| Afrykata |
Spółgłoska zwarto-szczelinowa (zob.). |
Affricate |
| Alofon |
Jeden z kilku różnych dźwięków (fonów) stanowiących odmiany jednego fonemu (zob.). Różne alofony nigdy nie stanowią jedynej cechy odróżniającej od siebie podobne wyrazy. Wystąpienie konkretnego alofonu zależy od sąsiednich dźwięków. Np. w języku polskim dziąsłowy alofon fonemu /n/ występuje tylko przed spółgłoską dziąsłową (cz, dź, sz, rz / ż, r, l), np. w wyrazie pojedynczy, poza tym wymawiana jest odmiana podstawowa czyli alofon zębowy. Zob. też głoska. |
Allophone |
| Alweolarno-palatalny |
Dziąsłowo-podniebienny. To samo co zazębowy lub zadziąsłowy (zob.). |
Alveolo-palatal |
| Alweolarny |
Zob. Dziąsłowy. |
Alveolar |
| Anlaut |
Zob. Nagłos. |
Word-initially |
| Apikalny |
Spółgłoski apikalne: artykułowane przy pomocy samego koniuszka języka. Jako apikalne opisuje się często angielskie s, z, t, d, hiszpańskie n, l. W baskijskim apikalna spółgłoska bezdźwięczna zapisywana literą s (bliska angielskiemu s) kontrastuje z laminalną z (bliską polskiemu s). Zob. Laminalny, Kakuminalny, Retrofleksyjny. |
Apical |
| Asynchroniczny |
Niejednoczesny, z przesunięciem w czasie (np. o wymowie dźwięków wytwarzanych przy pomocy dwóch ruchów artykulacyjnych). |
Asynchronous |
| Auslaut |
Zob. Wygłos. |
Word-finally |
| Bezokolicznik |
Forma czasownika wyrażająca stan lub czynność bez odniesienia do osoby, liczby, czasu. Bezokolicznik może spełniać także funkcje rzeczownika. W polskim jest to słownikowa forma czasownika (z końcówką -ć lub -c). |
Infinitive |
| Centralny |
Zob. Środkowy. |
Central |
| Cerebralny |
Spółgłoski cerebralne: kakuminalne lub retrofleksyjne (zob.). |
Cerebral |
| Ciszący |
Spółgłoski ciszące: polskie szczelinowe lub zwarto-szczelinowe ś, ź, ć, dź. Zob. Syczący, Szumiący, Zazębowy. |
Hushing |
| Czasownik |
Dawniej także słowo, część mowy informująca o czynnościach, stanach i zjawiskach (co robi? co się z nim dzieje?), odmienna przez osoby, liczby, czasy, tryby, strony, czasem także rodzaje, mająca określony aspekt (niedokonany lub dokonany). Np. szczeka, śpiewał, mówię. Imiesłowy (zob.) uważano za jedną z form czasownika, obecnie przeważa pogląd o włączeniu ich do przymiotników i przysłówków. |
Verb |
| Części mowy |
Klasy wyrazów wyodrębnione na podstawie ich właściwości fleksyjnych, syntaktycznych (składniowych) i znaczeniowych. W gramatyce polskiej bardzo ściśle odgranicza się części mowy od części zdania; wyróżnia się tradycyjnie 10 części mowy (zob.): rzeczowniki, przymiotniki, zaimki, liczebniki, czasowniki, przysłówki, przyimki, spójniki, wykrzykniki i partykuły. Zob. też Imiesłów oraz tutaj. |
Parts of speech |
| Części zdania |
Klasy wyrazów wyodrębnione na podstawie rzeczywistych funkcji, jakie spełniają w zdaniu. Głównymi częściami zdania są podmiot i orzeczenie (w polskim, rzadko także w angielskim, istnieją zdania bezpodmiotowe). Dodatkowo zdanie może zawierać określenia, którymi mogą być przydawki, dopełnienia i okoliczniki. Orzeczenie może być proste lub złożone z łącznika i orzecznika. Poszczególne części zdania rozumiane są jako role, które poszczególne części mowy odgrywają w zdaniu. |
Parts of sentence |
| Dentalny |
Zob. Zębowy. |
Dental |
| Dopełnienie |
Część zdania, która uzupełnia sens orzeczenia, określając osobę lub rzecz, na którą przechodzi czynność wyrażona orzeczeniem. W zdaniu daję Tomkowi książkę wyraz książkę pełni funkcję dopełnienia bliższego, gdyż czynność dawania przechodzi bezpośrednio na książkę. Wyraz Tomkowi funkcjonuje natomiast jako dopełnienie dalsze. |
Object |
| Dorsalny |
