Artykuł został opublikowany także na portalu JustPasteIt (dawniej Eioba).
Wersja z 2007-12-27
Wieletami albo Lucicami nazywano plemiona słowiańskie mieszkające na zachód od Odry (zob. też niżej tutaj i tutaj). W przekazach łacińskich nazwa ta występuje w postaci Veletabi wywodzącej się od słowiańskiego *Veletove. Zbliżona nazwa Oueltai występuje już u Ptolemeusza i oznacza lud mieszkający gdzieś niedaleko ujścia Wisły, w sąsiedztwie Wenetów. Czy mogło chodzić o ten sam etnonim?
Wyciąganie wniosków z rzekomego podobieństwa górnoniemieckiej nazwy Wieletów – Wiltzen – do używanej do niedawna w naszym języku formy wilcy ‘wilki’ świadczy oczywiście jedynie o nadmiernym poczuciu humoru pomysłodawcy. Postać ta bowiem jest wynikiem regularnego rozwoju fonetycznego, tj. drugiej przesuwki spółgłosek, starszej formy *Weliten. Zaświadczono także spodziewaną dolnoniemiecką wersję Wilten. Wobec tego pozostawimy na boku wszelkie „wilcze” etymologie nazwy Wieletów i z wyżyn fantazji zejdziemy do padołu nauki.
W różnych językach słowiańskich spotykamy formalnie zbliżone do nazwy Wieletów wyrazy pospolite o znaczeniu ‘wielkolud’. Nie można niestety ustalić wspólnej postaci prasłowiańskiej. Staropolskie wielot sugeruje wcześniejsze *veletъ, podobnie jak rosyjskie dialektalne velet. Natomiast inna forma rosyjska, volot, jest najprawdopodobniej rezultatem rozwoju postaci *veltъ (por. *melko > moloko). Taka oboczność form *velet- : *velt- zarówno w nazwie własnej (Wieleci : Oueltai), jak i w wyrazie pospolitym (wielot, velet : volot), nie jest dla języków słowiańskich typowa. Sugeruje ona po pierwsze związek nazwy własnej (Wieleci) z wyrazem pospolitym (wielot), po drugie ich niesłowiańskie pochodzenie lub przynajmniej niesłowiański wpływ na te wyrazy.
Podobne brzmienie etnonimów Wenetów i Wieletów wydaje się być z pozoru dziełem przypadku. Zastanawia jednak równoległa oboczność *welet- : *welt- i *wenet- : *went- (formę *wenet- poświadczają niemieckie Winden < *Weneden, fińskie Venäjä czy łacińskie Veneti, natomiast formę *went- mamy w łotewskim Ventspils, niemieckim Wenden i w słowiańskim etnonimie Wiatycze). Można by przyjąć zatem, że *welet- ~ *welt- było jakąś archaiczną mutacją *wenet- ~ *went- w ustach jakiegoś niewenetyjskiego ludu. Do myślenia daje zwłaszcza formalne podobieństwo obu tych terminów ze słowiańskimi przymiotnikami o znaczeniu ‘wielki’.
Otóż stopień równy, brzmiący dziś w polskim wielki, a w rosyjskim vielikij, zdaje się nawiązywać do nazwy własnej Wieletów. Jest on rozszerzeniem dawnego przymiotnika *velь (porównaj też formę przysłówkową wiele < *velě). Wyraz ten ma przekonującą etymologię indoeuropejską, a rdzeń *wel- ~ *wol- występuje nawet w różnych rozszerzeniach i derywatach. Oprócz słowiańskiego *velь można wymienić tu ang. will, łac. velle, volō ‘chcieć’, słow. *volěti ‘woleć’, volja ‘wola’, velěti ‘pragnąć’ (zachowane w rosyjskim), gr. éldomai < *wel-d- ‘pragnę’, eílō < *wel-jō ‘ściskam’, słow. *vol-d-ja ‘władza’, *vol-d-ati ‘władać, rządzić’, tocharski A wäl ‘władca, książę’, wälts < *wel-do- lub *wel-dho- ‘1000’ (dosł. ‘wielość, wielka liczba’).
