Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony
Przydawka jest elementem określającym, który opisuje bliżej właściwości osób i przedmiotów wymienionych w zdaniu. Często wychodzi się z założenia, że przydawką jest każde określenie dowolnego rzeczownika, w tym także rzeczownika oznaczającego czynność lub stan. Jeżeli jednak za podstawę wyróżniania części zdania przyjąć test pytaniem, okaże się, że nie każde określenie rzeczownika musi być przydawką.
Przydawka rozumiana w węższym znaczeniu (przydawka właściwa) jest częścią zdania odpowiadającą na pytania jaki?, który?, czyj?, ile? w dowolnym przypadku, a także z czego? (z jakiego materiału?), i wskazuje na właściwości wyrazu, który określa. Rzeczowniki określane przez przydawkę mogą pełnić najróżniejsze funkcje – podmiotu, orzecznika, dopełnienia, okolicznika lub innej przydawki, nie wpływa to jednak na samą przydawkę. Dlatego analizę przydawek można w zupełności oderwać od analizy pozostałych części zdania i zająć się tylko grupą utworzoną przez wyraz określany i wyraz określający. W języku polskim przydawka może być wyrażona różnymi częściami mowy i w związku z tym w różny sposób związana składniowo z wyrazem określanym. Uwzględniając ten fakt rozróżniamy przydawki przymiotną, rzeczowną, dopełniaczową i przyimkową. Specjalnymi typami są też przydawka porównawcza, uważana niekiedy za typ przydawki rzeczownej, przydawka dopowiadająca, uznawana czasem za przydawkowy równoważnik zdania, oraz przydawka osobliwa. Wyróżnianą czasami przydawkę dopełniającą (dopełnieniową), określającą rzeczowniki oznaczające czynność lub stan, omówiono przy dopełnieniach (nie oznacza ona cech ani nie odpowiada na pytania jaki? czyj?). Z analogicznych powodów za okolicznik uznamy tu przydawkę okolicznościową (ale nie tzw. przydawkę okolicznikowo-dopowiadającą).
Oprócz tego wyróżniamy cztery podstawowe klasy przydawek:
przy czym podział ten krzyżuje się z podziałem na przydawki przymiotne, rzeczowne, dopełniaczowe i inne.
Przydawka przymiotna może być wyrażona przymiotnikiem, imiesłowem przymiotnikowym, liczebnikiem porządkowym, mnożnym, wielorakim lub zaimkiem przymiotnym: wskazującym (ten, tamten, ów), dzierżawczym 1 lub 2 osoby lub zwrotnym (mój, twój, nasz, wasz, swój), nieokreślonym (jakiś, któryś, czyjś, iluś). Jest ona związana z określanym wyrazem związkiem zgody, tj. zgadza się z nim co do przypadka, rodzaju i liczby.
Przydawka jakościowa odpowiada na pytanie jaki? i z reguły występuje przed wyrazem określanym: (iść) długą ulicą, pogodnego dnia, zielony liść, niski budynek, o późnej godzinie, białego śniegu, po męczącym biegu, zmęczeni żołnierze, w opuszczonej chacie, ciężkim wozem, z roześmianymi dziećmi, taka sprawa, jakieś zwierzę. Jeżeli przymiotnik ma 2 formy (np. gotów : gotowy, wesół : wesoły), to jako przydawka występuje forma długa. Formę krótką ma jednak stale przymiotnik pewien ‘jakiś’, np. pewien człowiek. Jeżeli jednak przydawka jakościowa jest zaopatrzona we własne określenia o charakterze dopełnień lub okoliczników, zwykle stawia się ją po wyrazie określanym: rośliny pożyteczne dla człowieka, człowiek chory na grypę, ludzie płaczący z radości.
Szeregowa przydawka charakteryzująca składa się z kilku określeń i następuje po wyrazie przez nią określanym. Typami przydawki szeregowej są m.in. wyliczenia, np. To muzyk utalentowany, pracowity i skromny, wyrażenia przeciwstawne, np. Miał przyjaciół młodych, ale rozsądnych, wyrażenia, w których jeden z członów jest wzmocniony partykułą nawet, np. Była to książka przeciętna, a nawet nudna.
