Składnia języka polskiego

Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony

Zdania złożone

Zdania podrzędnie złożone

Zdania podrzędne okolicznikowe sposobu

Test pytaniem: jak?, w jaki sposób? Czasem łączone ze zdaniami podrzędnymi stopnia i miary, zdaniami porównawczymi i zdaniami stopnia i miary.

Spójnikowe

Występują tu spójniki że, iż, żeby, aby, ażeby lub wyrażenia spójnikowe w ten sposób, że, w taki sposób, żeby; zdania takie często spotykane są w treści zadań matematycznych:

• Przepisaliśmy tę pracę tak, że nie było błędów.
• W kulę wpisano walec w ten sposób, że objętość walca stanowi jedną drugą objętości kuli.
• Użyj szmatki w taki sposób, by soczewka pozostała nietknięta.

Równoważniki zdań okolicznikowych sposobu

Właściwe zdania sposobowe są możliwe tylko przy tożsamości podmiotów. Występują wtedy imiesłowowe równoważniki zdań zawierające imiesłów współczesny:

• Śpiewał, okropnie fałszując.
• Pieścił psa, drapiąc go za uchem.
• Szedł do miasta, kulejąc.
• Ten pan mówi, jąkając się.
• Zdobył medal, skacząc najdalej.
• Szkapina ciągnęła, nie śpiesząc się zbytnio.
• Kierownik, nie podnosząc się ze stołka, skręcił nieco głowę ku przybyłej.
• Usiłowała zagłuszyć kłótnię, opowiadając o czymś głośno.
• Sięgnął do sufitu, stając na krześle.
• Grając w karty, można spędzić całą noc.

Powrót do początku składni

Zdania podrzędne okolicznikowe porównawcze

Test pytaniem: jak?, jak co?, jak bardzo? Często traktowane jako zdania okolicznikowe sposobu, czasem łączone ze zdaniami stopnia i miary. Istnieją opisy gramatyczne, w których przynajmniej niektóre tego typu zdania opisuje się jako współrzędnie złożone (porównawcze).

Względne

Wskaźnikami zespolenia są jak, jakby, jak gdyby, w starych tekstach również jako, jakoby, niby. Może wystąpić korelat tak, czasami obowiązkowo:

• Kiedyś nie podróżowano tak szybko, jak podróżuje się dziś.
• Wlókł się tak wolno, jak mu to polecono.
• Śmiał się tak, jak tego nie lubię.
• Postarałem się, jak mogłem najlepiej.
• Malował obrazy, jak go nauczono w akademii.
• Rób, jak chcesz.
• Zrobiło się tak jasno, jak gdyby był już dzień.
• Robiłem to tak długo, jak tylko mogłem.
• To nie jest tak prosta sprawa, jak się wydaje.
• Jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz.
• Jak zawołasz, tak ci odpowiedzą.
• Widział wszystko wyraźnie, jakby patrzył przez lunetę.
• Wyglądał, jakby się dopiero obudził.
• Mąci mi się w głowie, jakbym na nią upadł.
• Zarzucano tragedii smutek, jakby chciano oglądać tragedie wesołe.
• Każdy rzucał dokoła wejrzenie, jakby kogoś szukał.
• Spojrzała na niego, jak gdyby chciała o coś zapytać.
• Czarnecki wisiał ciągle nad Szwedami, jako chmura gradowa wisi nad łanem zboża.
• Żyję w niepewności i męce, jakobym żył w ciemnicy.

Gdy w obu zdaniach orzeczenie jest to samo, zdanie podrzędne staje się okolicznikiem porównawczym.

Spójnikowe

Mogą zawierać spójniki jeżeli, jeśli (zwłaszcza w starszych tekstach) i korelat to, i wtedy przypominają zdania warunkowe:

• Jeśli postać żubra jest wspaniała i straszna zarazem, to siła jego nie jest mniejsza.
• Jeżeli jego zwykłe zachowanie można było nazwać odważnym, to dziś zachował się po prostu jak desperat.

