Artykuł został opublikowany także na portalu JustPasteIt (dawniej Eioba).
Wersja z 2016-09-23

English version • Wersja dwujęzyczna • Bilanguage version

Grzegorz Jagodziński

Języki indoeuropejskie i semickie

1 – 2 – 3

Słownictwo

Poniżej zestawiono (niepełną) listę leksykalnych zbieżności obu rodzin językowych. Warto zwrócić uwagę, że szczególnie dużo zbieżności wykazują języki semickie z grupą germańską (szerzej na ten temat tutaj). W wielu wypadkach trudno rozsądzać, czy chodzi o wyraz odziedziczony po odległym prajęzyku, o zapożyczenie w nowszej epoce, czy też wystąpił po prostu zbieg okoliczności. Dlatego komentarze ograniczono do minimum. Niekiedy zestawienie wydaje się niewiarygodne, nie należy jednak zapominać, że nieregularne zmiany fonetyczne, w tym zmiany kolejności spółgłosek w wyrazie, wcale nie są rzadkie, tak w językach IE, jak i semickich.

Wśród języków semickich na pierwszym miejscu zwykle podano formy arabskie, gdyż w języku tym struktura spółgłoskowa wyrazów jest najmniej zmieniona w porównaniu z prajęzykiem.

Uwaga: powyższa tabela zawiera przypadki wyrazów, które występują tylko w jednej grupie języków indoeuropejskich albo takie, które są obecne w różnych grupach IE i w semickim, ale nie ma ich w innych językach nostratyckich. Uwzględniono także słownictwo związane z rolnictwem, które właśnie z uwagi na znaczenie zostało zapewne zapożyczone z jednej grupy do drugiej (w czasach prajęzyka afro-kaukaskiego nie znano jeszcze rolnictwa). Brak tu natomiast zestawień wyrazów, które można znaleźć także w innych językach w postaci sugerującej, że są one raczej odziedziczone po prajęzyku niż zapożyczone.

Postscriptum

Informacja o fonetyce rekonstruowanych form indoeuropejskich

Dla języka praindoeuropejskiego rekonstruuje się zazwyczaj 3 krótkie samogłoski właściwe: a, e, o, przy czym a mogło wystąpić tylko w specjalnych warunkach (po laryngalnej). Samogłoski te mogły tworzyć dwugłoski ai, ei, oi, au, eu, ou. W wyniku redukcji dyftongów powstawały samogłoski wysokie (niewłaściwe) i, u. Procesy morfologiczne doprowadziły do powstania samogłosek długich ā, ē, ō oraz odpowiednich długich dyftongów.

Kombinacje samogłosek i dwugłosek z następującą spółgłoską laryngalną utworzyły nowy rodzaj samogłosek długich, które różniły się od poprzednich intonacją. Możliwe było także powstanie długich ī, ū.

W wyniku redukcji samogłosek krótkich powstawały samogłoski zredukowane ^{a, e, o}, natomiast w wyniku redukcji grup samogłosek długich z następującą laryngalną powstawało ə (szwa). Listę elementów wokalicznych języka praindoeuropejskiego zamykają połączenia właściwych samogłosek z r, l, m, n (np. ar, el, om), ich postacie wzdłużone morfologicznie, ich postacie wzdłużone w wyniku zaniku następującej laryngalnej, a wreszcie ich postacie zredukowane do zgłoskotwórczej spółgłoski r̥, l̥, m̥, n̥, które mogły następnie ulegać wzdłużeniu morfologicznemu oraz wzdłużeniu w wyniku zaniku laryngalnej (dokładniej na ten temat tutaj).

Lista spółgłosek praindoeuropejskich obejmowała:

• Dwie półsamogłoski w, j; pewne fakty świadczą o istnieniu osobnego, nosowego wariantu w̃ jako trzeciej półsamogłoski (być może w rzeczywistości chodzi tu o nosową tylnojęzykową ŋ).
• Dwie spółgłoski płynne r, l.
• Dwie spółgłoski nosowe m, n; być może istniała także tylnojęzykowa nosowa spółgłoska ŋ, która rozwijała się w m lub w.
• Cztery bezdźwięczne spółgłoski szczelinowe, w tym s oraz 3 tzw. spółgłoski laryngalne (w rzeczywistości zapewne welarne), oznaczane jako H₁, H₂ i H₃ (słuszniejsze byłyby symbole x́, x, xʷ). W sąsiedztwie H₁ rozwijało się e, w sąsiedztwie H₂ – a, wreszcie w sąsiedztwie H₃ – o. Spółgłoska dźwięczna z była jedynie wariantem s przed spółgłoską dźwięczną. Poglądy o istnieniu w PIE międzyzębowych typu θ są dziś przestarzałe – wzięły się one z niewłaściwej interpretacji rzadkich grup spółgłosek w rodzaju tk.
• 5 spółgłosek dźwięcznych przydechowych bh, dh, ǵh, gh, gʷh.
• 5 spółgłosek dźwięcznych nieprzydechowych b, d, ǵ, g, gʷ (b było bardzo rzadkie, a być może występowało tylko w zapożyczeniach).
• 5 spółgłosek bezdźwięcznych nieprzydechowych p, t, ḱ, k, kʷ.

