Składnia języka polskiego
Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony
Sposoby wyrażania poszczególnych części zdania
Przydawka
Przydawkę tego typu stanowi wyrażenie złożone z przyimka i rzeczownika w odpowiednim przypadku. Całość stoi po wyrazie określanym i oczywiście jest nieodmienna (czyli pozostaje w związku rządu z wyrazem określanym; w nowszych pracach mówi się tu o związku przynależności). Zwykle przydawka taka ma charakter przydawki jakościowej, istnieją jednak przypadki, gdy przydawka przyimkowa pełni rolę przydawki wyodrębniającej, np. maszyna do szycia. Oto lista tego typu przydawek:
- bez + D oznacza brak części składowej, elementu itp.: herbata bez cukru, koszula bez rękawów, niebo bez chmurki, płaszcz bez paska, stół bez nóg, minister bez teki, człowiek bez ręki, jeździec bez głowy;
- od + D oznacza:
- nadawcę (najczęściej osobę): list ode mnie, wiadomość od kolegi, recepta od lekarza, prezent od taty, mleko od krowy; porównaj mleko krowy, ziarno zbóż (przynależność), mąka z jęczmienia lub częściej mąka jęczmienna (materiał),
- całość, której część (często luźno związaną z resztą lub tworzącą z nią funkcjonalny zestaw) stanowi wyraz określany: główka od szpilki, guzik od płaszcza, korek od butelki, zakrętka od słoika, podkładka od myszy; obocznie mogą istnieć przydawki dopełniaczowe: zakrętka słoika,
- przeznaczenie w jakimś celu (zwłaszcza w języku potocznym): kluczyki od samochodu, klucz od skrzynki, klucz od garażu, pilot od telewizora; tego typu przypadki częściowo pasują również do punktu poprzedniego; obocznie mogą istnieć przydawki z przyimkiem do: klucz do skrzynki,
- przeznaczenie przeciwko czemuś (zwłaszcza w języku potocznym): tabletki od bólu głowy, parasol od słońca, syrop od kaszlu; obocznie mogą istnieć przydawki z przyimkami przeciw: syrop przeciw kaszlowi, lub na: syrop na kaszel.
- dla + D rzeczownika żywotnego oznacza istotę, która ma odnieść korzyść z przedmiotu określanego; określenie takie czasem można uznać za dopełnienie: film dla dorosłych, bajka dla dzieci, przedział dla palących, schronisko dla starców, zakład dla obłąkanych, buda dla psa, siano dla krowy, basen dla delfinów;
- do + D oznacza określenia, które często można uznać za dopełnienie z uwagi na odnoszące się do nich pytanie:
- adresata: list do ojca, telefon do przyjaciela, telegram do Barbary,
- kierunek: droga do miasta, podróż do córki,
- stałe przeznaczenie (z rzeczownikiem odczasownikowym): okulary do czytania, gabinet do pracy, woda do mycia, ława do spania, mikroskop do operacji, pastylki do ssania,
- obiekt domyślnego działania, dla którego przeznaczony jest wyraz określany, lub przedmiot kojarzący się z jakąś czynnością: pasta do zębów, ręcznik do rąk, klucz do windy, zeszyt do nut, żabki do firanek, ścierka do podłogi, ilustracje do książki, materiały do pracy naukowej, książka do poduszki; w wyrażeniach tego typu zwykle następuje elipsa rzeczownika odsłownego, którego można się domyślić z postaci wyrazu określanego pasta do butów = pasta do konserwacji butów, ilustracje do książki = ilustracje do ozdobienia książki; elipsy nie ma przy wyrażeniach przenośnych: książka do poduszki = książka do czytania przed zaśnięciem (spanie kojarzy się z poduszką),
- specjalnym rodzajem są określenia początku i końca w rodzaju okres od maja do lipca (przydawka, nie okolicznik, bo jaki / który okres?).
