 981 | Włodzimierz opanowuje Grody Czerwieńskie. |
| 985 | Włodzimierz zawiera przymierze z Torkami (plemię oguskie lub kipczackie, Torkilowie) i wyrusza na Bułgarię Kamską. |
| 988 | Ponowny chrzest Rusi Kijowskiej – Włodzimierz przyjmuje chrzest z Bizancjum. |
| ok. 1000 | Odkrycie Ameryki przez Wikingów. |
| 1008 | Misja św. Brunona wśród Pieczyngów. |
| 1018 | Narzucenie zwierzchnictwa bizantyjskiego Bułgarii, a wkrótce potem Serbii i Chorwacji. |
| 1019–1054 | Rządy Jarosława Mądrego na Rusi. |
| 1025 | Bolesław Chrobry koronowany na króla Polski. |
| 1032–1227 | Xī Xià, państwo Tangutów, także w północno-zachodnich Chinach (prowincje Gānsù, Shǎnxī, Níngxià). Tanguci byli ludem używającym języka z grupy qiang, ale ich władcy związani byli z klanem Tuòbá (Tabgach) z plemienia Xiānbēi. |
| 1036 | Klęska Pieczyngów oblegających Kijów. |
| 1038 | Najazd czeskiego Brzetysława na Polskę; Kazimierz Odnowiciel przenosi stolicę do Krakowa. |
| ok. 1040 | Serbia odzyskuje niezależność pod wodzą Stefana Wojsława. |
| ok. 1040 | Pierwsze najazdy Seldżuków na tereny dzisiejszej Turcji, ówcześnie Bizancjum. |
| 1041–1071 | Pieczyng Samuel-Aba na tronie węgierskim. |
| 1048 | Pieczyngowie pustoszą Bułgarię, Trację i Macedonię. |
| 1051 | Pieczyngowie, Uzowie i Połowcy atakują Bizancjum. |
| 1054 | Ostateczny rozłam Bizancjum z kościołem zachodnim. |
| 1055 | Połowcy pod wodzą chana Bołusza zwyciężają Guzów i Pieczyngów i zawierają ugodę z Rusią. |
| 1055 | Pieczyngowie za zgodą Bizancjum osiedlają się w Dobrudży. |
| 1060 | Zwycięska wyprawa kniaziów ruskich przeciwko Torkom. |
| 1061 | Pierwszy napad Połowców na Ruś. |
| 1063 | Atak Turków Seldżuckich na Bizancjum i zajęcie przez nich większości Azji Mniejszej. |
| 1064 | Pieczyngowie uderzają na Konstantynopol. |
| 1068 | Połowcy atakują Węgry. Zwycięstwo Połowców nad Rusinami pod Ałtą. |
| 1071 | Bitwa pod Manzikertem (Bizancjum z Seldżukami). |
| 1077 | Michał koronowany na króla Serbii. |
| 1078 | Oleg Światosławowicz jako pierwszy wprowadza Połowców na ruską ziemię. |
| 1085 | Połowcy atakują Węgry. |
| 1088–1089 | Pieczyngowie najeżdżają Trację i zmuszają cesarza Aleksego do zawarcia pokoju. |
| 1090 | Pieczyngowie w porozumieniu z Seldżukami atakują Bizancjum, podchodzą pod Konstantynopol. |
| 1091 | Zjednoczone siły bizantyjsko-połowieckie (Bonjak i Tugorkan) zadają klęską Pieczyngom pod Lebunion. |
| 1093 | Połowcy pustoszą ziemie ruskie i zwyciężają w bitwie nad Dnieprem. |
| 1094 | Pokój pomiędzy kniaziem Światopełkiem i Połowcami. |
| 1094 | Oleg z Połowcami łupią okolice Czernihowa. |
| 1094 | Połowcy wspomagając pretendenta do tronu bizantyjskiego najeżdżają Grecję. |
| 1095 | Włodzimierz Monomach wzywa na rozmowy i zdradziecko zabija chana połowieckiego Itlara. |
| 1096 | Chan połowiecki Bonjak pod Kijowem. |
| 1097 | Chan połowiecki Bonjak uczestniczy w bitwie ruskich kniaziów z Węgrami nad Wjarem k. Przemyśla. |
| 1097 | Ostatni król chorwacki ginie w bitwie nad Kupą. |
