Skróty i symbole objaśniono tutaj.

Homogramy

Zasady pisowni polskiej pozwalają na względnie jednoznaczne odczytywanie zapisanych wyrazów, stąd liczba form identycznie pisanych, lecz różnie odczytywanych jest znikoma. Nieco więcej jest homogramicznych sylab.

Arabie

1. Arabie [arab′e] – MsW lp od Arab, mieszkaniec Arabii.
2. Arabie [arabje] – M lm od Arabia (sporadycznie; skoro była Arabia Felix, mogła istnieć i inna Arabia, stąd możliwe użycie liczby mnogiej).

cis

1. cis [cis] – dźwięk wyższy o pół tonu od c; także rodzaj izomeru, zob. homonimy
2. cis [ćis] – drzewo lub krzew iglasty, Taxus.

Dania – dania

1. dania [dańa] (M lm) – potrawy podawane do spożycia.
2. Dania [dańja] – nazwa kraju skandynawskiego.

Dubia – dubia

1. Dubia [dub′a] – D lp od Dubie, nazwa miejscowości.
2. dubia [dubja] (M lm) – rzeczy wątpliwe, niepewne (z łaciny).

fotografie

1. fotografie [fotograf′e] – MsW od fotograf – człowiek zajmujący się robieniem zdjęć
2. fotografie [fotografje] – M lm rzecz. fotografia – zdjęcie.

kontrakcja

1. kontrakcja [kontrakcja] – ściągnięcie samogłosek w wyrazie.
2. kontrakcja [kontrʔakcja] – akcja wykonana w odpowiedzi na coś, np. kontratak.

kopie

1. kopie [kop′e] – 3 lp cz. ter. od kopać lub CMs lp rzecz. kopa – zob. homonimy: kop
2. kopie [kopje] – M lm rzecz. kopia, zob. homonimy

Linia – linia

1. Linia [lińa] (D lp Lini) – nazwa miejscowości koło Wejherowa (nazwa zapewne od lin – gatunek ryby).
2. linia [lińja] (D lp linii) – pojęcie geometryczne, droga przebiegająca przez pewne punkty.

linie – linie

1. linie [lińe] – Ms lp od lin – gatunek ryby karpiowatej, Tinca tinca; także CMs lp od lina, zob. homonimy
2. linie [lińje] – M lm od linia – droga przebiegająca przez pewne punkty.

Mania – mania

1. Mania [mańa] (D lp Mani) – zdrobn. imienia Maria.
2. mania [mańja] (D lp manii) – pasja, przesadny pociąg, także rodzaj choroby psychicznej.

minie

1. minie [mińe] – forma od mina lub minąć, zob. homonimy
2. minie [mińje] – M lm rzecz. minia – tlenek ołowiu, czerwona farba zawierająca tlenek ołowiu.

obmierzać

1. obmierzać [obmier|zać] – stawać się obmierzłym.
2. obmierzać [obmieżać] – dokonywać obmiaru.

Pawia – pawia

1. pawia [paw′a] – D lp rzecz. paw – Pavo cristatus, ptak pochodzący z Indii i Cejlonu, hodowany jako ozdoba i dla smacznego mięsa.
2. Pawia [pawja] – miasto we Włoszech (w Lombardii).

rafie

1. rafie [raf′e] – CMs lp rzecz. rafa – zob. homonimy: rafa
2. rafie [rafje] – M lm rzecz. ż rafia – roślina włóknodajna i winodajna z rodziny palm, Raphia.

ramie

1. ramie [ram′e] – CMs lp rzecz. rama – zob. homonimy: rama
2. ramie [ramje] – M lm rzecz. ż ramia – roślina włóknodajna z rodziny pokrzywowatych, Boehmeria nivea.

ramię

1. ramię [ram′e] – rzecz. n – bark; część kończyny górnej od barku do łokcia; kończyna górna wolna; część ubrania; element maszyny lub urządzenia.
2. ramię [ramje] – B lp rzecz. ż ramia – roślina włóknodajna z rodziny pokrzywowatych, Boehmeria nivea.

rupia

1. rupia [rup′a] – D(B) lp rzecz. m-żyw. lub m-nżyw. rup – rząp, rzęch, grat, przedmiot stary i zużyty (forma regionalna).
2. rupia [rupja] (M lp rzecz. ż) – jednostka monetarna Indii, Indonezji i kilku innych sąsiednich krajów; także roślina z rodziny rdestnicowatych – zob. homonimy

sika

1. sika [sika] – gatunek z rodziny jeleniowatych, jeleń wschodni, jeleń plamisty, Cervus nippon.
2. sika [śika] – 3. os. cz. ter. czas. sikać – oddawać mocz, także przenośnie: wylewać się cienkim strumieniem.