Przy stopniu wyższym (lub niższym) wskaźnikami zespolenia są spójniki niż, niżeli, aniżeli, niźli, jak:

• Obiadowali ciszej, niż to się zwykle zdarza.
• Dokonała więcej obserwacji, aniżeli udało się osiągnąć jakiejkolwiek dawniejszej ekspedycji polarnej.
• Nóż pierwej uderzył, niźli błysnął.
• Lepiej prosić jak kijem wynosić.

W wypadku użycia stopnia najwyższego przymiotnika występuje spójnik jak bez korelatu:

• Zrobię to najlepiej jak umiem.
• Skoczył najdalej jak potrafił.

Równoważniki zdań porównawczych

Równoważniki mające znaczenie porównawcze zawierają spójniki jakby, niby:

• Namarszczył czoło, jakby sobie coś nagle przypomniawszy.
• Ukazał mu oczyma Lichtensteina, jakby polecając go jego pamięci.
• Niby nie rozumiejąc, pytał się dalej.
• Robił wciąż to samo, jakby nie zrozumiawszy swego błędu.

Zdania podrzędne okolicznikowe stopnia i miary

Test pytaniem: jak bardzo?, w jakim stopniu?, na ile?, o ile?. Czasem włączane do zdań podrzędnych sposobu lub skutku.

Względne

Można tu zaliczyć zdania ze stopniem wyższym przymiotnika lub przysłówka ze wskaźnikiem nawiązania im, wymagające korelatu tym w zdaniu nadrzędnym:

• Im bliżej go poznaję, tym bardziej go lubię.
• Im był bliżej, tym bardziej zwalniał kroku.
• Im bardziej się śpieszę, tym bardziej nikt mi nie chce ustępować z drogi.
• Im urośnie większy, tym będzie lepiej dla ciebie.
• Im dłużej patrzył, tym większy ogarniał go strach.
• Im większy człowiek, tym głębsza jego miłość.

Istnieją też zdania zawierające wskaźnik nawiązania na ile, zwykle z korelatem tyle w zdaniu nadrzędnym:

• Pracuję tyle, na ile mnie stać.

Spójnikowe

Gdy używa się spójników aż, że (czasem że aż), zdanie przypomina zdanie skutkowe. Najczęściej występuje korelat tak, taki:

• Twoja opowieść jest tak nieprawdopodobna, że trudno w nią uwierzyć.
• Rewolucja była tak gwałtowna, że przypominała erupcję wulkanu.
• Kłamiesz, aż słuchać przykro.
• Rozległ się taki huk, aż się okna zatrzęsły.
• Śmiał się tak donośnie, że aż szyby dźwięczały.
• Cały dzień byłem tak zajęty, że dopiero wieczorem zasiadłem do referatu.
• Śpiew podobał się wszystkim tak, że nagrodzono śpiewaka nieniknącymi oklaskami.

Gdy zdanie okolicznikowe stopnia wyraża jednocześnie cel i skutek, używa się spójników żeby, ażeby, aby, by. W przypadku skutku dodatniego występują korelaty tak i forma osobowa orzeczenia:

• Pieczywa trzeba kupić tak dużo, żeby starczyło dla wszystkich.

Przy skutku ujemnym używa się korelatów za, dość, na tyle i bezokolicznika:

• Pieczywa było za mało, by nakarmić wszystkich.
• Nie miałem dość silnej woli, aby się uczyć.
• Nie dorosłeś jeszcze na tyle, żeby móc to obejrzeć.

Powrót do początku składni

Zdania podrzędne okolicznikowe warunku

Inaczej zdanie warunkowe. Test pytaniem: pod jakim warunkiem?, w jakim wypadku? Zdanie warunkowe łączy się ze zdaniem nadrzędnym przy pomocy spójników jeżeli, jeśli, jeśliby, gdyby, żeby, kiedy, gdy, jak, a także w przypadku, gdy. Czasem występuje korelat to.