Spółgłoski dorsalne: artykułowane przy udziale środkowej części języka. W nowszej literaturze nazwa ta obejmuje spółgłoski palatalne (pol. j), welarne (pol. k, g, ch/h) i uwularne (niem. (a)ch, r, hiszp. g(e/i)/j; w pol. i ang. brak). W starszej literaturze jako dorsalne określane były także spółgłoski przedniojęzykowe wymawiane przy płaskim układzie języka (predorsalne), jak pol. s, z, c, dz. Zob. Koronalny, Radykalny. |
Dorsal |
| Dwuwargowy |
Spółgłoski dwuwargowe: artykułowane z udziałem obu warg. Należą tu p, b, m, ł, ang. w. Zob. Wargowy. |
Bilabial |
| Dziąsłowo-podniebienny |
To samo co zadziąsłowy (zob.). |
Alveolo-palatal |
| Dziąsłowy |
Spółgłoski dziąsłowe: artykułowane z udziałem języka i dziąseł. Należą tu r, l, polskie cz, dż, sz, rz / ż (artykulacja szeroka), angielskie t, d, s, z (artykulacja wąska). Polskie t, d, n mogą być również dziąsłowe w pewnych pozycjach. Zob. też Zębowy, Podniebienno-dziąsłowy, Syczący, Szumiący. |
Alveolar |
| Epiglottalny |
Zob. Nagłośniowy. |
Epiglottal |
| Faryngalny |
Zob. Gardłowy. |
Pharyngeal |
| Fonem |
Najmniejsza część języka (tekstu, wyrazu), mająca funkcję dystynktywną i słyszana jako pojedynczy dźwięk przez osoby mówiące tym językiem od dziecka. Oznacza to, że podobne, ale inne fonemy umożliwiają odróżnianie od siebie różnych podobnych wyrazów. Np. bat i pat to dwa wyrazy, które słyszymy jako różne, gdyż b i p to różne fonemy. Na fonem może składać się kilka różnych głosek, które jednak nie są używane do odróżniania słów od siebie. Dźwięki takie określamy jako alofony (zob.). |
Phoneme |
| Forma osobowa |
Forma czasownika wyrażająca osobę, liczbę, czas itd. Może być użyta jako orzeczenie. |
Finite (verb) |
| Frykatywny |
Zob. Szczelinowy. |
Fricative |
| Gardłowy |
Spółgłoski gardłowe: artykułowane z udziałem korzenia języka i tylnej ściany gardła. Nieobecne w językach europejskich, znane z arabskiego. |
Pharyngeal |
| Glottalny |
Zob. Krtaniowy. |
Glottal |
| Głoska |
Najmniejszy fragment toku mowy, rozróżniany jako jednorodny dźwięk. Głoski, zwane inaczej fonami, stanowią fonemy lub alofony (odmiany) fonemów (zob.). |
Phone |
| Gingiwalny |
Zob. Zębowo-dziąsłowy. |
Gingival |
| Imiesłów |
Forma gramatyczna urabiana od czasownika, używana podobnie jak przymiotnik lub przysłówek. Np. śpiewający, szczekając, stanąwszy, wzięty, zapytany. |
Participle |
| Imię |
Termin rzadko obecnie używany w gramatyce polskiej. Imionami są części mowy (zob.) odmienne przez przypadki: rzeczowniki, przymiotniki, zaimki i liczebniki (zob.). |
Noun |
| Inlaut |
Zob. Śródgłos. |
Word-medially |
| Interdentalny |
Zob. Międzyzębowy. |
Interdental |
| Jer |
Ultrakrótka samogłoska znana z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. Jer miękki ь był wymawiany jak bardzo krótkie i, jer twardy ъ jak bardzo krótkie y (wcześniej jak krótkie u, do czasu jak stracił zaokrąglenie warg w wymowie). |
Yer |
| Języczek |
Mały wyrostek zwisający z przyśrodkowej części podniebienia miękkiego ponad grzbietem języka. |
Uvula |
| Języczkowy |
Spółgłoski języczkowe: artykułowane z udziałem grzbietu języka i języczka (zob.). Tu należą niemieckie (a)ch, r, szkockie ch, arabskie q, hiszpańskie j. W polskim i angielskim nieobecne. |
Uvular |
| Junktura |
Przejście od jednego do drugiego dźwięku mowy, szczególnie oznaczające granice międzywyrazowe. W tym znaczeniu junktura jest zwykle niewymawianym elementem, który powoduje zmiany sąsiednich dźwięków. Czasem obecność junktury przejawia się jako przerwa w toku mowy lub jako zwarcie krtaniowe. |
Juncture |
| Kakuminalny |
Spółgłoski kakuminalne: artykułowane z łyżeczkowato ułożonym grzbietem języka, tj. z podniesieniem koniuszka języka w górę (ale nie do tyłu). Tu należą szerokie polskie sz, ż/rz, cz, dż, rosyjskie š, ž, niemieckie sch, często francuskie ch, wąskie hiszpańskie s, ponadto pol., ros., hiszp. wibrujące lub uderzeniowe r, ang. aproksymant r. Przez niektórych współczesnych zachodnich fonetyków błędnie i myląco nazywane retrofleksyjnymi. Zob. Laminalne, Apikalny, Retrofleksyjny. |