Rzeczywista liczba spółgłosek mogła być większa. Niektórzy sądzą, że istniały także labializowane warianty palatalnych ǵʷh, ǵʷ, ḱʷ. Inni domyślają się istnienia osobnego szeregu bezdźwięcznych przydechowych ph, th, ḱh, kh, kʷh, które jednak wydają się być wynikiem rozwoju grup z laryngalną.

Informacja o fonetyce semickiej

Dla stanu prasemickiego rekonstruuje się jedynie 3 samogłoski a, i, u wraz z ich wzdłużonymi odpowiednikami, dokładnie jak w klasycznym arabskim. Istniały dwugłoski aj, aw, będące najczęściej po prostu kombinacjami samogłoski i następującej spółgłoski.

Spółgłoski w językach semickich są stosunkowo mało zmienne. Pierwotny ich zestaw rekonstruuje się w oparciu o dane z różnych języków semickich.

Objaśnienia:

• Spółgłoski z kropką u dołu, tj. c̣, č̣, ĉ̣, ḍ, ṗ, ṣ, ṣ̂, ṭ, t̞, ẓ mają wymowę emfatyczną, a właściwie welaryzowaną (jak rosyjskie ł) lub glottalizowaną (z cofnięciem nasady języka w stronę tylnej ściany gardła).
• Spółgłoski kʷ, gʷ, qʷ, ḫʷ są labializowane, tj. wymawiane z zaokrągleniem warg.
• Semickie spółgłoski ṯ, ḏ są wymawiane szczelinowo jak ang. th odpowiednio w think i this. W hebrajskim i aramejskim symbole b̲, ḏ, ḡ, k̲, p̄, ṯ oznaczają szczelinowe spółgłoski będące wariantami odpowiednich spółgłosek zwartych, wymawianymi po samogłosce. W rzeczywistości b̲, p̄ były wymawiane jak v, f. W hebrajskim ḡ, k̲ miały wymowę uwularną, tj. identyczną z arabskimi ġ, ḫ, w aramejskim wymawiano je welarnie: ḡ wymawiano jak polskie ch w klechda, k̲ jak ch w kochać.
• Spółgłoski c̣, c, ʒ, č̣, č, ǯ, ĉ̣, ĉ, a także ṗ, są rekonstruowane dla dawniejszego stanu języka prasemickiego na podstawie danych z innych języków afroazjatyckich i w dzisiejszych językach semickich nie występują (choć w językach etiopskich podobne dźwięki mogły zjawić się w zapożyczeniach z języków kuszyckich).
• Spółgłoska ʒ była wymawiana jak polskie dz, ǯ jak dż, č jak cz, š jak sz. W poszczególnych językach semickich š może bardziej przypominać angielskie sh niż polskie sz.
• Spółgłoskę ŝ zapisuje się w piśmie hebrajskim literą š ze znakiem diakrytycznym i czyta dziś jak zwykłe s (tak uzupełniona litera šin nosi nazwę sin). Jej oryginalna wymowa musiała więc być pośrednia pomiędzy s (samek̲) a š (šin). Ostatnio modna jest teoria przypisująca jej wymowę boczną (grupa -ls- w zapożyczeniu balsam ma odpowiadać właśnie spółgłosce ŝ). Rekonstruowane ĉ̣, ĉ musiały być artykułowane w podobny sposób. W literaturze spotyka się także symbole ś, ć, ć̣.
• Spółgłoska q ma wymowę uwularną. W literaturze spotyka się także oznaczenie ḳ (czyli k emfatyczne).
• Spółgłoska ḫ jest szczelinowym odpowiednikiem q i jest wymawiana jak niemieckie ch w ach. Od polskiego ch różni się uwularną, bardziej „charczącą” wymową.
• Spółgłoska ġ jest dźwięcznym odpowiednikiem poprzedniej. Przypomina francuskie r tylnojęzykowe.
• Spółgłoska ḥ jest faryngalną bezdźwięczną szczelinową, artykułowaną przez cofnięcie nasady języka w kierunku tylnej ściany gardła („ściśnięcie gardła”) i nie ma nawet przybliżonych odpowiedników w żadnym z języków europejskich.
• Spółgłoska ʕ jest dźwięcznym odpowiednikiem poprzedniej. Jej poprawna wymowa sprawia trudności Europejczykom i wymaga ćwiczeń.
• Spółgłoska h wymawiana jest jak angielskie h, z językiem w położeniu neutralnym. Warto zauważyć, że żadna z semickich spółgłosek h, ḥ, ḫ nie odpowiada polskiemu ch/h. Także dźwięczne ġ, ʕ nie są identyczne z kresowym dźwięcznym h.
• Spółgłoska ʔ to zwarcie krtaniowe, jakie słychać na końcu ostro powiedzianego „nie!”.
• Spółgłoska j jest identyczna jak w polskim, natomiast w oznacza angielskie w (czyli polskie ł).
• Symbol 0 oznacza brak danej spółgłoski.

• klasyfikacja języków semickich
• klasyfikacja języków świata
• W poszukiwaniu prajęzyka
• krytyka książki Renfrewa Archeologia i język
• pochodzenie Indoeuropejczyków
• Pochodzenie Germanów
• Nieindoeuropejskie słownictwo w germańskim
• związki słowiańskiego z innymi językami
• zapożyczenia w językach słowiańskich
• nieregularne zmiany wyrazów
• Indoeuropejski słownik etymologiczny
• etymologia liczebników
• etymologia liczebników – zestawienie tabelaryczne