Składnia języka polskiego
Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony
Sposoby wyrażania poszczególnych części zdania
Okolicznik
Odpowiada na pytania po co?, na co?, w jakim celu? Używane są tutaj:
- po + biernik w znaczeniu ‘aby coś dostać, zabrać’: Idę do sklepu po mleko. Wyszedł z domu po zakupy. Przyszedłem po książkę. Poszedł do mistrza po radę. Przyszedłem po gruszki. Po co mi to mówisz?
- za + narzędnik w podobnym znaczeniu, powszechne, ale często uważane za niepoprawne: Za czym kolejka ta stoi? Od wielu miesięcy chodzi za pracą. Trzy godziny stałem za mięsem. Franek wyjechał za granicę za chlebem.
- na + biernik w znaczeniu ‘aby w czymś uczestniczyć’; niektóre przykłady można interpretować jako allatywne okoliczniki miejsca (dokąd?): Idziemy na spacer. Wieczorami wyprowadzam psa na spacer. Udają się na przechadzkę. Robert poszedł na koncert. Wyjeżdżamy na urlop. Wpadnę jutro na kawę. Pobiegła mu na pomoc. Idę do miasta na zakupy. Na podwieczorek upiekła smaczne ciasto. Wrony zlatują się na sejm. Jutro idę na polowanie.
- do + dopełniacz z nazwą czynności lub stanu: Zanieś bieliznę do prania. Ułożyła dziecko do snu. Przygotował list do wysłania.
- dla + dopełniacz: Żołnierze wycofali się dla zmylenia przeciwnika. Walczył dla sławy. Dla ułatwienia podano pytania pomocnicze. Spacerujemy dla zdrowia. Ona robi to dla zabawy. Powiedziała to dla żartu. Pójdę przodem dla pewności. Wydano takie postanowienie dla dobra ogółu. Przebrał się dla niepoznaki. Napisał tę książkę dla wyrażenia swojej niezgłębionej tęsknoty za ojczyzną.
- ku + celownik (rzadkie): Pisał ku pokrzepieniu serc. Przypomniał o tym zgromadzonym ku przestrodze.
- z + narzędnik (rzadkie): Przychodzę z pomocą.
- bezokolicznik po czasownikach ruchu: Chodźcie jeść! Przyjechałem zwiedzić miasto i odwiedzić znajomych. Przyszłam porozmawiać. Idź kupić chleba. Pójdę to zobaczyć. Idź spać. Bezokolicznik w takich zdaniach przypomina orzeczenie zdania podrzędnego celu
- aby / by + bezokolicznik po czasownikach ruchu, jeżeli w zdaniu użyto innych okoliczników, ale czasem i w innych wypadkach: Przyjechałem tu, aby was odwiedzić. Pójdę tam, by zobaczyć, czy Ela już śpi. Wyszedł, by odetchnąć. Zobacz także zdania podrzędne celu
Powrót do początku składni
Odpowiada na pytania dlaczego?, z jakiego powodu?, z jakiej przyczyny?, z czego? Używane są tutaj:
- narzędnik: Gnuśnością nikczemnieją narody. Była tym bardzo dotknięta. Ludzie przymierali głodem. Nazwałem go tak żartem.
- zaimek przysłowny: Stąd lawina próśb.
- z + dopełniacz wyraża jakieś wydarzenie jako przyczynę pewnego stanu lub przyczynę wewnętrzną: Cieszymy się z twego przyjazdu. Marcin skakał z radości na jej widok. Cała drżała z zimna. Twarz miał bladą ze wzruszenia. Michał zarumienił się ze wstydu. Śmiał się z dowcipu. Pominęła ten punkt z roztargnienia. Maria usycha z tęsknoty za Romkiem. Koleżanki umrą z zazdrości. Spocisz się ze strachu. Zniszczył mu dom z zemsty. Posąg rozsypał się ze starości. Kaśka rozpłakała się ze szczęścia. Ze złości stłukła szklankę. Zapłakała z żalu. Marta była zadowolona z zakupów.
- od + dopełniacz wyraża przyczynę zewnętrzną: Był zdyszany od biegu. Oczy miał zapuchnięte od płaczu. Ogorzał od słońca. Ochrypnął od krzyku. Poczerwieniał od mrozu.