Cacuminal |
| Kontynuant |
W fonetyce: dźwięk, który można dowolnie przedłużyć. Kontynuantami są samogłoski, spółgłoski sonorne i szczelinowe. Do grupy tej nie należą spółgłoski zwarte ani zwarto-szczelinowe. |
Continuant |
| Koronalny |
Spółgłoski koronalne: artykułowane przy udziale przedniej części języka. W nowszej literaturze pojęcia tego używa się w sposób zbliżony do tradycyjnego polskiego terminu „przedniojęzykowe”, włączając dodatkowo spółgłoski zadziąsłowe (pol. ś, ź, ć, dź), zaliczane do średniojęzykowych. W starszej literaturze koronalnymi nazywano spółgłoski kakuminalne, artykułowane z językiem wygiętym łyżeczkowato, jak pol. sz, ż/rz, cz, dż, tj. inaczej niż płaskie s, z, c, dz nazywane dorsalnymi (lub predorsalnymi). Zob. Koronalny, Radykalny. |
Coronal |
| Krtaniowy |
Spółgłoski krtaniowe (laryngalne, glottalne): artykułowane przy pomocy krtani. Należy tu angielskie i niemieckie h. W polskim brak, choć niektórzy Polacy wymawiają h jako dźwięczną spółgłoskę krtaniową (lub krtaniowo-gardłową). Dźwiękiem krtaniowym jest także zwarcie krtaniowe słyszalne na końcu wyrazu nie wypowiedzianego ostrym tonem. Brytyjczycy często wymawiają t kończące sylabę jako zwarcie krtaniowe. |
Laryngeal, Glottal |
| Kwalifikator |
W angielskim: część zdania modyfikująca lub ograniczająca znaczenie innego wyrazu lub grupy wyrazów. Także rozumiany jako przydawka. |
Qualifier |
| Labiodentalny |
Zob. Wargowo-zębowy. |
Labio-dental |
| Labialny |
Zob. Wargowy. |
Labial |
| Laminalny |
Spółgłoski laminalne: artykułowane z opuszczonym koniuszkiem języka, a zatem z wytworzeniem przegrody artykulacyjnej przy pomocy krawędzi języka (górnej płaskiej powierzchni w przedniej części języka tuż za koniuszkiem). Określane także jako predorsalne. Jako laminalne opisuje się polskie zębowe t, d, c, dz, s, z, n, francuskie t, d, s, z, niemieckie zębowo-dziąsłowe t, d, z [c], ß [s], s [z] (w przeciwieństwie do angielskich s, z, t, d, które są apikalne). Jako zamknięte laminalne (zadziąsłowe) określa się spółgłoski występujące w językach płn.-zach.-kaukaskich (np. w ubychijskim), oznaczane symbolami w rodzaju ŝ, wymawiane z koniuszkiem języka spoczywającym przy dolnych siekaczach. Akustycznie są to sybilanty sycząco-ciszące. Zob. Apikalny, Kakuminalny, Retrofleksyjny, Syczący, Szumiący, Ciszący. |
Laminal |
| Laryngalny |
Zob. Krtaniowy. |
Laryngeal |
| Liczebnik |
Część mowy określająca liczbę lub kolejność przedmiotów (ile? który z kolei?). Np. dwa, trzeci, milion, trzykrotny. |
Numeral |
| Łączenie międzywyrazowe |
Odmiana sandhi zewnętrznego występująca w języku francuskim, polegająca na wymawianiu normalnie niewymawianych spółgłosek, gdy następny wyraz zaczyna się od samogłoski. Np. est w zdaniu C’est Pierre wymawiane jest jako [e], natomiast w zdaniu Pierre est un garçon (przed un) jako [et]. Podobny rodzaj sandhi występuje w brytyjskiej angielszczyźnie, gdzie w podobnych warunkach przywraca się [r], np. w zdaniu My car is nice [… ka:r iz… ]. |
Liaison |
| Łącznik |
Część orzeczenia złożonego wyrażona czasownikiem posiłkowym (jest, bywa, staje się, robi się). Podobną funkcję pełnią czasowniki modalne (chce, może, musi, zamierza). W polskim rolę łącznika mogą spełniać wyrazy to, oto, a w wyjątkowych przypadkach nawet imiesłowy (będąc młodym zasłużył na awans), rzeczowniki odsłowne (bycie opanowanym to wielka sztuka) i bezokoliczniki (wspaniale być wypoczętym). |
Copula |
| Międzyzębowy |
Spółgłoski międzyzębowe: artykułowane z udziałem języka, zębów górnych i dolnych. Należą tu angielskie th dźwięczne (that) i bezdźwięczne (think). W języku polskim nie występują. Zob. Zębowy. |
Interdental |
| Miękki |
