Błędy z zakresu biologii rozpowszechnione w języku potocznym

Akacje nie rosną we Polsce, ale na afrykańskich sawannach. Można je zobaczyć także w ogrodach botanicznych. Obejmują licznych przedstawicieli rodzajów Acacia, Senegalia, Vachellia i innych pokrewnych. Akacje należą do rodziny motylkowatych (bobowatych, Fabaceae), a w jej obrębie do podrodziny brezylkowatych (Caesalpinioideae). Nazwą „akacja” określa się jednak błędnie także robinię akacjową czyli grochodrzew akacjowy (Robinia pseudoacacia), drzewo należące do tej samej rodziny, ale do innej podrodziny (bobowatych właściwych, Faboideae), pochodzące z USA i często sadzone w polskich parkach. Robinia jest cenną rośliną miododajną, nasadzaną na terenach zdegradowanych i podatnych na erozję. Jest też gatunkiem bardzo ekspansywnym, a jej obecność ujemnie wpływa na różnorodność gatunkową siedliska, które zajmuje.

Warto zauważyć, że w rodzinie motylkowatych używa się mnóstwa błędnych określeń roślin.

Bzy (Sambucus sp.) to rośliny rodzime dla polskiej flory. Zwane są czasem „dzikimi bzami”. Należą do rodziny piżmaczkowatych (Adoxaceae), dawniej zaliczano je do przewiertniowatych (Caprifoliaceae). Bez czarny (Sambucus nigra) i bez hebd (Sambucus ebulus) mają białe kwiaty i czarne owoce, bez koralowy (Sambucus racemosa) ma owoce koralowoczerwone. Nazwą „bez” (lub „bez lilak”) określa się jednak błędnie lilak (Syringa vulgaris), krzew pochodzący z Bałkanów, często sadzony w polskich parkach i ogrodach i dziczejący. Lilak ma kwiaty niebieskawofioletowe, choć uprawia się także odmiany o kwiatach białych. Należy do rodziny oliwkowatych (Oleaceae).

Cieciorka (Coronilla sp.) to rodzaj głównie azjatyckich roślin z rodziny motylkowatych (bobowatych, Fabaceae); niektóre gatunki (po polsku wciąż określane jako cieciorki) zaliczono ostatnio do pokrewnego rodzaju Securigera. Tam właśnie trafiła ostatnio najbardziej znana cieciorka pstra (Securigera varia, dawniej Coronilla varia), roślina ozdobna, dawniej używana w lecznictwie, obecnie zaniechana, ponieważ jest trująca. W każdym razie cieciorka nie jest i nigdy nie była jadana.

Inną rośliną, choć podobną z kształtu liści i należącą do tej samej rodziny Fabaceae, jest ciecierzyca (Cicer sp.).  Różne jej gatunki rozpowszechnione są głównie w strefie śródziemnomorskiej. Ciecierzyca pospolita (Cicer arietinum) jest cenną rośliną jadalną, dziś występującą tylko w formie udomowionej (lub dziczejącej). Ciecierzyca pospolita jest podstawowym składnikiem hummusu, bywa też jadana z kapustą, podobnie jak groch. Powiedzenie „groch z kapustą”, z łacińskiego „cicer cum caule”, oznaczające przypadkową zbieraninę, bałagan, nieład, odnosi się w istocie właśnie do ciecierzycy, a nie do grochu. Ale też i nie do cieciorki. Uwaga: cieciorką określana bywa także samica cietrzewia, ptaka z rzędu kuraków.

Warto zauważyć, że w rodzinie motylkowatych używa się mnóstwa błędnych określeń roślin. Mimo to trzeba odróżniać trującą cieciorkę od jadalnej ciecierzycy!

W rodzinie motylkowatych używa się mnóstwa błędnych określeń roślin. I tak, groszek to nie zdrobnienie od groch, ale nazwa odrębnego, choć zbliżonego rodzaju roślin. Jego nazwa naukowa to Lathyrus. Rodzaj ten jest bogaty w gatunki, łącznie opisano ich około 160. W florze polski występuje 15 gatunków rodzimych i trwale zadomowionych. Rośliny te rosną zarówno w podmokłych, jak i suchych zbiorowiskach trawiastych, na wydmach, w zaroślach i lasach. Do popularnych roślin ozdobnych należą groszek pachnący (Lathyrus odoratus) i groszek szerokolistny (Lathyrus latifolius). Wiele gatunków jest uprawianych; szczególnie ważną rośliną jadalną i pastewną, uprawianą od 10 tysięcy lat, jest groszek siewny (Lathyrus sativus), zwany też jako lędźwian siewny. W stanie dzikim gatunek ten rośnie w Azji Mniejszej, uprawiany bywa na terenie Europy Środkowej, a także w Indiach. Popularny jest we Włoszech, często można go znaleźć właśnie pod włoską nazwą cicerchia. Kiedyś był on szeroko znany i jadany także w Polsce, dziś jest trudny do dostania. Groszek siewny błędnie nazywa się grochem ruskim, grochem piasków, soczewicą ruską lub soczewicą podlaską. Warto wiedzieć, że różne gatunki groszku, w tym groszek siewny, zawierają neurotoksynę powodującą latyryzm, chorobę neurodegeneracyjną, jeśli roślina jest spożywana w dużych ilościach i przed dłuższy czas. Spożywanie niewielkich ilości uważane jest za bezpieczne dla zdrowia.