| 1102 | Utrata niezależności przez Serbię; unia Chorwacji z Węgrami. |
| 1103 | Pierwszy wspólny pochód ruskich kniaziów na Połowców. |
| 1115–1234 | Dynastia Jīn w Mandżurii, założona przez Dżurdżenów, lud mandżurski (chiń. Nǚzhēn, mong. Ǯürčen). |
| 1115 | Połowcy pobici przez Włodzimierza Monomacha przestają być groźbą dla Rusi. |
| 1117 | Połowcy gromią Pieczyngów i Torków pod Białą Wieżą nad Donem. |
| 1121 | Włodzimierz Monomach wypędza z ziem ruskich Berendejów, Torków i Pieczyngów. |
| 1122 | Pieczyngowie atakują ziemie Bizancjum i ulegają całkowitej zagładzie. |
| 1125 | Zwycięstwo Dżurdżenów i sprzymierzonych z nimi Tatarów nad Kitanami; niedobitki utworzyły Chanat Karakitanów (Zachodnia Dynastia Liáo czyli Xī Liáo) istniejący do 1218. |
| 1139–1147 | Dżurdżeni podbijają plemiona mongolskie w Pamirze. |
| 1154–1222 | Państwo Połowców w płd. Rosji. |
| 1162 | Narodziny Temudżyna wg tradycji mongolskiej. |
| 1168 | Spalenie świątyni Świętowita na Rugii, ostatniego pogańskiego sanktuarium w Europie (przez duńskiego króla Waldemara I). |
| 1170 | Mścisław Izjasławicz dowodzi wyprawą ruskich kniaziów na przydnieprowskich Połowców. |
| 1172 | Pokój między połowieckimi chanami i kniaziami ruskimi Rościsławem i Glebem. |
| 1174 | Wyprawa chana Konczaka na księstwo perejasławskie i jego klęska w bitwie z Igorem Światosławowiczem. |
| 1180 | Udział połowieckich chanów Konczaka i Kobjaka w walkach wewnętrznych na Rusi. |
| 1182 | Temudżyn przyjmuje tytuł Czyngis-chan. |
| 1183 | Rozgrom Połowców pod Iwan-Wojniem, śmierć chana Kobjaka. |
| 1185 | Nieudana wyprawa Igora na Połowców i odwetowa wyprawa Konczaka i Gzaka na Ruś. |
| 1187 | Wielka wyprawa kniaziów ruskich na naddpieprzańskich Połowców. |
| 1187 | Bułgaria odzyskuje niepodległość na ok. 200 lat, do pojawienia się Turków. |
| 1196–1206 | Temudżyn jednoczy Mongołów. |
| 1202 | Kniaź Ruryk z Połowcami gromi księstwo halickie. |
| 1202 | Ostatnie wzmianki o Pieczyngach w źródłach ruskich. |
| 1206 | Obwołanie Temudżyna (Czyngis-chana) kaganem u źródeł Ononu. Powstanie Imperium Mongolskiego. |
| 1217 | Odrodzenie serbskiego państwa i koronacja Stefana Nemanjića; zwycięstwo prawosławia w Serbii. |
| 1218 | Upadek chanatu Karakitanów w wyniku interwencji mongolskiej. |
| 1223 | Klęska Rusinów i Połowców w bitwie z siłami mongolsko-tatarskimi nad Kałką. |
| 1227 | Śmierć Czyngis-chana podczas oblężenia stolicy Tangutów. |
| 1228 | Połowcy pustoszą księstwo halickie. |
| 1235 | Mongołowie wyruszają na Zachód. |
| 1236 | Mongołowie pod wodzą Batu-chana zdobywają Bułgar (Bułgarię Kamską lub Nadwołżańską). |
| 1237 | Połowcy z chanem Kotjanem uciekają na Węgry, gdzie osiedlają się i asymilują z ludnością miejscową. |
| 1241 | Bitwa pod Legnicą, najazd mongolski na Polskę i Węgry. |
| 1271–1368 | W Chinach dynastia Yuán (mongolska). |
| 1324–1360 | Następca Osmana, Orchan, wypiera Bizantyjczyków niemal z całej Anatolii. |
| 1336 | Narodziny Timura Chromego (Tamerlana). |
| 1368–1644 | W Chinach dynastia Míng. |