Wymawiany z dodatkowym ruchem grzbietu języka w kierunku podniebienia twardego. Spółgłoski miękkie występują w językach słowiańskich; w języku polskim miękkość często jest asynchroniczna, w przeciwieństwie do języka rosyjskiego. |
Palatalized, Soft |
| Miękkopodniebienny |
Spółgłoski miękkopodniebienne: artykułowane z udziałem grzbietu języka i podniebienia miękkiego. Należą tu k, g, ch/h, angielskie i niemieckie ng. |
Velar |
| Morfem |
Najmniejszy fragment języka (tekstu, wyrazu) mający określone znaczenie. W angielskim forgetfulness morfemami są: for-, -get-, -ful(l)-, -ness. Morfemy często mają warianty ortograficzne (jak full : -ful-), które w polskim często także różnią się wymową (dech i tch- w wyrazach tchu, tchawica są różnymi postaciami jednego morfemu). |
Morpheme |
| Nagłos |
Z niem. Anlaut. W nagłosie: na początku wyrazu (fonetycznego). Zob. Śródgłos, Wygłos. |
Word-initially |
| Nagłośniowy |
Spółgłoski nagłośniowe (epiglottalne): rodzaj spółgłosek nasadowych, artykułowanych przy udziale nagłośni. Spółgłoski uważane dawniej za gardłowe okazały się w wielu językach nagłośniowymi. W językach kaukaskich nagłośniowe mogą wyjątkowo występować obok gardłowych. |
Epiglottal |
| Nasadowy |
Spółgłoski nasadowe (radykalne): artykułowane przy udziale nasady języka. W nowszej literaturze używa się tego właśnie określenia na jedną z trzech klas spółgłosek językowych, obok koronalnych i dorsalnych (zob.). Obejmują spółgłoski gardłowe i nagłośniowe, nie występują w jęz. polskim czy angielskim. |
Radical |
| Nieprzechodni |
Czasownik niemający dopełnienia w bierniku i niezdolny do tworzenia strony biernej. |
Intransitive |
| Obstruent |
Dźwięk niesonorny, spółgłoska właściwa, wymawiana z dużym stopniem zbliżenia narządów mowy, tj. z wytworzeniem zwarcia lub wąskiej szczeliny. Wśród obstruentów wyróżnia się spółgłoski zwarto-wybuchowe, zwarto-szczelinowe i szczelinowe. Dźwięki niebędące obstruentami określa się jako sonorne. |
Obstruent |
| Okluzywny |
Spółgłoski okluzywne – wymawiane z zatrzymaniem prądu powietrza przepływającego przed narządy mowy. Do okluzywnych wlicza się obstruenty zwarte (np. p, d, g), zwykle sonoranty nosowe (np. m, n), czasem także afrykaty (np. c, dź). |
Occlusive |
| Okolicznik |
Część zdania podająca okoliczności, w jakich wykonywana jest czynność: czas, miejsce, sposób, przyczynę, cel itd. |
Adverbial |
| Orzeczenie |
Główna część zdania informująca o czynności, stanie lub cesze, stwierdzająca coś na temat podmiotu (jeśli jest takowy; w polskim wiele zdań nie ma podmiotu). Orzeczenie proste (czasownikowe) stanowi osobowa forma czasownika, np. idę. Orzeczenie złożone imienne składa się z łącznika i orzecznika, np. jestem mężczyzną, jestem głodny. Szczególną formą orzeczeń złożonych czasownikowych są natomiast orzeczenia modalne, w którym występuje czasownik modalny i bezokolicznik, np. muszę iść. |
Predicate |
| Orzecznik |
Część orzeczenia imiennego stwierdzająca coś na temat podmiotu. Orzecznikiem nie może być forma osobowa czasownika. Istnieją 2 główne typy orzeczników w języku polskim, w zależności od tego, jaka część mowy stanowi orzecznik. Są to orzeczniki rzeczownikowe i przymiotnikowe. Zamiast rzeczowników i przymiotników mogą w nich występować także imiesłowy przymiotnikowe, zaimki i liczebniki. |
Predicative |
| Palatalizowany |
Zob. Miękki. |
Palatalized |
| Palatalno-alweolarny |
Zob. Podniebienno-dziąsłowy. |
Palato-alveolar |
| Palatalny |
Zob. Podniebienny. |
Palatal |
| Palato-welarny |
Zob. Podniebienno-miękkopodniebienny. To samo, co prewelarny. |
Palato-velar |
| Partykuła |
Nieodmienna, niesamodzielna część mowy wzmacniająca lub modyfikująca znaczenie innych wyrazów, np. nie, czy, -że, no, oby, tam, tak, też. |
Particle |
| Plozywny |
Spółgłoski plozywne to inaczej spółgłoski zwarto-wybuchowe lub krócej zwarte (zob.). |
