Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony
Dopełnienie przy rzeczownikach zwane jest inaczej przydawką niewłaściwą (na mocy umowy, że każde określenie rzeczownika jest przydawką), a konkretnie przydawką dopełniającą lub podmiotową. Spór, czy jest to w istocie dopełnienie, czy też przydawka jest w istocie całkiem zbyteczny. Określenie takie występuje przy najróżniejszych rzeczownikach odczasownikowych i odprzymiotnikowych oznaczających właściwości, stany lub czynności, a także przy rzeczownikach nazywających sprawców czynności. Czasami występuje ono także przy innych rzeczownikach (np. książka dla brata). Za używaniem terminu „dopełnienie” przemawia duża zgodność z rekcją (rządem) czasownika (tzn. dopełnienie przy rzeczowniku często występuje w tym samym przypadku, co przy odpowiednim czasowniku) a także test pytaniem: o czytanie książki spytamy czego, a nie jakie. Ponadto przydawka z definicji wskazuje jakąś cechę rzeczownika, tymczasem dopełnienie przy rzeczownikach nie wskazuje cech, a jedynie dopełnia treść wyrazu nadrzędnego.
Nie zawsze rzeczownikowi oznaczającemu czynność lub stan odpowiada pokrewny czasownik, np. strach przed nieprzyjaciółmi. Jednak i tu wątpliwości, czy mamy do czynienia z przydawką czy dopełnieniem, rozstrzyga test pytaniem: strach przed kim? (a nie *czyj strach?, *jaki strach?). Dopełnienie zjawia się także przy rzeczownikach odprzymiotnikowych, np. biel śniegu, błękit nieba. Z drugiej strony, nie każde określenie rzeczownika oznaczającego czynność lub stan jest dopełnieniem. Np. pomyślność osobista – jaka? (przydawka), ale pomyślność w pracy zawodowej – w czym? (dopełnienie), długotrwałe przebywanie – jakie? (przydawka), przebywanie w domu – gdzie? (okolicznik), przebywanie ucznia – kogo? (dopełnienie). W języku polskim istnieje zakaz łączenia określeń różnego typu, jeśli odnoszą się one do różnych stanów lub czynności – w takich wypadkach rzeczownik musi być powtórzony, np. pomyślność osobista i pomyślność w pracy zawodowej (ale: pomyślność osobista i zawodowa – oba określenia są przydawkami wyodrębniającymi).
Dopełnienie przy rzeczownikach nie może wystąpić w bierniku. Jeżeli czynność jest przechodnia, a czasownik ją opisujący rządzi dopełnieniem bliższym wyrażonym biernikiem lub dopełniaczem, dopełnienie niczym nie różni się od przydawki dopełniaczowej, a więc jest zawsze wyrażone w dopełniaczu. Dopełnienie w dopełniaczu oznaczać zatem może:
Dopełnienie oznaczające podmiot czynności jest zwane czasem przydawką podmiotową. Jeżeli podmiotem czynności jest 1. lub 2. osoba, zamiast dopełnienia stosuje się przydawkę przymiotną: mój powrót, wasze czytanie. Jako przydawkę przymiotną stosuje się też dzierżawczy zaimek zwrotny: Piotr cieszył się na swój powrót do domu (dziś częściej mówi się Piotr cieszył się na myśl o swoim powrocie do domu). Jeżeli jednak mowa o przedmiocie czynności, występuje dopełnienie zwane w tym przypadku też przydawką dopełnieniową (lub dopełniaczową): kochanie ciebie, zbadanie mnie, porównywanie nas, słuchanie was, obserwowanie siebie. Poza tym jednym wypadkiem użycie dopełnienia tego typu może rodzić dwuznaczności: obrona Sokratesa (nie wiadomo, czy ktoś bronił Sokratesa, czy to Sokrates się bronił). Gdy wymienia się zarówno podmiot, jak i przedmiot, stosuje się konstrukcję z przez + biernik dla dopełnienia podmiotowego, np. bicie dziecka przez rodziców, pochwała pracownika przez dyrektora, albo też różne przyimki przed dopełnieniem przedmiotowym: nienawiść ludu do tyrana, obawa śledczych przed matactwem podejrzanego. Gdy wymienia się tylko jedno dopełnienie, składnia może się zmienić w dopełniaczową, przez co wyrażenie może stać się dwuznaczne: pochwała dyrektora, obawa matactwa, zakup brata (choć zakup samochodu przez brata), miłość Romea (choć miłość Julii do Romea).
Należy zwrócić uwagę na różnicę składni między czasownikiem przechodnim (dopełnienie w bierniku) a pochodzącym od niego rzeczownikiem (dopełnienie czyli przydawka dopełnieniowa w dopełniaczu): kocham Julię – kochanie Julii, pielęgnuję chorą – pielęgnowanie chorej, maluję obraz – malowanie obrazu, obserwuję ptaki – obserwacja ptaków, myję okna – mycie okien. Żadnej różnicy nie ma przy czasownikach zaprzeczonych: nie kocham Elżbiety – niekochanie Elżbiety, a także gdy czasownik rządzi dopełniaczem: dolewam benzyny – dolewanie benzyny, unikam błędów – unikanie błędów.