| 1389 | Bitwa na Kosowym Polu: sułtan Murad I zwycięża siły Serbów, Bułgarów, Bośniaków i Czarnogórców. |
| 1389–1402 | Sułtan Bajazyd I umacnia panowanie osmańskie w Anatolii. Dwa razy próbuje oblegać Konstantynopol, lecz przeszkadzają mu najazdy Mongołów pod wodzą Timura, który pokonuje go i bierze w niewolę. |
| 1404 | Na wyspie Rugia umiera ostatnia mieszkanka władająca językiem słowiańskich Ranów. |
| 1405 | Śmierć Timura w czasie wyprawy wojennej przeciw Chinom. |
| 1431 | Ostateczny kres państwa nadwołżańskich Bułgarów (1438 – chanat kazański, 1552 – włączony do Rosji). |
| 1453 | 29. V.: Janczarzy sułtana Mehmeda II zdobywają Konstantynopol, zabijając cesarza Konstantyna XI Dragazesa. Koniec średniowiecza, początek ery nowożytnej. |
| ok. 1800 | Ili Turki, spokrewnieni z Uzbekami, przypuszczalnie pozostałość dawnych Czagatajów, emigrują z Kotliny Fergańskiej do Chin w okolice Kuldży (Xinjiang). |
| 1806 | Oficjalny koniec Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego |
Obowiązująca dziś rachuba lat opiera się na błędnym obliczeniu daty narodzin Jezusa przez mnicha Dionizjusza Małego. Z uwagi na ten błąd uzasadnione jest używanie określeń „przed naszą erą” i „nasza era”, a nie „przed Chrystusem” i „po Chrystusie” (lub „roku Pańskiego”, anno Domini). Zamiast „przed naszą erą” mówi się też „stara era”.
W obliczaniu ilości czasu, jaka upłynęła między wydarzeniami (interwału czasowego), należy pamiętać o kilku pułapkach. I tak, długość interwału zawsze jest dodatnia. Jeśli obie daty graniczne odnoszą się do naszej ery, wówczas dla obliczenia interwału należy od większej (młodszej) odjąć mniejszą (starszą). Na przykład Wielki Kaganat Turecki istniał w latach 552–744, a więc przetrwał 744 − 552 = 192 lata.
Analogicznie postępujemy, jeśli obie daty odnoszą się do starej ery, z tym że wtedy datą większą jest data starsza. Na przykład II wojna punicka (218–201 p.n.e.) trwała 218 − 201 = 17 lat.
Nie możemy zapomnieć, że nie było roku zerowego: po roku pierwszym przed naszą erą nastał od razu rok pierwszy naszej ery. Jeśli mamy obliczyć interwał czasowy między wydarzeniami, z których jedno ulokowane jest w starej erze, a drugie w nowej (naszej), wówczas musimy obie daty dodać, a od sumy odjąć jeden. Na przykład wojny chińsko-huńskie (133 p.n.e.–89 n.e.) trwały przez 133 + 89 − 1 = 221 lat.
Jeśli nie dysponujemy dokładną datą (a przynajmniej miesiącem), ale jedynie rokiem, musimy pamiętać, że bezpośrednie rachunki mogą być obarczone błędem sięgającym nawet jednego roku w każdą stronę. Z wyliczeń wyniknie, że między rokiem 2005 a 2007 upłynęły dwa lata. A przecież jeśli okres, którego długość liczymy, rozpoczął się 1 stycznia 2005, a zakończył 31 grudnia 2007, wówczas trwał on trzy lata, a nie dwa! Z kolei jeśli rozpoczął się 31 grudnia 2005, a zakończył 1 stycznia 2007, wówczas trwał praktycznie tylko rok. Dlatego właśnie poprawnie byłoby stwierdzić, że Wielki Kaganat Turecki istniał od 191 do 193 lat, a wojny chińsko-huńskie toczono od 220 do 222 lat.