Spójnikowe

Przy spójnikach jeżeli, jeśli, żeby, kiedy, gdy, jak, o ile występuje w obu zdaniach tryb orzekający (w różnych czasach zależnie od sensu), a zdanie złożone stanowi okres rzeczywisty:

• Jeżeli będę miał czas, to wpadnę do ciebie wieczorem.
• Jeżeli się schylam, to boli mnie w boku.
• Jeżeli się pomyliłem, nauczyciel mnie poprawiał.
• Każda myśl nasza, jeżeli ma być dla nas samych dostępna i przejrzysta, musi być ujęta słowa.
• Jeśli będziesz się pilnie uczył, osiągniesz sukces.
• Jeśli przyjdziesz do mnie, pokażę ci moją kolekcję znaczków.
• Trzeba się śpieszyć, jeśli chcecie zdążyć na pociąg.
• Jeśli nie chcesz, muszę zaczekać.
• Opowiem wam, jeśli chcecie.
• Jeśli uczyłeś się polskiego, to na pewno znasz odpowiedź na to pytanie.
• Jeśli chcesz wydawać sądy o ludziach, musisz ich poznać.
• Odyseusz groził swym towarzyszom śmiercią, jeśli nie puszczą go na wyspy.
• Jeśli złoży ofiarę Posejdonowi, będzie mógł wrócić do Itaki.
• Jeśli wzgardzicie świętym wizerunkiem, Atena was zniszczy.
• Kiedy się ma taki duży nos, to się nie nosi takich małych kapeluszy.
• Jakże człowiek drugiego ucieszy, kiedy nosi w sobie złość albo boleść.
• Można się schować w szafie, gdy się jest małym.
• Jak się człowiek śpieszy, to się diabeł cieszy.
• Jak będę chciał, to i na kamieniu dochowam się ziarna.
• Jak pani będzie miała swoje dzieci, to może bić (dziś raczej: Jak pani będzie miała swoje dzieci, to będzie je pani mogła bić).
• O ile nie poprawi się stan mojego zdrowia, nie ma mowy o wyjeździe za granicę.

Jedyny i konieczny warunek niespełnienia czynności podanej w zdaniu nadrzędnym wyrażają (bez różnicy znaczeniowej) chyba że, chyba żeby, w tekstach dawnych także chyba, chybaby:

• Wpadnę do ciebie wieczorem, chyba że będę bardzo zajęty.
• Będę siedział w domu, chyba żeby się wypogodziło.
• Nic nie powiem, chyba mnie zmuszą.

Jedyny, konieczny i pożądany warunek spełnienia czynności podanej w zdaniu nadrzędnym wyrażają byle, byleby, oby, oby tylko. Jeżeli zdanie nadrzędne jest drugie, może być poprzedzone przez a:

• Wezmę każdą pracę, byle była niedaleko od domu.
• Kup bułki, byle świeże (z opuszczonym orzeczeniem były: Kup bułki, byle były świeże).
• Byleście tylko mieli trochę gotówki, kupicie ten samochód.
• Ją uleczy samo powietrze, bylebym ją wyrwał z więzienia.
• Zdasz maturę, bylebyś chciał się uczyć.
• Oby ci uwierzył, a wszystko będzie dobrze.
• Znajdziesz czas na wszystko, obyś go tylko nie tracił na próżnowaniu.
• Ukraińcy wygrają wojnę z rosyjskim agresorem, oby tylko świat nie przestawał ich wspierać w ich wysiłkach.

Przy spójnikach jeżeliby, jeśliby, gdyby, w razie gdyby, jakby, żeby, by w obu zdaniach występuje tryb przypuszczający. Całość stanowi okres hipotetyczny (okres możliwości). Znaczeniowo część podanych przykładów wyraża niemożliwość:

• Jeślibym wygrał milion, kupiłbym willę.
• Jeżelibym się pomylił, poprawiłbyś mnie.
• Opowiedziałbym wam, jeżelibyście chcieli.
• Gdybyś się zgodził na moją propozycję, byłbym bardzo zadowolony.
• Gdybyś przyszedł do mnie, zobaczyłbyś moją kolekcję znaczków.
• Nie postępowalibyście tak, gdybyście myśleli o innych.
• Żeby kózka nie skakała, toby nóżki nie złamała.
• By nie nasienie, nie byłoby zboża (archaiczne).
• Gdyby oczy miały zęby, toby kąsały i zgrzytały.
• Jakbyście mu pokazali worek pieniędzy, toby dopiero czuł skruchę.