Plosive |
| Płynny |
Spółgłoski płynne to nienosowe spółgłoski sonorne (l, r). |
Liquid |
| Podmiot |
Główna część zdania, o której się w zdaniu orzeka. Rolę podmiotu może spełniać rzeczownik, przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, zaimek, liczebnik, rzadko także bezokolicznik. |
Subject |
| Podniebienno-dziąsłowy |
Spółgłoski podniebienno-dziąsłowe: przy ich artykulacji język dotyka lub zbliża się do dziąseł i podniebienia. Należą tu angielskie ch, j, sh, zh (= s w wyrazie pleasure). W języku polskim nie występują. Zob. też Dziąsłowy, Szumiący. |
Palato-alveolar |
| Podniebienno-miękkopodniebienny |
Spółgłoski podniebienno-miękkopodniebienne: artykułowane z udziałem grzbietu języka i obszaru na granicy między podniebieniem twardym i miękkim. Należą tu polskie miękkie k, g, ch/h w wyrazach kiedy, giąć, Chiny, historia. |
Palato-velar |
| Podniebienny |
Spółgłoski podniebienne: artykułowane z udziałem grzbietu języka i podniebienia twardego. Należą tu polskie j, angielskie y, niemieckie j, ch w wyrazie ich. |
Palatal |
| Postalweolarny |
Zadziąsłowy (zob.), to samo co postdentalny, zazębowy lub alweolarno-palatalny. |
Postalveolar |
| Postdentalny |
Zob. Zazębowy. |
Postdental |
| Półotwarty |
O spółgłosce – zob. Sonorny. |
Sonorant |
| Półsamogłoska |
Samogłoska nietworząca sylaby. Półsamogłoski określa się także jako spółgłoski wymawiane przy takim samym ułożeniu narządów mowy jak samogłoski, lecz nietworzące sylaby. Do półsamogłosek zalicza się polskie ł, j, angielskie w, y, czasem także h. Zob. też Samogłoska, Spółgłoska, Sonorny, Sonant. |
Semivowel |
| Półspółgłoska |
Zob. Sonorny. |
Semiconsonant |
| Predorsalny |
Zob. Laminalny. |
Predorsal |
| Prewelarny |
To samo co palato-welarny, podniebienno-miękkopodniebienny (zob.) |
Prevelar |
| Przechodni |
Czasownik przechodni – czasownik posiadający dopełnienie bliższe w bierniku lub mający stronę bierną. |
Transitive |
| Przedni |
Samogłoski przednie: artykułowane w przedniej części jamy ustnej, np. i, e. |
Front |
| Przedniojęzykowy |
Spółgłoski środkowojęzykowe: artykułowane przy udziale przedniej, ruchomej części języka. Zwykle pod tą nazwą rozumie się spółgłoski międzyzębowe (ang. th), zębowe (pol. s, z, c, dz, t, d, n), dziąsłowe (pol. sz, ż/rz, cz, dż, ang. s, z, t, d, n) oraz podniebienno-dziąsłowe (ang. sh, zh, ch, j). Podobne pojęcie „koronalny” obejmuje także spółgłoski dziąsłowo-podniebienne. Zob. Środkowojęzykowy, Tylnojęzykowy. |
Fore-tongued |
| Przegłos |
Rodzaj zmiany samogłoski, zachodzącej w zależności od następującego dźwięku. Przykładem jest zmiana u w ü przed i w staroniemieckim. Innym przykładem jest zmiana e w o przed twardą spółgłoską zębową w przedpiśmiennej polszczyźnie. |
Umlaut |
| Przydawka |
Część zdania, wyraz określający rzeczownik użyty w roli podmiotu, orzecznika lub dopełnienia, modyfikujący jego znaczenie lub ograniczający je. |
Qualifier |
| Przyimek |
Nieodmienna, niesamodzielna część mowy informująca o stosunkach przestrzennych i czasowych między przedmiotami. W zdaniu występuje zawsze z rzeczownikiem lub wyrazem o podobnej funkcji. W przeciwieństwie do spójnika wymaga jego określonej formy gramatycznej (przypadka) łącząc go z inną częścią mowy. Np. przed, w, między, na, od, o, bez, spomiędzy, wzorem, obok. |
Preposition |
| Przymiotnik |
Część mowy nazywająca cechę jakościową osób lub przedmiotów (jaki?), odmienna przez przypadki, liczby i rodzaje, a także podlegająca stopniowaniu. Np. kudłaty, czerwony, wysoki, młody. Ostatnio do przymiotników zalicza się także imiesłowy (zob.) przymiotnikowe. |
Adjective |
| Przysłówek |