- u + D oznacza całość, której wyodrębnioną część stanowi stanowi wyraz określany: wstążka u kapelusza, ostrogi u obcasów, rękaw u koszuli, koło u wozu;
- z + D oznacza:
- materiał, z którego składa się lub z którego sporządzono określany przedmiot: zbroja z kółek, miednica z miedzi, garnek z żelaza, pajacyk z drewna, budynek z cegieł, dach ze słomy, cukiernica ze srebra, teczka ze skóry, figurka ze złota, zbroja z nefrytu, wino ze śliwek, sok z jabłek, placek z mąki kukurydzianej; wyrażenia tego typu stanowią skrót z elipsą imiesłowu zrobiony: podłoga z gliny = podłoga zrobiona z gliny; zwykle tę samą lub podobną treść można wyrazić przydawką przymiotną: suknia z jedwabiu = jedwabna suknia, garnek z blachy = blaszany garnek, samolot z papieru = papierowy samolot, dom ze szkła = szklany dom,
- miejsce pochodzenia: Jan z Kolna, chłopak z miasta, ktoś ze szkoły, kamień z Księżyca, samolot z Paryża, wiatr ze wschodu, warzywa z działki, jabłka z drzewa, list z Gdańska,
- przyczyna lub stan pierwotny: Żyd z pochodzenia, biolog z wykształcenia, nauczyciel z zawodu,
- związek znaczeniowy ‘dotyczący czegoś, odnoszący się do czegoś’: ocena z matematyki, wspomnienia z czasów wojny.
- z okazji + D: podarunek z okazji urodzin;
- ku + celownik oznacza kierunek: szosa ku skałom, droga ku zagładzie, ścieżka ku drzewom;
- przeciw + celownik oznacza przeznaczenie przeciwko czemuś: płyn przeciw komarom;
- na + biernik oznacza przeznaczenie:
- dla jakiegoś innego obiektu: chustka na głowę, krople na serce, półka na książki, kubek na herbatę, kosz na śmieci, kupon na żywność,
- dla wykonania czynności: siatka na zakupy,
- przeciw jakiemuś stanowi: tabletki na ból gardła,
- do wykonania w określonym czasie: modlitwa na wieczór (= przeznaczona do odmówienia wieczorem), tabletki na noc,
- na określoną okazję: podarunek na imieniny,
- rzadko określenie takie oznaczać może kierunek: droga na wieś, szosa na Racławice.
- pod + biernik oznacza przeznaczenie jako podstawę dla jakiegoś innego obiektu: stolik pod telewizor, nawóz pod ziemniaki, dywanik pod nogi;
- w + biernik oznacza:
- powtarzający się element wzoru (deseń), np. tkaniny: sukienka w groszki, koc w kratę, koszula w paski, spodnie w prążki, zeszyt w linie;
- rodzaj gry: zabawa w gospodarstwo, gra w klasy, zabawa w chowanego, gra w szachy.
- za + biernik oznacza cenę: romanse za grosz, fotel za tysiąc;
- nad + narzędnik wyraża położenie przedmiotu: dymy nad miastem;
- pod + narzędnik wyraża położenie przedmiotu: bitwa pod Wiedniem, przejście pod ulicą;
- przed + narzędnik wyrażają położenie przedmiotu: trawnik przed domem;
- z + narzędnik oznacza:
- zawartość: sklep z rybami, pojemnik z nabojami, koszyk z jedzeniem,
- charakterystyczny element lub charakterystyczną cechę przedmiotu określanego: kubek z uchwytem, mężczyzna z brodą, krzesło z oparciem, film z dreszczykiem, pokój z widokiem na morze, dom z gankiem, sukienka z falbanami,
- dodatek do przedmiotu określanego: kobieta z torebką, komputer ze skanerem, herbata z cytryną, kawa z mlekiem, rosół z makaronem, makaron z serem, pierogi z kapustą, chleb z masłem, pokój z łazienką.
- za + narzędnik wyrażają położenie przedmiotu: dolina za górami;
- na + miejscownik określa:
- bazę, podwalinę, surowiec jako cechę określanego przedmiotu: piernik na piwie, ciasto na drożdżach, dom na palach, fotel na biegunach.
- położenie przedmiotu: śniadanie na powietrzu, chata na polanie, dom na rogu, pokój na poddaszu.
- o + miejscownik wyraża:
- temat rozmowy, snu, dzieła itd.: sen o raju, rozmowa o miłości, opowiadanie o wakacjach, wiersz o lecie, wiedza o przeszłości,
- cechę charakteryzującą przedmiot, koniecznie z dodatkowymi określeniami: dziewczyna o perłowych oczach, człowiek o siwych włosach, młodzieniec o kocich ruchach, artysta o światowej sławie, drzewo o rozłożystej koronie, pokój o trzech oknach, samochody o wadze od pięciuset do tysiąca kilogramów.
- przy + miejscownik wyraża:
- cechy charakteryzujące przedmiot: pokój przy rodzinie.