- na + biernik: Cieszymy się na twój przyjazd. Cieszę się na twój widok. Cieszę się na to spotkanie. Zrobił to na złość kolegom. Przyjechałem na jej prośbę. Umarł na dżumę. Umarł na serce. Cieszymy się na myśl o wakacjach.
- przez + biernik wskazuje jako przyczynę jakąś osobę lub cechę osobowości: Wywalili mnie przez ciebie. Nie zabrałem tego przez zapomnienie. Potrąciłem Pana przez nieuwagę. Zniszczył mu dom przez zemstę. Zmarnowała okazję przez gapiostwo. Zrobiła tak przez zazdrość. Nie wspomniałem o tym przez grzeczność.
- wskutek + dopełniacz: Stało się tak wskutek nieporozumienia.
- z powodu + dopełniacz: Nie był w szkole z powodu grypy. Wycieczka nie doszła do skutku z powodu niesprzyjających warunków atmosferycznych. Wyłączyli prąd z powodu awarii.
Ciekawostka leksykalna: cieszyć się z czegoś i cieszyć się na coś (pierwotnie regionalizm wielkopolski) mają różne znaczenia. Cieszę się z twego przyjazdu znaczy tyle, co cieszę się, że przyjechałeś. Natomiast cieszę się na twój przyjazd oznacza tyle, co cieszę się, że przyjedziesz. Istnieją wyrażenia łamiące podaną zasadę, np. cieszyć się na czyjś widok.
Warto porównać również zdania umarł na serce i choruje na serce. Mimo uderzającego podobieństwa w pierwszym mamy okolicznik (z jakiej przyczyny umarł?), w drugim dopełnienie (nie da się zapytać z jakiej przyczyny choruje?, lecz na co choruje?).
W starszych źródłach podaje się przykłady okolicznika przyczyny wyrażonego narzędnikiem, np. Byłem zdziwiony twoim zachowaniem. W rzeczywistości trudno tu mówić o okoliczniku z uwagi na test pytaniem (raczej czym byłem zdziwiony? niż dlaczego byłem zdziwiony?) i możliwą transformację: Twoje zachowanie zdziwiło mnie. W przypadkach takich lepiej mówić o dopełnieniu przyczyny.
Powrót do początku składni
Odpowiada na pytanie z jakim skutkiem?, np.: Andrzej z powodzeniem wykonuje przydzielone mu zadania. Bezskutecznie usiłował przeciwstawić się jego rozszalałym atakom. Nawoływała go bez skutku. Próbował coś napisać, lecz z miernym skutkiem.
Powrót do początku składni
Odpowiada na pytania jak?, w jaki sposób? Używane są tutaj:
- przysłówki odprzymiotnikowe, także w stopniu wyższym lub najwyższym: Marzena szybko się uczy. Zachowuj się grzecznie. Postąpiłeś mądrze. Głośno narzekał na swojego ojca. Wytrwale szukał pantofli po ciemku. Czuł się tam obco. Odpowiadał na pytania pisemnie. Ustalono, jak najwygodniej zainstalować suszarkę do rąk. Tłum walczył zaciekle. Ewa postąpiła cynicznie. Maciek sumiennie wykonuje swoje obowiązki. Powoli szedł do miasta. Idź tam prędko. Czytaj wyraźniej! Tamten pan mówi poprawniej. Ładnie dziś wyglądasz. Dobry pisarz powinien wyrażać się zrozumiale. Spojrzał na niego wyzywająco.
- niektóre inne przysłówki: Myjemy siebie nawzajem. Rad opuszczę wasze towarzystwo. Wyszedł jej naprzeciw.
- specjalne formy przysłówków z przyimkiem po używane z czasownikiem mówić: Robię to po swojemu. Uczymy się mówić po polsku. On nie umie mówić po nowemu.
- specjalne formy przysłówków z przyimkiem na: Przygotuj pieczeń na zimno. Ugotowała jajka na miękko. Prać na sucho. Przemówienie tłumaczono na żywo. Dom jest pomalowany na zielono.