Część mowy nazywająca cechy jakościowe czynności lub innych cech, zmieniająca znaczenie czasownika, przymiotnika, innego przysłówka, zdania, określająca czas, miejsce, sposób, stopień, przyczynę (jak? gdzie? kiedy?), samodzielna, nieodmienna przez przypadki czy osoby, ale czasem podlegająca stopniowaniu. Np. głośno, wysoko, wysoce, młodo, wyraźnie, niezwykle, zaraz, chyłkiem, czasami, szybko, ostrożnie. Ostatnio do przysłówków zalicza się także imiesłowy (zob.) przysłówkowe. |
Adverb |
| Radykalny |
Zob. Nasadowy. |
Radical |
| Retrofleksyjny |
Spółgłoski retrofleksyjne: artykułowane z koniuszkiem języka podniesionym do góry i zagiętym ku tyłowi tak, że szczelinę artykulacyjną tworzy dolna, subapikalna powierzchnia języka. Dźwięki tego typu spotykane są w szwedzkim i norweskim, jak też w językach drawidyjskich, poza tym jako retrofleksyjne opisuje się tzw. cerebralne spotykane w językach indyjskich (w rzeczywistości są one najczęściej kakuminalne), a także mandaryńskie ch, zh, sh, r, akustycznie „twardsze” od polskich (kakuminalnych) cz, dż, sz, ż/rz. Zob. Laminalny, Apikalny, Kakuminalny. |
Retroflex |
| Rezonant |
Mianem rezonantów określa się dźwięki sonorne w szerszym ujęciu, tj. spółgłoski sonorne oraz samogłoski (wraz z półsamogłoskami). |
Resonant |
| Rząd |
Miejsce artykulacji. Wyróżnia się samogłoski rzędu przedniego, środkowego i tylnego. Wśród spółgłosek wyróżnia się wargowe (labialne), wargowo-zębowe (labiodentalne), międzyzębowe (interdentalne), zębowe (dentalne), dziąsłowe (alweolarne), podniebienno-dziąsłowe (palatalno-alweolarne), zazębowe (postdentalne), podniebienne (palatalne), podniebienno-miękkopodniebienne (prewelarne), miękkopodniebienne (welarne), języczkowe (uwularne), gardłowe (faryngalne), krtaniowe (laryngalne). Zob. poszczególne terminy i tabelę poniżej. |
Row |
| Rzeczownik |
Część mowy nazywająca lub oznaczająca osobę, przedmiot, miejsce, pojęcie, czynność, cechę (kto? co?), odmienna przez przypadki i liczby, mająca natomiast ustalony rodzaj. Np. kobieta, pies, woda, Paryż, śpiewanie, mowa, młodość, czerwień, piękno. |
Substantive |
| Samogłoska |
Dźwięk mowy wymawiany bez istotnego zbliżenia narządów mowy do siebie, które powodowałoby powstawanie szumu. Do samogłosek zalicza się czasem także półsamogłoski. Zob. też Spółgłoska, Kontynuant. |
Vowel |
| Sandhi |
Zmiany fonemów na granicy morfemów (sandhi wewnętrzne) lub wyrazów (sandhi wewnętrzne). Sandhi jest zjawiskiem często występującym w języku polskim (choć nieoddawanym w piśmie). Np. ławka czytamy [łafka], choć D lm ławek (sandhi wewnętrzne); brzeg czytamy [bżek] na końcu zdania lub w wyrażeniu brzeg topora, ale [bżeg] gdy mówimy brzeg wyspy (sandhi zewnętrzne). Zob. także Łączenie międzywyrazowe i dalsze przykłady na pierwszej stronie gramatyki. |
Sandhi |
| Słowo |
Zob. Czasownik. Potocznie słowo = wyraz. Istnieje też definicja nazywająca słowem konkretne wystąpienie wyrazu (formy wyrazowej) w tekście. |
Verb |
| Sonant |
Sonantami nazywane są występujące w wielu językach (m.in. w angielskim) spółgłoski tworzące sylaby podobne do zwykłych m, n, l, r. Niekiedy terminu tego używa się zamiast „spółgłoski sonorne”. |
Sonant |
| Sonorny |
Spółgłoski sonorne (spółgłoski półotwarte, półspółgłoski, sonoranty) powstają, gdy w czasie ich wymawiania w jednym miejscu powstaje zwarcie, a w innym otwarcie. Wyróżniamy wśród nich spółgłoski nosowe (m, n, ń, ng) i płynne, a wśród płynnych boczne (l) i drżące (r). Do dźwięków sonornych w szerokim pojęciu (rezonantów) zalicza się też wszystkie samogłoski. Wszystkie dźwięki niesonorne określa się jako obstruenty. Zob. też Sonant, Kontynuant, Okluzywny. |
Sonorant |
| Spirant |
Spółgłoska szczelinowa (zob.). |
Spirant |
| Spójnik |
Nieodmienna, niesamodzielna część mowy informująca o stosunkach przestrzennych i czasowych między przedmiotami i czynnościami, używana do łączenia wyrazów i zdań. Np. i, a, oraz, albo, lub, ale, jeśli, jednak, więc, czy, bo, albo… albo. |