- położenie przedmiotu: pokój przy końcu korytarza, przystanek przy lesie.
- w + miejscownik określa:
- postać przedmiotu (często z dodatkowymi określeniami): cukier w kostkach, penicylina w kroplówce, mleko w proszku, czekolada w płynie, płaszcz w kolorze niebieskim, woda w postaci lodu, piernik w kształcie serca, kraty w formie dzid, pieniądze w formie pożyczki,
- cechę charakteryzującą przedmiot: pani w futrze, dziewczyna w długim płaszczu, mężczyzna w kapeluszu, dwa auta w cenie jednego, dostawa towaru w cenie,
- zakres: obrońca w sprawach karnych,
- położenie przedmiotu: chata w górach, dom w ogrodzie.
Powrót do początku składni
Przydawki porównawcze uznaje się niekiedy za przydawki rzeczowne. Rozwiązanie to jest jednak o tyle nietrafne, że określenia te zawierają wyrazy pomocnicze, z których przynajmniej niektóre można uznać za przyimki.
Pierwszy typ, właściwa przydawka porównawcza (traktowana też jako typ przydawki osobliwej), utworzony jest przez wyrażenie z jak, niby. Przypomina okolicznik porównawczy, lecz określa rzeczownik, np. Masz usta jak malina i oczy jak węgielki. Zgrzytnęła zębami niby stalą po szkle.
Drugi typ przydawki porównawczej jest jednocześnie określeniem podmiotu i orzeczenia i jest znacznie bliższy okolicznikowi, np. Pracownik jak automat wykonywał ściśle określony zestaw czynności. Reżyser spektaklu niby Zeus gromowładny miotał się wokół sceny.
Przydawka essywna utworzona jest z pomocą przyimka jako łączącego się z mianownikiem, np.:
- Kowalski jako polityk nie odniósł szczególnych sukcesów.
- Nakazuję ci to jako twój zwierzchnik (określenie domyślnego ja).
- Mówię ci to jako przyjaciel, nie jako zwierzchnik.
- Wierzchowski został wysłany do Mongolii jako ambasador.
- Niewielki kamień leżał na kocu jako dowód rzeczowy.
Przydawki tego typu są właściwie określeniami predykatywnymi i określają jednocześnie podmiot (ja jako kto ci to mówię?) i orzeczenie (zbliżając się do dopełnień orzekających: mówię jako kto? – jako twój przyjaciel). W ten sposób stają się bliskie przydawkom dopowiadającym i być może należałoby je traktować jako rodzaj równoważników podrzędnych zdań przydawkowych.
Szczególny rodzaj przydawki essywnej występuje w wyrażeniu jako taki, np.:
- Dyrektor jako taki mnie nie interesuję, chcę tylko znać jego stanowisko.
- Był to błąd programu, i jako taki zostanie niedługo poprawiony.
Istnieją też podobnego rodzaju określenia z wyrazem jako (pełniącym tu rolę spójnika), pozostające w związku zgody z wyrazem nadrzędnym:
- Posłużono się kamieniem jako dowodem rzeczowym w sprawie.
- Zasięgano jego opinii jako wybitnego specjalisty.
- Opowiadał o swojej pracy jako o wielkiej fascynacji.
- Katolicy nie czczą krzyża jako narzędzia zbrodni.
- Osądzono go jako zbrodniarza.
- Używał służącego jako żywego stołeczka przy wsiadaniu na konia.
Przydawka wyjaśniająca zawiera spójnik mianowicie, np. Biegle posługiwał się jednym z języków chińskich, mianowicie kantońskim. Podarował jej drogi prezent, mianowicie pierścionek z brylantem.
Powrót do początku składni
Istnieje kilka typów przydawek dopowiadających (dopowiedzeń). Przydawki orzekające lub apozycyjne określają rzeczownik, a jednocześnie pełnią taką samą funkcję, jak odrębne zdania. Uważa się je często za typ przydawek rzeczownych, a czasami za równoważniki zdań przydawkowych. Funkcją zbliżają się do przydawek essywnych. Stoją po wyrazie określanym:
- Kowalski, nasz dyrektor, był wczoraj na zebraniu (= Kowalski jest naszym dyrektorem. Kowalski był wczoraj na zebraniu).
- Przekaż te dokumenty Irence, tej pani w okularach.
- Rozmawialiśmy wczoraj o Malinowskich, naszych sąsiadach.
- Ja, mistrz, wyciągam dłonie.