Przydawka wyodrębniająca odpowiada na pytania który? lub jakiego rodzaju?, określa cechę, którą przedmiot odróżnia się od przedmiotów podobnych (występuje więc m.in. w nazwach własnych), i umieszczona jest zwykle po wyrazie określanym: człowiek współczesny, pomyślność osobista, filologia polska, prawo karne, leniwiec trójpalczasty, przydawka przymiotna, aparat telefoniczny, teatr dramatyczny, urząd skarbowy, istota żyjąca, głóg jednoszyjkowy, człowiek rozumny, zwycięstwo wiedeńskie, ulica Krucza (zob. ortografia), Rzeczpospolita Polska, Kazimierz Wielki, Mieszko Pierwszy. Jeżeli jednak wyrażona jest zaimkiem wskazującym, stoi często przed wyrazem określanym: któraś koleżanka, ten dom, tamten chłopiec, owa kobieta. Szyk odwrotny jest dopuszczalny w języku książkowym w wyrażeniach anaforycznych, wskazujących przedmiot wymieniony w poprzednim zdaniu: Zobaczyłem przepiękny dom. Dom ten stał na pięknej polanie.
Współczesny język polski dopuszcza istnienie tylko jednej przydawki przymiotnej wyodrębniającej (stojącej w pozycji po wyrazie określanym). W pewnych sytuacjach należy więc wybrać jeden z wariantów, np. polska poezja współczesna lub współczesna poezja polska. Przydawka poprzedzająca rozumiana jest przy tym jako charakteryzująca, tj. jako luźniejsze określenie ściśle powiązanej grupy złożonej z wyrazu określanego i następującej przydawki wyodrębniającej. Obecność przydawki dopełniaczowej lub przyimkowej również wymusza przesunięcie przydawki wyodrębniającej na pozycję przed wyrazem określanym: szkoła wyższa, ale Wyższa Szkoła Biznesu, ocena aktywności politycznej, ale ocena politycznej aktywności grupy.
Możliwe jest wystąpienie kilku przydawek charakteryzujących, m.in. nie ma w języku polskim zakazu łączenia zaimka wskazującego z zaimkiem dzierżawczym (por. ten mój przyjaciel = this friend of mine). Przydawki o znaczeniu bardziej związanym z wyrazem określanym umieszcza się bliżej niego, dlatego pierwsze miejsce w grupie przydawek zajmują zaimki wskazujące, następnie inne zaimki, liczebniki, przymiotniki: trzeci słoneczny dzień, ten mój nowy samochód, twój piąty samochód. Identyczna zasada obowiązuje oczywiście w grupach z przydawką wyodrębniającą: druga wojna światowa, tamten inżynier budowlany.
Przydawka ilościowa odpowiada na pytania ile?, ilu?, który z kolei?, iloraki? i określa cechę mierzalną. Rolę przydawki liczebnikowej pełnią niektóre liczebniki główne, które pozostają w składni zgody z liczonym przedmiotem, np. jedna książka, dwa drzewa, trzy kobiety, o trzech zamkach, cztery konie itd. Ten rodzaj przydawki tworzą też liczebniki porządkowe, wielorakie itp.: w trzecim budynku, potrójny sznur, dwukrotna zwyciężczyni, o wielorakich środkach ostrożności, o paru ludziach, przed kilkoma dniami, z niewieloma ludźmi.
Istnieją w języku polskim liczebniki będące przydawką przymiotną w jednych przypadkach (trojgu uczniom), a wyrazem nadrzędnym (choć przydawką logiczną) w innych wypadkach (z trojgiem uczniów, pięć jabłek, wiele spraw, mało kwiatów). Skomplikowane zagadnienia związane ze składnią liczebników szczegółowo omówiono na osobnej stronie. Wyrazem nadrzędnym (przydawką logiczną, choć podmiotem gramatycznym) są też stale nazwy miar: litr mleka, kilogram soli, metr tkaniny. Ciekawą składnię mają wyrażenia postaci siedemdziesiąt kilogramów wagi, dające się wyrazić także jako waga siedemdziesięciu kilogramów.