- narzędnik niektórych rzeczowników: Poszedł piechotą. Powiedział to szeptem. Odpowiedział półgłosem. Lubił jeździć wierzchem. Żołnierze chodzili grupami. Odezwał się do niego ostrymi słowami. Biegł długimi susami. Pot lał się z niego strumieniami. Przechadzał się po ogrodzie wolnym krokiem. Wyraził zachwyt oklaskami. Śpiewała kontraltem.
- przez + biernik: Spróbuj spojrzeć na świat przez różowe okulary. Agnieszka mówi przez nos.
- na + biernik: Pójdę na piechotę. Przeczytam ci to na głos. Podróżowałem na gapę. Walczyli na bagnety. Musiała nauczyć się tego na pamięć. Te ryby łowi się na wędkę. Kupił to na kredyt. Z trzaskiem otwarł drzwi na oścież. Tu sprzedają na raty. Miecz przebił go na wylot.
- na + miejscownik: Zupę gotuje się na wolnym ogniu. Chodził na palcach.
- w + miejscownik: Odezwał się do niego w ostrych słowach. Chodził w długim płaszczu. Słuchał jej w milczeniu. W zimie chodzimy na spacery w rękawiczkach. Nie wchodź w butach, bo właśnie zmyłam podłogę.
- bez + dopełniacz: Swoje obowiązki wykonywali bez zarzutu. Przebywali tam bez opieki. Szedłem przez most bez czapki. Zimno dziś, nie wychodź na dwór bez rękawiczek. Szewc, a chodzi bez butów. Rozstaję się z tobą bez żalu.
- do + dopełniacz: Był wzburzony do łez.
- z + narzędnik: Odpowiedział z godnością. Opowiadał z fantazją. Z trzaskiem otwarł drzwi na oścież. Czekam z niecierpliwością. Biegł do mety z determinacją.
- pod + narzędnik: Przenocujemy pod gołym niebem.
- o + miejscownik: Franciszek przeżył o chlebie i wodzie.
Uwagi:
- W wielu starszych gramatykach do okoliczników sposobu zalicza się także dopełnienie czynnika pomocniczego, w tym dopełnienie środka transportu. W odróżnieniu takich dopełnień od okoliczników pomaga test pytaniem: Poszedł jak? – piechotą (okolicznik). Pojechał czym? – pociągiem (dopełnienie).
- Imiesłowy przysłówkowe najlepiej uznać za ośrodki równoważników zdań okolicznikowych sposobu
Powrót do początku składni
Można go uznać za odmianę okolicznika sposobu. Zawiera wyrażenie porównawcze z zaimkiem jak, niekiedy o postaci stałego związku frazeologicznego. Obok niego może występować korelat tak, tak samo, tak bardzo, który występuje po określanym czasowniku, a przed jak. Jeżeli jednak okolicznik określa przymiotnik lub przysłówek, korelat występuje zazwyczaj przed wyrazem określanym. Po zaimku jak może występować przysłówek, albo też rzeczownik lub przymiotnik w jednym z przypadków, np.:
- jak + mianownik: Zaczerwienił się jak burak. Spał jak zabity. Biegł jak szalony. Regina śpiewa jak skowronek. Uparł się jak osioł. Podszedł do niego chudy jak patyk mężczyzna. Walczył jak lew. Jesteś zdrów jak ryba. Maciek zachował się tak jak dorosły. Jego oczy były niebieskie jak niebo. Anna jest tak wysoka, jak jej matka. Ujrzał kobietę białą jak śnieg. Nie bała się tak bardzo, jak on. Z daleka wyglądała jak ogromna beczka. Znał lotniczą mapę Polski jak żaden inny pilot. Tak samo jak leszczyna, drzewem wiatropylnym jest olcha.
- jak + biernik: Kocham cię jak Irlandię. Traktowała go jak syna.
- jak + wyrażenie przyimkowe: Poszło gładko jak po maśle. Było jasno jak w dzień. Lało jak z cebra. Miasto było widać jak na dłoni. Czuję się jak na mękach. Czuj się jak u siebie w domu. Szedł jak na ścięcie.
- jak + przysłówek: Nie bała się tak bardzo, jak przedtem.