Okres nierzeczywisty (okres niemożliwości, wymagający w obu zdaniach II formy trybu przypuszczającego) jest we współczesnej polszczyźnie rzadki i zastępowany przez okres hipotetyczny (z dodaniem określenia czasu, gdy zachodzi obawa nieporozumienia):

• Nie postąpilibyście byli tak, gdybyście byli myśleli o innych (= Nie postąpilibyście tak wtedy, gdybyście myśleli o innych).
• Gdybyś był nie jadł tyle, nie byłbyś był taki gruby (= Gdybyś wtedy nie jadł tyle, nie byłbyś taki gruby).

Podobnie jest w okresach mieszanych. Przykłady na okres hipotetyczno-nierzeczywisty:

• Gdybym był tobą, już dawno przeprosiłbym Marysię.
• Gdyby Marysia znała angielski, dostałaby wtedy tę posadę.

Przykłady na okres nierzeczywisto-hipotetyczny:

• Gdyby Anna wyszła za Piotra, żałowałaby teraz.
• Gdybyś wczoraj tak nie przemókł, nie byłbyś teraz chory.

W wyrażeniach bezosobowych używa się bezokolicznika:

• Jeżeli się przyjrzeć bliżej, to widać małe literki.

Tryb użyty w obu zdaniach nie musi być taki sam:

• Opowiem wam, jeżelibyście chcieli.
• Chciałem przekazać mieszkanie dzieciom, jeślibym się ożenił powtórnie.
• Jeślibym się pomylił, poprawisz mnie.
• Jeśliby się teraz pośpieszył, to może zostać uratowany.
• Jeśli się pomylę, popraw mnie.
• Jeżeli chcesz oberwać, to idź tam.
• Niech mnie powieszą, jeśli nie jestem szczęśliwy.
• Jeślibym się pomylił, popraw mnie.
• Pośpieszcie się, jeśli chcecie zdążyć na pociąg.
• Jeżeli cnota jest błazeństwem, niech mi bogowie pozwolą pozostać błaznem na zawsze.
• Jakby nas znowu próbował bić, uciekniemy.
• W razie gdyby nie odnaleźli teraz tego, co szukają, będą kopać dalej.

Równoważniki zdań warunkowych

Przy tożsamości podmiotów może wystąpić imiesłowowy równoważnik zdania. Przykłady na okres rzeczywisty:

• Pracując systematycznie, zdasz egzamin.
• Ucząc się pilnie, osiągniesz sukces.
• Można się schować w szafie, będąc małym.

Okres hipotetyczny:

• Przyjmując taką propozycję, postąpiłby bardzo nierozważnie.
• Kłaniając mu się, złamałby swoje zasady.
• Wygrawszy milion, kupiłbym willę.
• Przyjrzawszy się bliżej, widać małe literki.

Powrót do początku składni

Zdania podrzędne okolicznikowe przyzwolenia

Zdanie przyzwalające wyraża przeszkody i inne niesprzyjające okoliczności, które jednak nie przeszkodziły zajściu zdarzenia wyrażonego w zdaniu nadrzędnym. Czasami okoliczność wyrażona w zdaniu przyzwalającym powinna wręcz wywołać skutek odwrotny niż wyrażony w zdaniu nadrzędnym. Test pytaniem: mimo co?, wbrew czemu?, na przekór komu?