Przydawka dzierżawcza odpowiada na pytanie czyj? i stosuje się ją, jeżeli wyraża 1. lub 2. osobę: mój powrót, wasze czytanie, naszemu kotu. 3. osoba wymaga natomiast dopełnienia wyrażonego dopełniaczem zaimka osobowego jego, jej, ich (przydawki dopełniaczowej). Jako przydawkę przymiotną stosuje się też dzierżawczy zaimek zwrotny: Piotr cieszył się na swój powrót do domu (dziś częściej mówi się Piotr cieszył się na myśl o swoim powrocie do domu). Zwrotnego zaimka dzierżawczego używa się w języku polskim niezależnie od osoby, gdy mowa o podmiocie zdania: Widzę swoją rękę (podmiot = ja, więc swoją = moją). Podziwiajcie swój wynalazek (podmiot = wy, a więc swój = wasz). Piotr jedzie na swoim rowerze (= na rowerze Piotra). Porównaj: Piotr jedzie na jego rowerze = na rowerze kogoś innego, np. Jana (jego odnosi się tu do jakiejś osoby zapewne wymienionej wcześniej w rozmowie). Użycie zaimków mój, twój, jego itd. w sytuacji, gdy można użyć zaimka zwrotnego, jest najczęściej błędem językowym (dopuszczalne może być w celu podkreślenia osoby, dla emfazy: zrobiłem to moimi rękami). Zamiast (lub obok) swój używa się też własny, np. Piotr jedzie na własnym rowerze lub Piotr jedzie na swoim własnym rowerze, jednak wyraz ten może wzmacniać i inne zaimki dzierżawcze: Piotr jedzie na moim własnym rowerze.
Język polski unika przydawek dzierżawczych wyrażonych zaimkiem osobowym: Czy rodzice zdrowi? (obok Czy twoi rodzice są zdrowi?). Podnieś rękę (nie: swoją rękę, chyba że opuszczenie zaimka spowodowałoby nieporozumienie). Uderzyłem się w nogę (niemal nigdy nie mówi się w swoją nogę). Uderzyłem go w nogę (nie: w jego nogę). Idę do domu (do swojego domu). Przejawem unikania zaimków dzierżawczych są także wyrażenia w rodzaju bądź mi przyjacielem, dziś także bądź dla mnie przyjacielem, niemal równoznaczne z bądź moim przyjacielem.
W dawnym języku przymiotna przydawka dzierżawcza wyrażona przymiotnikiem znajdowała szerokie zastosowanie. Niektórych form używa się nadal, np. czyjaś torba, niczyje dziecko, obcy wzór, cudzy dom, własny długopis, szersze użycie też mają twory pochodzące od nazw zwierząt, np. mysi ogon, lisia kita, szczurzy pyszczek, bociani dziób, krowie wymię, końska grzywa, rybia łuska itd., choć dziś nie zawsze mają już one charakter dzierżawczy (np. rybia łuska to albo łuska czyja? – ryby, albo łuska jaka? – jak u ryby).
Kiedyś szeroko używane były także odosobowe dzierżawcze przydawki przymiotnikowe. Do dziś pozostały przecież łódź rybacka, strzelba myśliwska, choć w znaczeniu dzierżawczym częściej używane są przydawki dopełniaczowe: łódź rybaka, strzelba myśliwego. Krótkie formy dzierżawczych przydawek przymiotnych zachowały się w gwarach, gdzie wciąż spotkać można Janów kapelusz (kapelusz Jana), Krzyśków pokój (pokój Krzyśka). Zachowały się też jako nazwy niektórych miast, np. Poznań z dawnego Poznań gród (Poznani gród, gród Poznana), Wrocław (Wrocławi gród, gród Wrocława), Lublin (Lubliny gród, gród Lubla), być może Kraków (Krakowy gród, gród Kraka) i Warszawa z wcześniejszego Warszowa (Warszowa osada, osada Warsza). Gdy w dawnym języku posiadacz był nazwany dwoma wyrazami, tworzono od jednego dzierżawczą przydawkę dopełniaczową, a od drugiego przymiotną. Do dziś starsze osoby być może pamiętają używaną do niedawna i zbudowaną zgodnie z tą zasadą formułę modlitwy: abyśmy się stali godnymi obietnic Pana Chrystusowych.