Siwa – siwa

1. Siwa [siwa] – oaza w Egipcie blisko granicy z Libią.
2. siwa [śiwa] – M lp ż. przym. siwy – białoszary.

skanie

1. skanie [skańe] – MsW lp rzecz. skan – plik komputera, zazwyczaj graficzny, zawierający przetworzoną informację o dokumencie.
2. skanie [skańje] – MBW lm rzecz. ż skania – pojazd samochodowy (autobus, ciężarówka) szwedzkiej produkcji.

tyranie

1. tyranie [tyrańe] – odsłownik od tyrać – ciężko pracować, nie szczędząc sił i zdrowia.
2. tyranie [tyrańje] – MBW lm rzecz. ż tyrania – okrutne obchodzenie się z kimś, także samowolne rządy jednostki oparte na przemocy i terrorze.

utopię

1. utopię [utop′e] – 1. os. cz. przyszł. czas. dk utopić – pozbawić życia przez zanurzenie w wodzie; zagłębić coś w czymś.
2. utopię [utopje] – B lp rzecz. ż utopia – nieziszczalny pomysł, mrzonka, ideał nieliczący się z możliwościami realizacji.

worze

1. worze [woże] – MsW lp rzecz. m-nżyw. wór.
2. worze [wʔoże] – 3. os cz. przysz. czas. worać.

wymarzać

1. wymarzać [wymar|zać] – wyginąć od mrozu; bardzo zmarznąć.
2. wymarzać [wymażać] – powstawać w marzeniach.

zorze

1. zorze [zoże] – MBW lm rzecz. ż zorza.
2. zorze [zʔoże] – 3. os cz. przysz. czas. zorać.

Paronimy

Zestawiono tu wyrazy podobne do siebie, mylone lub mieszane dla żartu przez Polaków.

adaptować – adoptować

1. adaptować – przystosowywać, dostosowywać.
2. adoptować – uznawać cudze dziecko za swoje.

apostrof – apostrofa

1. apostrof – znak graficzny używany w ortografii polskiej m.in. dla oddzielenia końcówki fleksyjnej od końcowej niewymawianej litery wyrazu obcego pochodzenia.
2. apostrofa – w twórczości literackiej: zwrot bezpośredni do człowieka lub bóstwa.

chorał – churał

1. chorał – uroczysty śpiew kościelny.
2. churał – organ władzy w Mongolii.

ciek – ściek

1. ciek – strumień wody płynącej otwartym korytem.
2. ściek – kanał odprowadzający wody zanieczyszczone.

filipika – Filipinka

1. filipika – ostre, namiętne, gwałtowne wystąpienie, ostra mowa wymierzonaprzeciwko komuś (np. w sądzie).
2. Filipinka – mieszkanka Filipin.
3. Filipinka – czasopismo dla nastolatek, wydawane w latach 1957–2006.
4. Filipinki – znany polski żeński zespół wokalny, działający w latach 1959–1974.

głoska – zgłoska

1. głoska – dźwięk mowy, fon, najmniejsza jednostka wymawiana przy stałym układzie narządów mowy.
2. zgłoska – sylaba, rytmiczny odcinek mowy, którego ośrodkiem jest (zwykle) samogłoska.

główna – gówna

1. główny – zasadniczy, podstawowy, najważniejszy.
2. gówno – kał (wulg.); przen.: ktoś lub coś bez wartości; nic; niepowodzenie, brak rezultatu.

głupek – gupik

1. głupek – człowiek głupi, głupiec; osoba zachowująca się niepoważnie.
2. gupik – mała ryba słodkowodna z Ameryki Płd., hodowana w akwariach, pawie oczko, Poecilia reticulata.

Gołdap – Gołdapa

1. Gołdap – miasto w woj. warmińsko-mazurskim (ta Gołdap, tej Gołdapi).
2. Gołdapa – rzeka przepływająca przez Gołdap, prawy dopływ Węgorapy.