Odsłowniki, regularne rzeczowniki odsłowne, dosł. czasownikowe (substantiva verbalia, zakończone na -nie, -cie), wymagają dopełnienia w tej samej formie, co czasownik, od którego pochodzą, z wyjątkiem opisanej wyżej wymiany biernika na dopełniacz: pomagać przyjacielowi – pomaganie przyjacielowi, przebaczać grzesznikom – przebaczanie grzesznikom, rządzić państwem – rządzenie państwem, wystrzegać się błędu – wystrzeganie się błędu, gardzić sławą – gardzenie sławą, władać pięcioma językami – władanie pięcioma językami, administrować mieniem spółki – administrowanie mieniem spółki, decydować o losie – decydowanie o losie, rozmawiać o siostrze – rozmawianie o siostrze, pracować nad wynalazkiem – pracowanie nad wynalazkiem.
Natomiast rzeczowniki odczasownikowe inne niż na -nie, -cie (tworzone nieregularnie, substantiva deverbalia) mogą mieć inny rząd niż czasownik, od którego pochodzą, np. atakować wroga (B) – atakowanie wroga (D) – atak na wroga (na + B). Celownik zostaje na ogół zastąpiony przez konstrukcję dla + dopełniacz: pomagać przyjacielowi – pomoc dla przyjaciela, pomagać ubogim – pomaganie ubogim – pomoc dla ubogich, służyć krajowi – służenie krajowi – służba dla kraju, odpowiadać komuś – odpowiadanie komuś – odpowiedź dla kogoś. Inne wypadki nie podlegają żadnym regułom i informuje o nich słownik, np. nienawidzić tyrana – nienawiść do tyrana, grozić wybuchem – groźba wybuchu, pogardzić sławą – pogarda dla sławy, zachwycać się widokiem – zachwyt nad widokiem. Różnice takie pozwalają odróżnić podmiot od przedmiotu, np. nienawiść do tyrana (nienawidzi się tyrana), ale nienawiść tyrana (tyran nienawidzi). Na szczęście w wielu przypadkach różnica rządu nie zachodzi: rzucać oszczepem – rzut oszczepem, prosić o pomoc – prośba o pomoc, śnić o szczęściu – sen o szczęściu, kłócić się z żoną – kłótnia z żoną, rozmawiać z przyjacielem – rozmowa z przyjacielem, pomagać w pracy – pomoc w pracy, jeździć na rowerze – jazda na rowerze, lub sprowadza się jedynie do zwykłej wymiany biernika na dopełniacz: wytapiać stal – wytop stali, zakupić chleb – zakup chleba.
Rzeczowniki odprzymiotnikowe mają zwykle rząd taki sam, jak przymiotnik, od którego pochodzą: skłonny do przesady – skłonność do przesady, odporny na ból – odporność na ból, niepewny losu – niepewność losu, wierny ideom – wierność ideom. Bezokolicznik zastępowany jest przez wyrażenie do + rzeczownik odsłowny w dopełniaczu: zdolny przeszkodzić w tym zamierzeniu – zdolność do przeszkodzenia. Jeżeli dopełnienie oznacza podmiot opisywanego stanu, wyrażający go rzeczownik nadrzędny w mianowniku zastępowany jest przez dopełniacz: szeroki stół – szerokość stołu (tego rodzaju dopełnienie opisywane także jako przydawka podmiotowa).
Czasami nie istnieje pokrewny czasownik ani przymiotnik, a mimo to rzeczownik wyraża czynność lub stan i jest określony dopełnieniem, np. monopol na władzę, stosunek do przyjaciół, wywiad z wampirem.
Dopełnienia wyrażone rzeczownikiem odsłownym występuje przy rzeczownikach oznaczających cechy i pojęcia abstrakcyjne. W przypadkach takich często występuje składnia z przyimkiem do lub dopuszcza się składnię dopełniaczową obok przyimkowej: siła do działania, chęć do życia, było dużo spraw do omówienia, okazja zobaczenia = okazja do zobaczenia, podstawa badań = podstawa do badań. Za przydawkę lub dopełnienie przyimkowe można uznać także określenia przeznaczenia narzędzi: maszyna do pisania, okulary do czytania, nóż do obierania ziemniaków lub w skrócie nóż do ziemniaków (pytamy nóż do czego? a nie jaki nóż?).
Dopełnienie (wyrażone dopełniaczem lub narzędnikiem) może występować także przy nazwach wykonawców czynności: zabójca szerszeni (spytamy przecież nie jaki zabójca?, ale zabójca czego?), zjadacz miodu, nauczyciel rysunku, dawca krwi, zbawca ludzi, wyznawca prawosławia, handlarz starzyzną. Warto przytoczyć tu archaiczne wyrażenie z dopełnieniem celownikowym: Bogu rodzica, dziś zastąpione przez typowe wyrażenie z przydawką: rodzicielka Boga. Wciąż jednak pozostała w języku polskim konstrukcja być kimś / czymś / jakimś dla kogoś, a w języku archaizowanym i w poezji także być kimś / czymś komuś: Nie bądź dla mnie taką zołzą. Odtąd był mu bratem.