- niczym + mianownik to wyrażenie książkowe, nieco przestarzałe: Wpadł do domu niczym burza. Była blada niczym śmierć. Jego nadzieje prysły niczym bańka mydlana.
- na kształt + dopełniacz: Bór czernił się na kształt ogromnego gmachu.
Czasami zamiast jak występuje jako: Traktowano go jako ducha.
Uwaga: podobne wyrażenia odgrywają rolę przydawki, gdy określają rzeczownik, np. Masz oczy czarne jak węgielki (jak czarne? – okolicznik). Masz oczy jak węgielki (jakie oczy? – przydawka). Niekiedy okoliczniki porównawcze traktuje się jako zdania podrzędne sposobu z opuszczonym orzeczeniem. Wyraz jak bywa nie tylko przysłownym zaimkiem względnym, ale także spójnikiem (w zdaniach czasowych i warunkowych), przyimkiem (jako składnik pewnych dopełnień określających przymiotniki) lub partykułą wzmacniającą (m.in. używaną ze stopniem najwyższym przymiotnika lub przysłówka).
Powrót do początku składni
Odpowiada na pytania jak bardzo?, w jakim stopniu?, na ile?, o ile?. Często łączony bywa z okolicznikiem miary. Wyrażony bywa przysłówkami stopnia określającymi przymiotnik, przysłówek lub czasownik: Ta książka jest bardzo droga. Książka bardzo mi się podobała. Robert jest prawie gotowy do wyjścia. Nadzwyczaj ją lubię. Był nadzwyczajnie wesół. Wczoraj Janek wyjątkowo późno wrócił do domu. Postąpiłeś bardzo mądrze. Karolina ma bardzo dużo książek. Nalej mi trochę więcej wina. Trochę się zmęczyłem. Jest dziś nieznośnie zimno. Trochę żałuję, że mnie tam nie było. Było tu wczoraj niezwykle wesoło. Wrócił z imprezy u niezbyt sympatycznej koleżanki. Bardzo zależy mi na tobie. Ogromnie go lubię.
Zbyt wysoki lub zbyt niski stopień wyrażają za, zbyt: Mam na to za mało pieniędzy. Ten płaszcz jest na ciebie za duży. Nie mam zbyt wiele czasu. Jedziesz zbyt szybko. Znaczenie okolicznika stopnia mogą mieć wyrażenia porównawcze, np. Anna jest wysoka jak jej matka.
Powrót do początku składni
Odpowiada na pytania ile? jak dużo? jak daleko? itd. Używane są tutaj:
- liczebniki nieokreślone: Mam kilka czapek. W akcji wzięło udział kilkanaścioro dzieci. Miał już parę podobnych doświadczeń.
- liczebniki przysłówkowe: Ostrzegałem cię wielekroć. Przeczytałem wiele książek. Tu jest dużo miejsca. Zostało niewiele czasu. Grzybów było w bród.
- określenie miary w narzędniku liczby mnogiej: Kilometrami nie było widać żadnych zabudowań. Wychodzili parami. Koloniści bili bizony setkami. Dowozili towar tonami.
- wyrażenie liczebnikowe w bierniku: Agnieszka waży pięćdziesiąt kilogramów. Chcę pięć kilo jabłek. Szedł już dwa kilometry. Zapukał dwa razy. Spóźniłem się godzinę.
- od + dopełniacz + do + dopełniacz: Sala liczy od sześciuset do ośmiuset miejsc. Mogą tu wjechać samochody o wadze od pięciuset do tysiąca kilogramów.
- za + biernik: Kupujemy tam za złotówkę. Dostałem komórkę za grosz. Sprzedała towaru za sto złotych.
- na + biernik. Napadało śniegu na pół metra. Jest szeroki na palec. Ta warstwa jest gruba na dwa centymetry.
- po + biernik wyraża okolicznik dystrybutywny oznaczający ilość przypadającą na każdą z rzeczy lub osób: Wchodzili na egzamin po dziesięciu. Pracuję po osiem godzin dziennie. Za wstęp zapłaciliśmy po pięć złotych.
- o + biernik: Robert jest o cztery lata starszy od Moniki. Jan jest o głowę wyższy od Karola. Oddalił się o parę kroków. Mieszkał o dwa kilometry od Kowalskich. Te buty są za duże o trzy numery.