Przymiotnik wielki ma dziś w polskim stopniowanie nieregularne. Stopień wyższy przysłówka brzmi więcej < *vętj- < *went-j-, natomiast dzisiejszy stopień wyższy przymiotnika większy zastąpił starsze więt-szy < *vęt- < *went-). Należy podkreślić, że wyraz ten nie ma żadnej innej wiarygodnej etymologii. Istnieje jednak możliwość powiązania tego z kolei przymiotnika z nazwą własną Wenetów.
Różne nazwy własne ulegają zmianie w rzeczowniki pospolite. Od nazwy własnej będącej imieniem władcy utworzono terminy król (wyraz ten mógł istnieć w słowiańskim przed czasami Karola Wielkiego i oznaczać człowieka wolnego, jednak współczesne znaczenie związane jest bezsprzecznie z osobą wspomnianego monarchy) oraz cesarz i car. Etnonimy nie stanowią wyjątku. Można tu przytoczyć zmianę znaczenia Cygan ‘członek narodu Romów’ > cygan ‘kłamca’, opartą na błędnym przekonaniu, że wszyscy Cyganie to kłamcy. Podobnie z etnonimu Żyd rozwinęło się pospolite pejoratywne określenie żyd. W czasach przedpiśmiennych z plemiennej nazwy Teutonów (Þiuda) zrobiono przymiotnik cudzy (< *tjudjь-jь).
Słowianie, jak i inne ludy, mieli zwyczaj przejmować do swojego języka nazwy potężnych ludów, z którymi się spotykali, jako nazwy pospolite o znaczeniu ‘duży’. Z tego właśnie powodu z terminu Avar-in (z tworzącym liczbę pojedynczą formantem -in jak w Słowianin, Tatarzyn, Rusin, Litwin itd.) utworzono wyraz pospolity *obr-inъ > *obri-m > olbrzym. Nieregularna zmiana -in > -im była możliwa, gdy zatarła się świadomość pierwotnego znaczenia. Podobnie wstawienie -l- ma charakter nieregularnej zmiany fonetycznej. Etymologię tę, w tym pierwotność -in, potwierdzają staroczeskie ober ‘gigant’ oraz staroruskie obrinъ, lm obre. Domniemania zaś Bańkowskiego, który wyprowadza wyraz olbrzym z wymyślonego ad hoc średniogórnoniemieckiego *ober-brīm, są całkowicie fantastyczne i pozbawione podstaw, jak i wiele innych jego pomysłów.
Warto przy okazji zauważyć, że wysuwano i inne etymologie wyrazu *obrinъ. Według najmniej przekonującej z nich, wyraz ten miałby wywodzić się z języka Gotów, w którym znaleziono wyrazy abrs ‘silny, gwałtowny’, abraba ‘bardzo’, biabrjan ‘być zaskoczonym’, przy czym związku tej rodziny wyrazów z etnonimem Awarów nie można ostatecznie wykluczyć. W nordyckim istniał przedrostek afer- o znaczeniu ‘bardzo’. Za spokrewnione ostatnio uważa się ostatnio stir. ōbar, uabar ‘swawola’, ōmon, uamon ‘strach’, wal. ofer ‘zarozumiały’, ofn ‘strach’ i na tej podstawie rekonstruuje IE *obhr-. Natomiast śir. abor- oraz wal. afr- ‘bardzo’ to prawdopodobnie zapożyczenia z germańskiego, choć dawniej na ich podstawie rekonstruowano IE *abhro-. Dalsze związki z iliryjskim etnonimem Abroi, trackim Abro- i alb. afër ‘blisko’ bywają kwestionowane choćby ze względów semantycznych.