Podobne dopełnienia istnieją i przy innych rodzajach orzeczeń imiennych, i nawet jeszcze ściślej wiążą się z orzecznikiem: Stanowiło to zagadkę dla badaczy (o tym, ze jest to dopełnienie świadczy pytanie: zagadka dla kogo?, a o tym, że określa ono rzeczownik, świadczy możliwość zbudowania poprawnego komunikatu: zagadka dla badaczy). Gdy tego typu określenie wyraża osobę odnoszącą z czegoś korzyść, trudno wyznaczyć granicę między dopełnieniem a przydawką, np. jaki film? – film dla dzieci – przydawka, ale dla kogo prezent? – prezent dla matki – dopełnienie, podobnie nakrycie dla gościa.
Rząd dopełniaczowy jest typowy dla dopełnień przy rzeczowniku, dlatego poniżej podano tylko przykłady. Rzeczownik powtórzono w zestawieniach w wypadku możliwości przybierania kilku dopełnień, przy czym wówczas pominięto dopełnienie podmiotu (np. powrót Janka z wakacji do domu – z trzech istniejących tu dopełnień uwzględniono tylko dwa: z wakacji oraz do domu). Pominięto też całkowicie konstrukcję przez + B, używaną dla wyrażenia wykonawcy czynności w wypadku rzeczowników pochodzących od czasowników przechodnich w sytuacji, gdy podaje się także przedmiot czynności, np. pochwała dyrektora (dyrektor pochwalił), pochwała pracownika (pracownik został pochwalony), pochwała dyrektora przez pracownika.
Transformacji biernej podlegają jedynie zdania zawierające czasowniki przechodnie (zob. jednak niżej). W zdaniach tego rodzaju mówimy o agensie, a więc osoba wykonującej jakąś czynność, i pacjensie, czyli osobie (lub rzeczy) poddanej działaniu tejże czynności. Obowiązują przy tym następujące zasady:
Bardziej skomplikowany i nieomawiany w książkach przypadek transformacji dotyczy czynności przechodnich wykonywanych przy pomocy jakiegoś narzędzia lub wykonanych na jakiejś części ciała. W zdaniach tego rodzaju mogą wystąpić (nie wszystkie z wymienionych elementów muszą być zawsze podane):
W stronie czynnej agensem jest podmiot (wyrażony mianownikiem), narzędziem jest dopełnienie dalsze wyrażone w narzędniku (z uwagi choćby na możliwe przekształcenia niepraktyczne byłoby uznawanie tego elementu za okolicznik). W języku polskim istnieje kilka możliwości wyrażenia pacjensa i percipiensa:
Oto możliwe transformacje tego typu zdań:
Podobnego typu zdania występują, jeżeli zamiast narzędzia podana jest przyczyna stanu emocjonalnego. W zdaniu w stronie czynnej przyczyna jest podmiotem, a pacjens – dopełnieniem bliższym. Zwraca uwagę nietypowy szyk zdania, w którym dopełnienie występuje zwykle na pierwszym miejscu.
Zdania tego rodzaju można transformować na stronę zwrotną (właściwie medialną) lub na stronę bierną wyrażającą stan. W odróżnieniu od zwykłej transformacji biernej podmiot (przyczyna) ulega zamianie na dopełnienie wyrażone narzędnikiem, a nie konstrukcją przez + biernik. Pacjens staje się oczywiście podmiotem:
| agens | narzędzie / przyczyna | orzeczenie | pacjens | percipiens | |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Piotr (M) | oddał (cz.) | książkę (B) | ||
| przez Piotra (B) | została oddana (b.) | książka (M) | |||
| 2 | Piotr (M) | młotkiem (N) | uderzył (cz.) | Pawła (B) | w głowę (B) |
| młotek (M) | uderzył (cz.) | Pawła (B) | w głowę (B) | ||
| młotkiem (N) | uderzył się (zwr.) | Paweł (M) | w głowę (B) | ||
| przez Piotra (B) | młotkiem (N) | został uderzony (b.) | Paweł (M) | w głowę (B) | |
| przez Piotra (B) | młotkiem (N) | została uderzona (zwr.) | Pawła (D) | głowa (M) | |
| 3 | mama (M) | mydłem (N) | umyła (cz.) | Bartkowi (C) | włosy (B) |
| mydło (M) | umyło (cz.) | Bartkowi (C) | włosy (B) | ||
| mydłem (N) | umył (sobie) (cz.) | Bartek (M) | włosy (B) | ||
| przez mamę (B) | mydłem (N) | zostały umyte (b.) | Bartka (D) | włosy (M) | |
| 4 | nowa zabawka (M) | ucieszyła (cz.) | Jolkę (B) | ||
| nową zabawką (N) | ucieszyła się (zwr.) | Jolka (M) | |||
| nową zabawką (N) | była ucieszona (b.) | Jolka (M) | |||
Strona główna – Gramatyka polska
2022-03-14