- z + biernik wyraża ilość przybliżoną: On ma chyba ze sto lat. To będzie cię kosztowało z tysiąc złotych.
- wyrażenia zleksykalizowane, pełniące rolę przysłówków: Zbił Adama na kwaśne jabłko. Tańczyliśmy do upadłego. Grzyby były w dużych ilościach. Mieli wszystkiego pod dostatkiem.
Uwaga: do grupy tej włącza się też okoliczniki miary czasu, częstotliwości i prędkości.
Powrót do początku składni
Odpowiada na pytanie pod jakim warunkiem?. Zwyciężysz przy odrobinie szczęścia. Zadzwoń do mnie w razie potrzeby. W wypadku spóźnienia możesz niczego nie uzyskać. Na wypadek burzy przenocujemy w schronisku. Pójdę jedynie za twoją zgodą. Nie robiłbym tego na twoim miejscu. Przy dobrej pogodzie spacerowali. Zaryzykujemy w sprzyjających okolicznościach. Uczynię to tylko na rozkaz króla. Zrobię to przy pierwszej nadarzającej się okazji.
Powrót do początku składni
Odpowiada na pytanie pomimo czego? mimo co?, wbrew czemu?, na przekór komu?:
- mimo, pomimo + dopełniacz: Zwyciężyli mimo oporu. Opublikowano to mimo zastrzeżeń. Wyszedł pomimo niepogody.
- wbrew + celownik: Wyszedł wbrew zakazowi. Wbrew zwyczajowi nie pójdę dziś na przechadzkę. Zrobiła to wbrew woli księcia.
- na przekór + celownik: Odniósł sukces na przekór losowi.
Z przyimkiem mimo wyjątkowo używa się biernika zaimków to, co: Mimo to poszedł sobie.
Powrót do początku składni
Odpowiada na pytanie pod jakim względem?, ze względu na co?, z jakiego punktu widzenia?. Pod względem rozmiarów wydawał się odpowiedni. Pod względem budowy słowotwórczej jest to zestawienie. Organizacyjnie rozwiązano to zadanie bardzo dobrze. Jakościowo jest on dobry. Treściowo to rzecz słaba, ale stylistycznie zadowala.
Powrót do początku składni
Odpowiada na pytanie w jakich okolicznościach? Zwany inaczej okolicznikiem okoliczności towarzyszącej lub okolicznikiem akcesoryjnym. Czasem trudny do odróżnienia od okolicznika sposobu:
- z + narzędnik: Wojsko maszerowało ze śpiewem. Rozstaję się z tobą z żalem. Artysta śpiewał z towarzyszeniem orkiestry. Wracał do domu z duszą na ramieniu. Uczniowie przyglądali się nauczycielowi z uwagą i słuchali go ze zrozumieniem. Opowiem wam o niej z radością. Przedstawienie rozpoczęło się z opóźnieniem.
- w + miejscownik: Zmarł w sile wieku. W zamyśleniu oderwał od niej wzrok. Jak wam się chodzi w tych butach? Dlaczego odjechałaś w takim pośpiechu? Obudził się w dobrym humorze. Od dłuższej chwili siedzieli w milczeniu. Marek od wczoraj leży w gorączce.
- przy + miejscownik: Maszerowali przy dźwiękach marsza. Podśpiewywał przy goleniu. Franek lubił słuchać radia przy pracy. Dawno nie rozmawiali przy obiedzie.
- nad + miejscownik: Zasnął nad książką.
- wśród + dopełniacz: Szli wśród burzy i piorunów. Atakowali wśród gradu kul.
- przysłówek z po: Szukał pantofli po ciemku.
Czasami wśród okoliczników czynnika towarzyszącego omawia się również części zdania wyrażone imiesłowem przysłówkowym, np. Mama sprząta, śpiewając. Lepiej jednak zdania tego typu traktować jako złożone, a imiesłów uznać za ośrodek równoważnika podrzędnego zdania okolicznikowego czynnika towarzyszącego.
Powrót do początku składni
Źródła przykładów
ramka w nowym oknie
Strona główna – Gramatyka polska
2023-05-21