Nazwa ogrów, olbrzymów znanych z legend germańskich, może również wywodzić się z etnonimu Awarów. Inna hipoteza głosi jednak, że podstawa wyrazu, fr. ogre, zaświadczona dopiero w końcu XVII wieku, jest zniekształceniem wyrazu odpowiadającemu wł. orco, który z kolei albo wywodzi się z germ. słowa obecnego w stang. orc, zapożyczonego z celtyckiego orc ‘młody dzik’, albo też kontynuuje łac. Orcus, imię demona śmierci. Spekulowano na temat związku ogrów z innym ludem, mianowicie z Węgrami. Źródłosłowu doszukiwano się wreszcie w imionach biblijnych olbrzymów Goga i Magoga (które najprawdopodobniej wywodzą się od nazw ludów) lub w imieniu Oiagrosa, greckiego boga rzek, ojca Orfeusza. Twierdzono też, że jest to wyraz późny, utworzony jakoby dopiero w końcu XVII wieku. Nie jest to prawdą: w rzeczywistości wyraz ten jest zaświadczony już w drugiej połowie XII wieku, w dziele Chrétiena de Troyes Perceval, li contes del graal.
Wyrazem pospolitym stała się natomiast na pewno nazwa własna legendarnego plemienia Gigantów (pol. gigant, gigantyczny, gr. gígas, fr. géant, ang. giant). W mitologii Kaszub i Kociewia istnieje określenie olbrzyma – Rugan, pochodzące od nazwy germańskiego nadmorskiego plemienia Rugiów (zob. tutaj i tutaj). Nie ma więc najmniejszych powodów, by zakładać, także że z nazwy własnej Wenetów nie mógł powstać przymiotnik *vętъ-jь lub *vętjь-jь (zachowany w pol. większy, więcej). Trzy ostatnie przykłady (olbrzym, gigant i Rugan) stanowią przecież dokładną analogię. Istnieje nawet pośredni dowód. Otóż w X wieku kagan chazarski Josef przytacza w liście związaną z etnonimem Wenetów nazwę Wiatyczów (jako Wnntit) i tłumaczy ją jako ‘magni, gigantes’.
Warto także zwrócić uwagę na drugą nazwę Wieletów, Lucice. Ma ona mianowicie związek z przymiotnikiem luty ‘dziki, srogi, groźny’ i zdaje się potwierdzać powyższy wywód: Wieleci musieli wydawać się innym Słowianom groźnymi, srogimi, olbrzymimi, być może z uwagi na swoich groźnych niesłowiańskich przodków. Ciekawe w tym kontekście jest także germańskie słowo *wild- ‘dziki’ < *welti-. Słowo to wiąże się czasem z pol. wełna < *wilna, ang. wool, goc. wulla < PG *wulnō, łac. lāna < *wl̥H-, jakoby dzicy ludzie mieli zmierzwione, wełniste włosy.
Niezależnie od tego, czy etymologia ta jest prawdziwa, należy zauważyć, że:
Czy ostatecznie istnieje związek między nazwami Wenetów i Wieletów? Być może etnonim Wieleci powstał jako rodzaj słowiańskiej etymologii ludowej:
Aby dopuścić taki scenariusz, należałoby założyć sąsiedztwo wenetyjsko-słowiańskie już na przełomie er lub nieco później. Nie jest ono niemożliwe. Dowody archeologiczne wskazują, że nadbałtyccy Wenetowie dotarli na zwolnione przez Scytów ziemie naddnieprzańskie, i tam w okresie od schyłku III w. p.n.e. do II w. n.e. byli twórcami kultury zarubinieckiej. Być może więc to sąsiadujący z nimi Słowianie nadali im nazwę Wieletów – Wieltów, odnotowaną przez Ptolemeusza i odnoszoną do jakiegoś plemienia mieszkającego na wschód od Wisły, może nawet na terenach kultury zarubinieckiej. Ta wschodnia gałąź Wenetów mogła z czasem ulec slawizacji, a następnie, uczestnicząc w wędrówkach Słowian w VI wieku, mogła skolonizować tereny na zachód od Odry.