Conjunction |
| Spółgłoska |
Dźwięk mowy wymawiany z takim zbliżeniem narządów mowy, że wytwarza się istotna przeszkoda w narządach mowy dla powietrza uchodzącego z płuc. Przeszkoda ta może mieć charakter zwarcia narządów mowy uniemożliwiającego chwilowo przepływ powietrza (spółgłoski. zwarte i zwarto-szczelinowe), szczeliny między narządami mowy powodującej powstawanie szumu (spółgłoski szczelinowe), albo też zwarcia, które powietrze może ominąć inną drogą (spółgłoski sonorne). Polskie spółgłoski nie tworzą sylab, ale w innych językach znane są spółgłoski sylabiczne (np. w angielskim m, n, ng, l, r). Zob. też Samogłoska. |
Consonant |
| Subapikalny |
Zob. Retrofleksyjny. |
Subapical |
| Sybilant |
Spółgłoska szczelinowa lub zwartoszczelinowa zębowa lub dziąsłowa: sycząca, szumiąca lub cisząca (zob.), jak pol. s, z, c, dz, sz, ż/rz, cz, dż, ć, dź lub ang. s, z, sh, zh, ch, j. |
Sibilant |
| Syczący |
Spółgłoski syczące: szczelinowe lub zwarto-szczelinowe wymawiane z wąską szczeliną, jak polskie i angielskie s, z, polskie c, dz. Zob. Szumiący, Ciszący, Zębowy, Dziąsłowy. |
Hissing |
| Synchroniczny |
Jednoczesny (np. o wymowie dźwięków wytwarzanych przy pomocy dwóch ruchów artykulacyjnych). |
Synchronous |
| Szczelinowy |
Spółgłoski szczelinowe (trące, frykatywne, spiranty) powstają, gdy w czasie ich artykulacji narządy mowy zbliżone są do siebie na tyle, by zachodziło tarcie słyszane jako szum. Spółgłoskami szczelinowymi są polskie f, w, s, z, sz, ż/rz, ś, ź, ch/h. Za spółgłoskę szczelinową uważa się także bezdźwięczne krtaniowe h (przydech) w angielskim i niemieckim oraz dźwięczne krtaniowe (krtaniowo-gardłowe) h np. w czeskim, ukraińskim i w polskiej wymowie kresowej. Zob. też Zwarto-szczelinowy, Zwarty, Kontynuant. |
Fricative |
| Szumiący |
Spółgłoski szumiące: szczelinowe lub zwarto-szczelinowe wymawiane z szeroką szczeliną, jak polskie sz, ż, rz, cz, dż, angielskie sh, zh (= s w pleasure), ch, j. Zob. też Syczący, Ciszący, Dziąsłowy, Podniebienno-dziąsłowy. |
Rustling |
| Środkowojęzykowy |
Spółgłoski środkowojęzykowe: artykułowane przy udziale środkowej części języka. Zwykle pod tą nazwą rozumie się spółgłoski zadziąsłowe (pol. ś, ź, ć, dź) oraz palatalne (pol. j, ang. y). Zob. Przedniojęzykowy, Tylnojęzykowy. |
middle-tongued |
| Środkowy |
Samogłoski środkowe: artykułowane w środkowej części jamy ustnej, np. a, y. |
Central |
| Śródgłos |
Z niem. Inlaut. W śródgłosie: wewnątrz wyrazu (fonetycznego). Zob. Nagłos, Wygłos. |
Word-medially |
| Trący |
Zob. Szczelinowy. |
Fricative |
| Tylnojęzykowy |
Spółgłoski tylnojęzykowe: artykułowane przy udziale tylnej części grzbietu języka. Zalicza się tu spółgłoski prewelarne, welarne i uwularne. Zob. Dorsalny, Przedniojęzykowy, Środkowojęzykowy. |
Back-tongued |
| Tylny |
Samogłoski tylne: artykułowane w tylnej części jamy ustnej, np. u, o. |
Back |
| Twardopodniebienny |
Zob. Podniebienny. |
Palatal |
| Twardy |
Terminem „spółgłoski twarde” określa się bądź spółgłoski welaryzowane (zob.) bądź wszystkie spółgłoski, które nie są palatalne ani palatalizowane (zob.). |
Hard, Velarized |
| Uwularny |
Zob. Języczkowy. |
Uvular |
| Wargowo-zębowy |
Spółgłoski wargowo-zębowe: artykułowane z udziałem górnych zębów i dolnej wargi. Należą tu f, w, ang v. |
Labio-dental |
| Wargowy |
Spółgłoski wargowe: artykułowane z udziałem warg. Do właściwych wargowych (dwuwargowych) należą p, b, m, ł, ang. w. W szerokim znaczeniu do grupy wargowych włącza się także wargowo-zębowe (zob.). |
Labial |
| Welarny |
Zob. Miękkopodniebienny. |
Velar |
| Welaryzowany |