Przydawki okolicznikowo-dopowiadające wyrażone są przymiotnikiem (lub imiesłowem przymiotnikowym) i oznaczają czynności lub stany towarzyszące wykonywaniu czynności:
- Dziecko, przestraszone, nie odpowiadało.
- Wróciliśmy zadowoleni.
- Pobiegłem tam ciekawy.
- Chłopcy przybiegli zziajani.
- Zmęczony położyłem się spać.
- Wracał zdrów i cały.
- Marek jedzie do domu, zadowolony z wyników rozmowy.
Przydawki tego typu miesza się niesłusznie z tzw. przydawkami okolicznościowymi, określanymi też jako okolicznikowe i stanowiącymi określenia rzeczowników oznaczających nazwy czynności lub stanów, odpowiadającymi na pytania okoliczników i dlatego tu traktowanymi jako okoliczniki. Tymczasem przydawki okolicznikowo-dopowiadające odpowiadają na pytania przydawki.
Przymiotniki stanowiące przydawki okolicznikowo-dopowiadające wbrew regule podanej powyżej mogą wystąpić w formie krótkiej: Skazaniec, pełen nadziei, złożył apelację. Podobnie jak przydawki orzekające zastępują zdania, np. Skazaniec był pełen nadziei. Skazaniec złożył apelację. Przydawki tego typu są związane składniowo jednocześnie z podmiotem i orzeczeniem.
Podobne przydawki opisujące mogą również określać poszczególne części zdania. Stawia się je po wyrazie określanym, są one często zaopatrzone we własne określenia o charakterze dopełnień lub okoliczników. Nie zawężają one zakresu pojęcia opisanego wyrazem określanym, ale podają o nim dodatkowe informacje:
- Do kościoła prowadziła wąska i stroma ulica, długa jak wąwóz.
- Wokół chaty rosły różne rośliny, na ogół pożyteczne dla człowieka.
- Podszedł do nas pewien człowiek, najwyraźniej chory na grypę.
- Dom znajduje się za murami miasta, rozłożonego szeroko nad rzeką.
- Z nieba, pokrytego ciężkimi chmurami, w końcu lunął deszcz.
- Do Mariana podeszli ludzie, płaczący z radości.
Podobnymi do przydawek dopowiadających częściami zdania są egzemplifikacje, wprowadzane przez wyrażenia na przykład, (taki) jak:
- Do ssaków kotowatych należy wiele groźnych dla życia ludzkiego gatunków, na przykład lew czy tygrys.
- Do ssaków kotowatych należy wiele groźnych dla życia ludzkiego gatunków, takich jak lew czy tygrys.
- Do ssaków kotowatych należy wiele groźnych dla życia ludzkiego gatunków, jak lew czy tygrys.
- Pisał takie utwory, jak ody, hymny i dytyramby.
Uwaga: Egzemplifikacje zbliżają się znaczeniem do przydawek wyodrębniających. Korelat taki związany jest składnią zgody z rzeczownikiem określanym. Jeżeli rzeczownik ten nie posiada przydawki przymiotnej, korelat taki zwykle go poprzedza, podczas gdy wyrażenie jak… następuje po rzeczowniku. Jeżeli natomiast rzeczownik jest już określony, wtedy całe wyrażenie taki jak… następuje najczęściej po nim. W takim też przypadku człon taki bywa pomijany, choć nie uważa się tego za poprawne. Wyrażenie na przykład używane jest i w innych kontekstach, zob. dalej.
Powrót do początku składni
Do kategorii tej włącza się różne rodzaje przydawek, które nie mieszczą się w podanej wyżej klasyfikacji. Pierwszą kategorią są wyrażenia przysłówkowe z przyimkiem po, np. fasolka po bretońsku, lub na, np. jajko na twardo.
Inna kategoria przydawek osobliwych określa zaimki co, coś, nic i występuje w zdaniach takich jak np. a to już co innego, nie ma tu nic ciekawego, coś strasznego wydarzyło się w tym domu, to nie mogło być nic wielkiego, kupię sobie coś fajnego (por. tutaj). Przydawka występuje tu w dopełniaczu, gdy wyraz nadrzędny coś użyty jest w mianowniku lub bierniku. W innych wypadkach występuje zwykła przydawka przymiotna i związek zgody, np. zapomniał o czymś istotnym.
Powrót do początku składni
Źródła przykładów
ramka w nowym oknie
Strona główna – Gramatyka polska
2022-03-14