Hindus – Indus

1. hindus – wyznawca hinduizmu.
2. Hindus – mieszkaniec Indii.
3. Indus – rzeka w Chinach, Indiach i Pakistanie, uchodząca do Morza Arabskiego, w starożytności zwana Sindhu.

kampania – kompania

1. kampania – akcja, zorganizowane, energiczne działanie, wojenne, lub inne związane z jakąś formą walki.
2. kompania – grono osób znajomych, towarzystwo.

kłuć – kuć

1. kłuć, kłuję, kłuje (dawn. kolę, kole) – przebijać czymś ostro zakończonym, żądlić, drażnić, wywoływać odczucie ostrego bólu.
2. kuć, kuję, kuje – nadawać wyrobowi z metalu pożądany kształt, uderzając go młotem – zob. homofony: kuj

krąg – kręg

1. krąg – linia lub przedmiot o kształcie koła; grupa osób; zakres zainteresowań.
2. kręg – człon kręgosłupa.

łóżko – uszko

1. łóżko – mebel przeznaczony do odpoczynku, snu.
2. uszko – małe ucho; dziurka w igle; uchwyt naczynia; pierożek w kształcie ucha.

mąka – męka (mąk)

nowożeńcy – żeńcy

1. nowożeńcy – państwo młodzi, młode małżeństwo.
2. żeńcy – żniwiarze pracujący przy pomocy kos lub sierpów.

ogier – ogr

okrąg – okręg

owocny – owocowy

ócz – ucz

pelisa – polisa

1. pelisa – płaszcz podbity futrem.
2. polisa – umowa ubezpieczeniowa.

pies – pieszy (piesi)

podawać – poddawać

1. poddawać – podporządkowywać coś komuś.
2. podawać – wręczać; zakomunikować, wyrazić coś (np. podawać w wątpliwość).

podmiot – pomiot

porządny – pożądany

przedział – przydział

1. przedział – różnica; pomieszczenie w wagonie; pojęcie matematyczne – zbiór wartości zmiennej.
2. przydział – część przypadająca na kogoś; przyznanie takiej części; wyznaczenie kogoś do czegoś.

rzewnie – żywnie

1. rzewnie – żałośnie, czule, tkliwie, z melancholią.
2. żywnie – używane tylko we frazie jak/gdzie/co się komuś żywnie podoba = jak/gdzie/co ktoś woli.

sczepię – strzepię – szczepię – szczypię

1. sczepić, sczepię, sczepi – złączyć razem jakieś przedmioty, przyczepić jeden do drugiego; spiąć.
2. strzepać, strzepię, strzepie – trzepiąc zrzucać, usuwać, oczyszczać coś z czegoś.
3. szczepić, szczepię, szczepi – wprowadzać do organizmu szczepionkę w celu uodpornienia go na chorobę zakaźną; uszlachetniać drzewa i krzewy owocowe lub ozdobne przez połączenie zrazu lub oczka odmiany szlachetnej z podkładką.
4. szczypać, szczypię, szczypie – ściskać, chwyciwszy kogoś za skórę końcami palców, paznokciami, kleszczami, dziobem; wywoływać uczucie swędzenia, pieczenia, ostrego, kłującego bólu (o mrozie, dymie itp.); skubać, zrywać coś (np. gryźć trawę).

status – statut

1. status – stan prawny, położenie społeczne.
2. statut – dokument, zbiór przepisów określających strukturę, zadania i sposób działania organizacji.

strzała – szczała

tar – tur

1. tar – himalajski gatunek pustorożców o długiej grzywie, zbliżony do kozy, Hemitragus jemlahicus, zob. homonimy
2. tur – wymarły przodek bydła lub (współcześnie żyjąca) odmiana kozy, zob. homonimy

ułamek – ułomek

1. ułamek – część całości, fragment; iloraz liczb całkowitych.
2. ułomek – część powstała z połamania czegoś; nie ułomek – ktoś wysoki, dobrze zbudowany.

wapień – wapno – wapń

wągry – Węgry

zaparzyć się – zaperzyć się

1. zaparzyć się – zob. homonimy
2. zaperzyć się – unieść się gniewem, wpaść w złość.

Świadome błędy językowe

Może to dziwić, ale istnieją błędy, które popełniają mówiący mając najczęściej pełną świadomość, że łamią ogólnie przyjęte normy. Dlaczego zatem je popełniają? Do niedawna uważano, że błędy językowe biorą się z lenistwa i bezmyślności mówiących. Okazuje się jednak, że często nie jest to prawdą.