Spółgłoski welaryzowane określa się też jako twarde lub ciemne. Są wymawiane z dodatkowym ruchem grzbietu języka ku podniebieniu miękkiemu. Występują w językach celtyckich. Także większość spółgłosek rosyjskich twardych (nie miękkich) to spółgłoski welaryzowane. Welaryzowane jest angielskie „ciemne” l, tak samo polskie sceniczne ł (wymowa taka jest już dziś bardzo rzadka i może wkrótce zniknąć zupełnie). Zob. też Miękki. |
Velarized |
| Wokalizacja |
Zmiana spółgłoski w samogłoskę (tworzącą sylabę). Np. wokalizacji podlega końcowe -n w written ['ritn]: poprzedzające -e- staje się jedynie symbolem graficznym (nie jest wymawiane), a -n tworzy sylabę. Podobnych procesów w języku polskim brak. |
Vocalization |
| Wokalizm |
System samogłosek obecny w danym języku. |
Vocalism |
| Wygłos |
Z niem. Auslaut. W wygłosie: na końcu wyrazu (fonetycznego). Zob. Nagłos, Śródgłos. |
Word-finally |
| Wykrzyknik |
Nieodmienna, samodzielna część mowy wyrażająca uczucia lub pełniąca funkcję apelu, bez gramatycznego związku z resztą zdania. Np. aj, oj, hop, hej, stop, trach, klap, brr, bzz, szur. |
Interjection |
| Zadziąsłowy |
Spółgłoski zadziąsłowe: przy ich artykulacji język dotyka lub zbliża się do obszaru za dziąsłami i podniebienia. Należą tu polskie ć, dź, ś, ź, ń. Zob. też Ciszący. |
Postalveolar |
| Zaimek |
Część mowy bez treści znaczeniowej, pełniąca funkcję jakiejś innej części mowy. Np. ona, ja, kto, nasz, swój, siebie, czyj, tamten, nikt, ktoś. |
Pronoun |
| Zazębowy |
Termin ten jest bardzo niefortunny, gdyż w starszej literaturze oznacza to samo co zadziąsłowy (zob.) lub dziąsłowo-podniebienny, podczas gdy w nowszej – to samo co zębowy właściwy (zob. Zębowy). |
Postdental |
| Zdanie |
Zespół wyrazów powiązanych gramatycznymi zależnościami wyrażający pełną myśl, zawierający orzeczenie wyrażone (zazwyczaj w jęz. polskim) formą osobową czasownika. |
Sentence |
| Zębowo-dziąsłowy |
Spółgłoski zębowo-dziąsłowe (gingiwalne): artykułowane z udziałem języka i krawędzi górnych dziąseł. Należą tu niemieckie t, d, n, l, z [c], ß [s], s [z], podobną artykulację mogą mieć także francuskie t, d, n, l. W polskim i angielskim takie spółgłoski nie występują (zob. też Zębowy, Dziąsłowy). |
Denti-alveolar |
| Zębowy |
Spółgłoski zębowe: artykułowane z udziałem języka i górnych zębów. W wąskim znaczeniu należą tu polskie t, d, c, dz, s, z, n, kresowe ł. Francuskie t, d, rzadziej n, l, mogą mieć także artykulację zębową, podobnie jak hiszpańskie czy włoskie t, d. Określa się je także jako zazębowe, co jednak bywa mylące. W angielskim takie spółgłoski nie występują. W szerszym znaczeniu spółgłoski zębowe obejmują międzyzębowe, zębowe właściwe, zębowo-dziąsłowe i dziąsłowe (zob. też Międzyzębowy, Zazębowy, Zębowo-dziąsłowy, Dziąsłowy, Syczący). |
Dental |
| Zwarto-szczelinowy |
Spółgłoski zwarto-szczelinowe, inaczej zwarto-trące lub afrykaty, powstają, gdy w czasie artykulacji narządy mowy zwierają się, a następnie rozwierają z opóźnieniem, tworząc szczelinę. W języku polskim spółgłoskami zwarto-szczelinowymi są c, dz, cz, dż, ć, dź. Pogląd, że spółgłoski zwarto-szczelinowe są po prostu głoskami złożonymi ze spółgłoski zwartej i spółgłoski szczelinowej, jest niesłuszny (np. w wyrazie trzy mamy sekwencję zwartej i szczelinowej, podczas gdy w czy mamy spółgłoskę zwarto-szczelinową). Zob. też Szczelinowy, Zwarty, Kontynuant. |
Affricate |
| Zwarto-wybuchowy |
Zob. zwarty. |
Plosive |
| Zwarty |
Spółgłoski zwarte (zwarto-wybuchowe, plozywne, łac. clausae) powstają, gdy w czasie artykulacji narządy mowy zwierają się, po czym następuje ich nagłe rozwarcie. Do właściwych zwartych (zwarto-wybuchowych) należą np. polskie b, p, d, t, g, k, ale także zwarcie krtaniowe, słyszalne na końcu nie! wypowiedzianego ostrym tonem. Poza tym do szeroko rozumianych zwartych włącza się zwarto-szczelinowe (zob.). Zob. też Szczelinowy, Zwarto-szczelinowy, Kontynuant, Okluzywny. |
Stop |