Spójnikowe

Wskaźnikami zespolenia zdania przyzwalającego są chociaż, choć, choćby, mimo że, pomimo że, wbrew temu że, na przekór temu że, jakkolwiek, aczkolwiek, przestarzałe lubo, by, żeby, acz:

• Słońce grzało jak szalone, chociaż dawno minęło południe.
• Chociaż zauważył swój błąd, nie przyznał się do niego.
• Odyseusz wysłał swych ludzi na statek, chociaż nie bardzo chciało im się odpływać z Ajai.
• Podróż do miasta trwała dwie godziny, choć to było bardzo daleko.
• Podróż do miasta trwała aż dwie godziny, choć to nie było daleko.
• Pozostali w mieście, choć wybuchła rewolucja.
• Nie bała się ojca, choć był surowy.
• Bała się ojca, choć był łagodny.
• Wszedł do windy, choć bał się zjazdu do szybu.
• Rzepa nic nie wskórał u dziedzica, choć liczył na jego pomoc.
• Choćby mi przyszło nie spać nocami, muszę zdać ten egzamin.
• Choćbym miał tu zostać do rana, nie ruszę się stąd.
• Mimo że niezbyt dobrze się czułem, natychmiast wyjechałem.
• Mimo że byłem chory, pracowałem.
• Wybraliśmy się na przechadzkę, mimo że pora była późna.
• Mimo że pogoda wahała się, pojechaliśmy na wycieczkę.
• Putin nie może złamać bojowego ducha ukraińskich bohaterów, mimo że rzucił do walki swoje elitarne oddziały.
• Nie chciał jeść, mimo że był głodny.
• Pomimo że pogoda była piękna, nie pojechaliśmy na wycieczkę.
• Jakkolwiek zawinił, nie sądź go zbyt surowo.
• Jakkolwiek nie była zbyt piękna, wzbudzała zainteresowanie mężczyzn.
• Ewolucja jest procesem ciągłym, aczkolwiek łatwo można dostrzec jej wyraźne stadia.
• Lubo niebawem przyszedł do siebie, nie opuszczał jednak łoża przez cały dzień.
• Bym miał stracić, nie cofnę się.
• Żeby go uwiązali na łańcuchu, to ucieknie.
• Przyjaciel, acz nieco już znużony, pomagał mu wytrwale.

Równoważniki zdań przyzwalających

Możliwe jest użycie imiesłowowego równoważnika zdania, zwykle zawierającego słowo nawet. Częsty jest imiesłów współczesny, lecz uprzedni też jest możliwy:

• Nawet nie mając specjalistycznego wykształcenia, mogli skorzystać z tych wykładów.
• Nawet nie znając matematyki, można to zrozumieć.
• Pracował, nawet będąc chorym.
• Kochał ją, nawet widząc jej wady.
• Nie będąc zdolny do naśladowania, byłem przecież zdolny do miłości.
• Nawet zauważywszy swój błąd, nie przyznał się do niego.

Powrót do początku składni

Zdania podrzędne okolicznikowe czynnika towarzyszącego

Test pytaniem: w jakich okolicznościach? Inaczej zdania akcesoryjne. Często trudne do odróżnienia od zdań czasowych lub zdań okolicznikowych sposobu.

Względne

Zawierają zaimek jakkolwiek:

• Jakkolwiek wielkoduszne i odważne jest serce, staje się bezsilne wobec ciasnego umysłu.
• Jakkolwiek postąpisz, pomyśl wcześniej o przyszłości.

Równoważniki zdań akcesoryjnych

Imiesłowowy równoważnik zdania możliwy jest przy tożsamości obu podmiotów:

• Wojsko maszerowało, śpiewając.
• Idąc, kłaniał się damom, starcom i młodzieży.
• Patrzył na nią, uśmiechając się.
• Na działce świetnie się odpoczywa, obcując z przyrodą.
• Wpadł do izby, ociekając wodą.
• Nauczyciele, stojąc na ganku, omawiali ostatnie zajście.
• Woda hałasowała, spadając w mrok.
• Piszą sprawozdania, nie troszcząc się o prawdę.

Powrót do początku składni

Źródła przykładów

ramka w nowym oknie

Strona główna – Gramatyka polska

2022-03-14