Przydawka może być wyrażona rzeczownikiem, który pozostaje w zgodzie z wyrazem określanym co do przypadka i liczby (zgodność co do rodzaju nie jest wymagana). Nie ma ustalonej nazwy dla tego typu przydawki, termin „przydawka rzeczowna” jest czysto umowny (niektórzy używają równie umownego terminu „przydawka mianownikowa”, który można jednak uznać za niepoprawny). W języku polskim tego typu przydawka występuje zwykle po wyrazie określanym i jest przydawką jakościową: artysta malarz, inżynier elektryk, sąsiad natręt, kobieta demon, statek przetwórnia, wagon cysterna, człowiek skarb, matka potwór, prezent niespodzianka, inwalida ślepiec, samochód-pułapka. Przykłady w innych wypadkach: krótkofalowca amatora, do lekarza dentysty, śliwkę węgierkę.
Nazwy geograficzne są przydawkami wyodrębniającymi: miasto Kraków, rzeka Wisła, w rzece Odrze (por. język angielski, gdzie obowiązuje przydawka dopełniaczowa z of: the river of Vistula, the city of Kraków), podobnie jak określenia w wyrażeniach typu kolega przewodniczący. Gdy przydawka jest wyrażona rzeczownikiem bez liczby pojedynczej, a oznacza jeden przedmiot, składnia zgody ogranicza się tylko do przypadka: miasto Ateny, z miasta Aten. Jeżeli grupa z przydawką rzeczowną występuje w zdaniu jako podmiot, wówczas naturalnie orzeczenie dopasowane jest do rzeczownika określanego, a nie do przydawki, dlatego: Statek przetwórnia zawinął do portu. Rzeka Bug pokryła się lodem.
Nazwa własna jest niekiedy nieodmienna i pozostaje w mianowniku (niekiedy mówi się, że wchodzi w związek rządu mianownikowego), zwłaszcza jeśli występuje w liczbie mnogiej lub gdy oznacza tytuł dzieła (i jest podana w cudzysłowie). Przydawka taka zwana jest mianownikową: w rzece Bug, na jeziorze Śniardwy, przez morze Marmara (zob. ortografia), w mieście Oslo, przy ulicy Podwale, w dzielnicy Kurdwanów, okrętem Batory, w majątku Adamowicze, film Ogniem i mieczem, powieść Faraon, komedia Zemsta, liczba pięć. Pewne przydawki rzeczowne mają tendencję do stawania się mianownikowymi, np. kiedyś mówiono ku wsi Racławicom, dziś powiemy raczej ku wsi Racławice. Usunięcie rzeczownika nadrzędnego, oznaczającego nazwę rodzajową (zwaną też nazwą gatunkową), przywraca na ogół pełną odmienność nazwie: w Bugu, na Śniardwach, przy Podwalu, na Kurdwanowie (przyimek na tradycyjnie sygnalizuje, że chodzi o dzielnicę, a nie o odrębną miejscowość – reguła ta nie jest bezwyjątkowa, dlatego zwykle mówi się w Nowej Hucie, poza tym z wyrazem dzielnica może wystąpić tylko przyimek w), Batorym, w Adamowiczach, czytał „Faraona”, ekranizacja „Zemsty”. Zasada ta nie dotyczy nazw obcych, które na mocy tradycji lub z innych powodów pozostają nieodmienne: w Oslo. Niektóre tego typu nazwy utraciły niegdyś posiadaną zdolność odmiany, np. w mieście Memfis, w Memfis, kiedyś: w Memfisie. Z uwagi na nieodmienność niekiedy praktycznie nie opuszcza się nazwy rodzajowej, jak np. w nazwie morze Marmara. Wśród nazw geograficznych istnieją także przykłady wyodrębniających przydawek dopełniaczowych, występujące m.in. przy rzeczownikach republika, księstwo, królestwo itd.
Imię w języku polskim zawsze poprzedza nazwisko (jedynie na listach alfabetycznych dopuszczalna jest odwrotna kolejność): Adam Mickiewicz, Eliza Orzeszkowa – nazwiska można więc traktować jako przydawki rzeczowne określające imiona. Imiona i nazwiska odmieniają się podobnie jak i inne rzeczowniki, i pozostają w związku zgody: Henrykowi Sienkiewiczowi, z Barbarą Kowalską. W dzisiejszym języku tylko nazwiska na -ski (-cki) mają specjalną formę żeńską na -ska (-cka), niegdyś tworzono też żeńskie odpowiedniki innych nazwisk o postaci przymiotnikowej, zakończone na -na, -owa. Te formacje pozostają odmienne. Nieodmienne są natomiast nazwiska kobiet mające formę równą formie męskiej: Janowi Adamowiczowi, ale Janinie Adamowicz. Istnieją też nazwiska o postaci żeńskiej (np. Okrzeja, Palka, Głownia) – w języku codziennym są one odmienne (bez względu na to, czy odnoszą się do mężczyzny, czy do kobiety), w języku oficjalnym są nieodmienne.
