Artykuł wymaga przeglądarki z obsługą języka JavaScript.
Wersja z 2008-11-28

Grzegorz Jagodziński

Wstęp do typologii syntaktycznej

1 – 2 – 3 – 4 – 5

Różne typy języków

Objaśnienia:

• B – forma bazowa (słownikowa),
• S – podmiot zdania nieprzechodniego (np. Janek śpi),
• A – agens (np. Janek kocha Gosię) lub działacz (gdy nie istnieje rola podmiot zdania nieprzechodniego),
• P – pacjens (np. Janek kocha Gosię) lub doznający (gdy nie istnieje rola podmiot zdania nieprzechodniego),
• T – temat czyli obiekt przenoszony (np. Janek dał Ewie kwiaty), w języku polskim dopełnienie bliższe wyrażane biernikiem,
• R – recypiens czyli obiekt przyjmujący (np. Janek dał Ewie kwiaty), w języku polskim dopełnienie dalsze wyrażane celownikiem,
• G – determinans (przydawka dopełniaczowa, np. kwiaty Ewy).

Duże litery oznaczają role, małe – odpowiadające im różne związki składniowe czy formy wyrazów. Kropka oznacza nieistnienie danej roli syntaktycznej w języku. Pierwsza cyfra w symbolu oznacza typ główny, druga podtyp w obrębie danego typu głównego. Klasyfikacja typów głównych oparta jest na synkretyzmach występujących w rolach S, A, P i G, klasyfikacja podtypów oparta jest na rolach P, T, R i G. W następnej kolejności języki klasyfikowane są w zależności od związków między S a T lub R, wreszcie z uwagi na synkretyzm formy bazowej z innymi formami (zakładamy, że jest ona zawsze różna do determinansa, choć różnica ta nie musi być wyrażona morfologiczną formą wyrazu). Opisy odnoszą się do języków przypadkowych (stosujących oflagowywanie). Numery w nawiasach umieszczają dany typ w oryginalnej klasyfikacji Milewskiego.

W przedstawionej tabeli pominięto wypadki nieodróżniania w języku agensa od pacjensa, co zdarza się skrajnie rzadko (znany jest tylko jeden taki wypadek, ale nawet tam nie wiadomo, czy w odróżnianiu obu funkcji nie pomaga składnia czy szyk). Uwzględniono natomiast wypadki, gdy nie odróżnia się w żaden sposób obiektów przenoszonych od obiektów przyjmujących. Pominięto również możliwość istnienia odrębnej roli składniowej donora (np. Janek dał Ewie kwiaty) – we wszystkich dotąd zbadanych językach podmiot w zdaniu z czasownikiem dać wyrażany jest tak samo jak agens, i choć zwykle możliwe są zdania w rodzaju Ewa dostała kwiaty od Janka, to pozostają one sposobem opisu stanu recypiensa, a nie aktywnej czynności agensa – donora.

Należy pamiętać, że olbrzymia większość języków należy do zaledwie kilku typów spośród 457 podanych w tabeli, pozostałe występują bardzo rzadko, a nawet pozostają zupełnie teoretyczne. Zaliczenie konkretnego języka do któregoś z wyszczególnionych typów nie zawsze jest jednoznaczne. Zwłaszcza podział języków z uwagi na sposoby wyrażania ról T i R musi wzbudzać daleko idące wątpliwości. Czasowniki trójmiejscowe inne niż dać (i często z nim synonimiczne) mogą bowiem wykazywać całkiem inne właściwości składniowe. Widać to dobrze w języku polskim, gdzie obok indyrektywnej składni Janek dał Ewie kwiaty mamy także składnię sekundatywną Janek obdarował Ewę kwiatami.

Więcej objaśnień w części poprzedniej.