Do grupy świadomie popełnianych błędów, czy też może przypadków świadomego łamania znanej normy, zaliczyłbym przede wszystkim:

1. szłem, wyszłeś, poszłem zamiast poprawnych szedłem, wyszedłeś, poszedłem – nieprawda, że powszechnie używa się form nienormatywnych, mnie te formy rażą, i chyba nie tylko mnie;
2. trzymie, trzym zamiast poprawnych trzyma, trzymaj – błąd ten jest objawem tendencji do zastępowania form regularnych przez krótsze nieregularne w wyrazach często używanych; skrócenie formy rozkazującej (trzym zamiast trzymaj) powoduje przejście czasownika do innego typu odmiany; formy takie często spotyka się na południu kraju.

Nieświadome błędy językowe

! asencja zamiast esencja – wyciąg z roślin aromatycznych; silny napar z liści herbaty. Błąd wynika z ogólnego zaniku znajomości języków klasycznych w społeczeństwie.

! podstawny zamiast postawny – charakteryzujący się dobrą sylwetką, prezencją, postawą.

! senatorium zamiast sanatorium – zakład lecznictwa zamkniętego dla rekonwalescentów i przewlekle chorych. Błąd wynika z ogólnego zaniku znajomości języków klasycznych w społeczeństwie.

! szczypionka zamiast szczepionka – zawiesina czynników chorobotwórczych, zabitych lub osłabionych, wytwarzająca w ustroju długotrwałą odporność czynną. Błąd (pospolity wśród ludzi niewykształconych) wynika z pomieszania czasowników szczepić i szczypać.

! wziąść zamiast wziąć – trochę dziwna i niepojęta analogia do czasowników o innej budowie (siąść – siądę, choć wziąć – wezmę). Pospolity błąd, często nieuświadamiany, ale rażący.

Regionalizmy

Pojęcie regionalizm oznacza wyraz lub wyrażenie uważane za poprawne, akceptowane w języku literackim, ale ograniczone do pewnego tylko obszaru kraju. Regionalizmów nie należy mieszać z dialektyzmami, wyrazami i wyrażeniami niepoprawnymi, nieakceptowanymi w języku kulturalnym, wyróżniającymi się na przykład gwarową fonetyką (a zatem przykładem dialektyzmu jest dysc ‘deszcz’). Regionalizmy możemy spotkać na przykład w normalnych tekstach w oficjalnych publikacjach (nie tylko w cytatach), w napisach informacyjnych itd.

borówka i jagoda

Słowo borówka oznacza dla przeciętnego mieszkańca Polski zimozieloną roślinę Vaccinium vitis-idaea o czerwonych owocach. Podobną roślinę Vaccinium myrtillus o liściach opadających na zimę i owocach ciemnogranatowych nazywa się natomiast czarną jagodą. W Krakowie i na części Podkarpacia roślina o czerwonych owocach nazywana jest brusznicą, natomiast borówką zwie się roślinę o owocach ciemnogranatowych. Dlatego też zamiast lodów jagodowych w Krakowie możemy się raczyć lodami borówkowymi, mimo że chodzi dokładnie o to samo.

W języku naukowym nazwa pierwszej z tych roślin, Vaccinium vitis-idaea, jest połączeniem nazwy ogólnopolskiej i krakowskiej: borówka brusznica. Natomiast Vaccinium myrtillus nosi nazwę borówka czarna.

Warto może wiedzieć, że w Polsce możemy spotkać i inne gatunki z tego rodzaju, przede wszystkim pijanicę zwaną też borówką bagienną (Vaccinium uliginosum), oraz uprawianą czasami borówkę wysoką (Vaccinium corymbosum), amerykańskiego pochodzenia.

W Wielkopolsce zakres semantyczny wyrazu jagoda jest znacznie rozszerzony względem ogólnopolskiego. Wyraz ten może oznaczać nie tylko czarną jagodę (borówkę czarną), ale także na przykład porzeczkę.

W języku naukowym wyraz jagoda nie oznacza żadnej rośliny, a jedynie typ owocu: soczysty, zwykle wielonasienny, który od podobnego pestkowca różni się przede wszystkim brakiem zdrewniałej części owocni, tworzącej pestkę. Warto wiedzieć, że jagodami (lub nibyjagodami) są nie tylko owoce borówki czarnej, ale na przykład pomidora, cytryny i dyni. Rzadkim przykładem jednonasiennej jagody jest owoc daktylowca (palmy daktylowej).