Truizmem jest przypomnieć, że sto lat stanowi wiek lub stulecie, zaś tysiąc lat to tysiąclecie lub milenium. Kolejne wieki i milenia numerujemy w języku polskim, używając cyfr rzymskich, a nie arabskich, jak Anglicy. Warto pamiętać, że numer wieku bądź tysiąclecia jest niemal zawsze większy o jeden od liczby setek bądź tysięcy w dacie. A zatem rok 1966 to wiek XX (a nie XIX), a rok 101 to wiek II, a nie I. Zasada ta w równym stopniu obowiązuje wobec dat z naszej ery, jak i przed naszą erą.
Istnieje jednak wyjątek. Pomyślmy: pierwszy wiek naszej ery zaczął się 1 stycznia pierwszego roku. Kiedy się skończył? Ponieważ wiek ma 100 lat (a nie 99), więc ostatnim dniem I n.e. był 31 grudnia 100 roku (a nie roku 99). A zatem wiek drugi rozpoczął się 1 stycznia roku 101. Niby to oczywiste, a przecież nadejście nowego milenium świętowano w noc sylwestrową z 31 grudnia 1999 na 1 stycznia 2000. Chwila zastanowienia pokazuje, jak bardzo było to bezzasadne – III tysiąclecie zaczęło się bowiem po upływie pełnych dwóch tysięcy lat od początku naszej ery, a więc 1 stycznia roku 2001! Przy okazji także okazuje się, jak wielu ludzi świadomie bądź nieświadomie wyłącza umiejętność logicznego myślenia i zamiast tego poddaje się modom.
Pamiętajmy zatem, że choć rok 2008 to XXI wiek, to jednak rok 2000 należał jeszcze w całości do wieku dwudziestego. XIII wiek naszej ery to lata 1201–1300, V wiek to lata 401–500. Specjalnego problemu nie stwarza też stara era. I wiek p.n.e. musiał rozpocząć się w roku 100, by zakończyć się wraz z końcem roku pierwszego (starej ery). IV tysiąclecie p.n.e. to okres 4000–3001 p.n.e. (choć raczej mało prawdopodobne jest, by ktoś mówiąc o czwartym milenium przed naszą erą oczekiwał właśnie takiej dokładności).
Tradycyjnie przyjęto dzielić dzieje na starożytność, średniowiecze i okres nowożytny. Podział ten odnosi się głównie do dziejów Europy i Bliskiego Wschodu. Nie ma powszechnie przyjętych dat granicznych między tymi epokami, nie wiadomo też, kiedy miałaby się rozpocząć starożytność.
Najczęściej przyjmuje się ścisły związek z dziejami Cesarstwa Rzymskiego. Starożytność jest wówczas epoką zakończoną w chwili ostatecznego upadku zachodniej części Cesarstwa Rzymskiego (4 września 476 n.e.), a średniowiecze kończy się ostatecznym upadkiem części wschodniej, tj. zajęcia Konstantynopola przez Turków (29 maja 1453 n.e.). Średniowiecze trwało więc niecałe 977 lat. Jest niezwykłym zbiegiem okoliczności, że ostatni cesarz Rzymu (Roma) miał na imię Romulus, zaś ostatnim cesarzem Konstantynopolu był Konstantyn.
Zaproponowano wiele innych dat granicznych, które są jednak nieprzekonujące wobec tych dwóch podanych. Na przykład za koniec starożytności i początek średniowiecza niektórzy skłonni by byli uważać bitwę pod Akcjum (ostateczny koniec Egiptu faraonów, 31 p.n.e.), inni pojawienie się Hunów w Europie (ok. 370 n.e.), ostateczny podział Cesarstwa (395), zamknięcie Akademii Platońskiej (529), ucieczkę Mahometa z Mekki do Medyny (622), koronację Karola Wielkiego na cesarza (800), a nawet dopiero koronację Ottona I (962). Historycy przyjmujący późne daty często między starożytnością a średniowieczem wprowadzają dodatkową erę – wieki ciemne. Za koniec średniowiecza i początek ery nowożytnej przyjmuje się także wynalezienie druku przez Jana Gutenberga (ok. 1450), odkrycie Ameryki przez Kolumba (1492) lub ogłoszenie 95 tez przez Marcina Lutra (1517).