Czasami wbrew podanej regule przydawka rzeczowna stoi przed wyrazem określanym. Ma to miejsce w przypadku tytułów, nazw zawodów lub godności, gdy określają imię lub nazwisko: naczelnik Kościuszko, doktor Andrzej, profesor Julian Nowak, brat Marcin, ksiądz Robak, król Stanisław August, książę Poniatowski. Uwaga: w dawnym języku stosowano czasem niezwykłą dziś kolejność imię – tytuł – nazwisko, np. Anna hrabina Nowogrodzka. Dziś jednak można powiedzieć tylko hrabina Anna Nowogrodzka.
Tytuły i nazwy zawodów w języku polskim mają często osobną postać dla kobiet, jednak nie zawsze formy takie są używane, zwłaszcza w języku starannym (zwłaszcza ostatnio istnieje silna tendencja do unikania form żeńskich w języku urzędowym). Jeśli przydawka tego typu ma rodzaj męski, a mimo to odnosi się do kobiety, jest nieodmienna: doktor Ewie, profesor Julię Nowak.
Według niektórych autorów, specjalnym typem przydawki rzeczownej jest omówiona niżej przydawka porównawcza.
Przydawkę dopełniaczową stanowi zwykle rzeczownik. Ten rodzaj przydawki wchodzi w związek rządu z wyrazem określanym, a zatem pozostaje w niezmiennej formie (w dopełniaczu) niezależnie od przypadka, w jakim użyto wyrazu określanego: dom ojca, do domu ojca, domowi ojca, domem ojca, o domu ojca, domy ojca, domami ojca itd. Stosunek treściowy przydawki dopełniaczowej i wyrazu określanego może być bardzo różny, a zaliczenie konkretnej przydawki do jednego z czterech typów – dyskusyjne.
Dopełniaczowa przydawka jakościowa oznacza:
Dopełniaczowa przydawka wyodrębniająca oznacza:
Dopełniaczowa przydawka dzierżawcza oznacza:
Specjalne typy zbliżone do przydawki dzierżawczej stanowią również określenia wyrażające:
Powyżej opisano przypadki, gdy wyraz, będący formalnie przydawką dopełniaczową, nie jest logicznie wyrazem określającym, ale określanym. Zjawisko takie występuje przy liczebnikach zaimkowych typu kilka, parę, trochę, wiele, a także przy niektórych właściwych liczebnikach, np. z trojgiem uczniów, pięć psów, sto złotych. Składnią polskich liczebników rządzą bardzo skomplikowane reguły, opisane na osobnej stronie.
W języku polskim przydawka dopełniaczowa stoi po wyrazie określanym (odwrotny szyk możliwy jest dziś tylko w poezji). Jedynie przydawka wyrażona zaimkiem 3. osoby (jego, jej, ich) jest umieszczona przed wyrazem określanym. W przeciwieństwie do angielskiego nie stosuje się specjalnej konstrukcji dla osób: porównaj dach domu = (the) roof of the house i dom Marka = Mark’s house (polskie wyrażenie odpowiadałoby angielskiemu the house of Mark). Przydawka dopełniaczowa (oparta na związku rządu) występuje także często na miejscu angielskiej przydawki rzeczownej, np. czas obiadu = dinner time. Z kolei angielskiej przydawce dopełniaczowej typu the city of Warsaw odpowiada polska przydawka rzeczowna miasto Warszawa (oparta na związku zgody). Polski zaimek dzierżawczy 3. osoby (jego, jej, ich) używany jest jako przydawka dopełniaczowa, pozostałe zaimki dzierżawcze, tj. zwrotny swój oraz zaimki 1. i 2. osoby (mój, twój, nasz, wasz) używane są jako przydawki przymiotne. Uwaga: tzw. przydawki dopełniaczowe przy rzeczownikach oznaczających czynności lub stany potraktowano tutaj jako dopełnienia i omówiono powyżej.
Strona główna – Gramatyka polska
2022-03-14