Tendencje w rozwoju języka

Końcowe ~ę wymawiane jest obecnie powszechnie jako ~e, teoretycznie jednak wciąż można zawsze przywrócić mu pełną, dwugłoskową wymowę. Teoretycznie, bowiem wymowa męskoosobowego wyrazu książę z nietypowym końcowym ~ę jest już dziś chyba rażąca. Tendencja ta będzie się prawdopodobnie nasilać, z czasem chyba w ogóle zniknie możliwość wymawiania końcowego ~ę inaczej niż jako ~e.

Trudno dziś prorokować na temat przyszłości końcówki ~om, jednak widać, że w języku potocznym miesza się ona z ~ą. Dziś uznaje się za poprawną tylko wymowę zgodną z pisownią, ale stan ten może kiedyś ulec zmianie.

Rzeczowniki męskonieżywotne mające w dopełniaczu końcówkę ~a przechodzą w coraz większej liczbie do rodzaju męskożywotnych. Wypowiedzi typu mam nosa, dał mi szacha, mam haka (na ciebie), daj długopisa, mam pecha są częste w stylu kolokwialnym i zaczynają być akceptowane przez wydawnictwa poprawnościowe. Proces zmiany rodzaju przez tego rodzaju rzeczowniki jest wyrazem tendencji upraszczającej polską deklinację przez ostateczne związanie końcówki dopełniacza ~a z rzeczownikami męskoosobowymi i męskożywotnymi. Podlegają mu także niektóre rzeczowniki z końcówką ~u, która ulega przy tym wymianie na ~a – kto wie zatem, czy kiedyś wszystkie rzeczowniki męskonieżywotne nie staną się „żywotne”. Oczywiście „żywotność” długopisu czy pecha jest i pozostanie czysto umowna. Problematyczne jest także, czy w zwrotach w rodzaju daj długopisa mamy jeszcze rzeczywiście do czynienia z biernikiem czy też dopełniaczem cząstkowym, czy też może z osobną formą cząstkową, która może być używana tylko w takim znaczeniu i pozostaje w opozycji tak wobec dopełniacza (nie mam długopisu), jak i biernika (widzę długopis).

Wiele czasowników o odmianie ~ać, ~ę, ~e przechodzi do odmiany bardziej regularnej, tj. ~ać, ~am, ~a. Stąd częste są dziś formy babra się, baja, depta, drepta, gwizda, kara, kraja, łaja, łga, mamla, ora, papra, płuka, ssa, szczebiota, szepta, śwista, żebra – wszystkie je uważa się dziś za niepoprawne lub co najwyżej za mniej poprawne od form babrze się, baje, depcze, drepcze, gwiżdże, karze, kraje, łaje, łże, mamle, orze, paprze, płucze, ssie, szczebiocze, szepcze, świszcze, żebrze. Z czasem formy regularne będą zapewne coraz częstsze.

Procesowi odwrotnemu podlega, przynajmniej na południu kraju, często używany czasownik trzymać. Z odmiany ~ać, ~am, ~a przechodzi on do ~ać, ~ę, ~e, przede wszystkim wskutek używania krótszej formy trybu rozkazującego trzym zamiast trzymaj. Warto może zauważyć, że w historii rozwoju języka polskiego istniały już czasowniki, które uzyskały formy krótsze, choć bardziej nieregularne, z powodu częstości ich użycia. Przykładem może być czasownik łapać.

Czasowniki z zakończeniem ~ywać, ~iwać należały kiedyś do typu odmiany ~ać, ~am, ~a i dlatego dawniejsi autorzy (m.in. Szober) nie wyróżniali ich w odrębną klasę. Dziś jednak większość odmienia się wyłącznie według nowego modelu ~ywać, ~uję, ~uje – formy typu porównywam (zamiast porównuję) brzmią archaicznie. Ze skrzyżowania starego i nowego modelu, a może raczej przez rozszerzenie użycia formantu ~yw~/~iw~ na wszystkie formy, powstał trzeci model odmiany: ~ywać, ~ywuję, ~ywuje (np. porównywuję). Formy takie są uważane dziś za niepoprawne, jednak jest to pewnym uproszczeniem, gdyż są akurat jedynymi możliwymi przy rdzeniu zakończonym na -l: rozstrzeliwać, rozstrzeliwuję, rozstrzeliwujesz. Niektóre formy nieuznawane przez normę słyszy się powszechnie, np. dorysowywuję, oddziaływuje (powinno być dorysowuję, oddziałuje). Formy tego rodzaju mogą się z czasem rozprzestrzenić jeszcze bardziej.

2021-02-15