Innym, choć pokrewnym gatunkiem jest groch zwyczajny (Pisum sativum), który często jest błędnie nazywany groszkiem (np. gdy mowa o zielonym groszku). Zdrobnienia takiego nie powinno się używać, skoro oznacza ono inną roślinę. Groch jest uprawiany od 9 tysięcy lat. Jest doskonale znany w Polsce, między innymi jako składnik tradycyjnej polskiej potrawy – grochu z kapustą. To właśnie na grochu zwyczajnym przeprowadzał swoje doświadczenia prekursor genetyki – Gregor Mendel. Żeby jeszcze bardziej zagmatwać sprawę grochu i groszku, warto wiedzieć, że z badań molekularnych wynika, że rodzaj groch (Pisum) jest zagnieżdżony w obrębie rodzaju groszek (Lathyrus).

W niektórych miejscach Polski grochem nazywa się także fasolę (Phaseolus sp.). Jest to oczywiście rażącym błędem (dowodzącym braku wykształcenia), którego należy się wystrzegać.

Rzymianie jadali wiele różnych roślin strączkowych, ale najpopularniejszą z nich nie był groch, lecz ciecierzyca (Cicer arietinum). Łacińskie powiedzenie cicer cum caule, tłumaczone jako „groch z kapustą”, odnosi się właśnie do ciecierzycy, a nie do grochu.

Jeszcze innym rodzajem roślin motylkowatych jest soczewica (Lens sp.), którą należy odróżnić od groszku, grochu i ciecierzycy mimo błędnej praktyki nazywania groszku siewnego soczewicą ruską lub podlaską. Soczewica jadalna (Lens culinaris) jest z jedną z najstarszych roślin uprawnych. Była jadana już 11 tysięcy lat temu. Dawniej chętnie uprawiano ją i jadano także w Polsce. Od kształtu nasion soczewicy wzięła się nazwa soczewki.

Aby zobaczyć, jak wygląda ciecierzyca, otwórz odpowiedni akapit.

Kasztan (Castanea sp.) to rodzaj drzew z rodziny bukowatych (Fagaceae), o mocno kolczastych owocach i nasionach jadanych co najmniej od czasów rzymskich. W południowej Europie rośnie kasztan jadalny (Castanea sativa), inne gatunki kasztanów rosną w Ameryce i Azji. Nazwę tej rośliny przenosi się także na inny, bliżej niespokrewniony rodzaj kasztanowiec (Aesculus sp.) z rodziny mydleńcowatych (Sapindaceae). W południowo-wschodniej Europie rośnie kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum), Azję i Amerykę Północną zasiedlają inne gatunki kasztanowców. Zarówno kasztany, jak i kasztanowce nie występują naturalnie w Polsce, są jednak spotykane dość często. Kasztana spotyka się w ogrodach botanicznych, rzadziej w parkach. Kasztanowiec zwyczajny jest natomiast często sadzony i dziczejący. Nasiona kasztanowców zawierają trujące saponiny, choć kasztanowiec kalifornijski jest jadalny, co dodatkowo pogłębia zamieszanie. Obie rośliny mieszano już w czasach starożytnych i kasztanowce zwano kasztanami końskimi (por. epitet gatunkowy hippocastanum, od greckiego hippos = koń). Dlatego właśnie maść, której głównym składnikiem jest wyciąg z nasion kasztanowca, zwana jest maścią końską. Duże kuliste nasiona wykorzystywane przez dzieci do zabawy nie są kasztanami (tak mogą je nazywać tylko poeci), ale nasionami kasztanowca. Nasiona kasztana można natomiast czasem kupić w sklepie i zjeść po upieczeniu.

Mlecz to roślina o naukowej nazwie Sonchus sp. Potocznie tak nazywa się (niepoprawnie) mniszek. Mniszek to roślina o naukowej nazwie Taraxacum sp. Potocznie używa się (niepoprawnej) nazwy mlecz.

Nieszpułka (Mespilus germanica lub Crataegus germanica) to roślina z rodziny różowatych (Rosaceae), blisko spokrewniona z głogiem lub wręcz włączana do rodzaju głóg (Crataegus). Uprawiana jest w parkach jako roślina ozdobna. Owoce nieszpułki przypominają małe jabłka, są jadalne zwykle po przemrożeniu, bowiem dopiero wtedy stają się słodkie. Już 3000 lat temu zjadali je Persowie, znane były też na Kaukazie (jej grecka nazwa méspilon jest związana z protokartwelskim *sxmarṭl-, choć etymologia ludowa wiąże ją z greckim mésos ‘środek’ i pĩlos ‘piłka’ z uwagi na półkulisty kształt owoców). Od Persów uprawę nieszpułki przejęli Grecy, a potem Rzymianie. Do XVII wieku roślina pozostawała znana do tego stopnia, że jej nazwa zmieniała się w sposób nieregularny (por. łacińskie mespilus, niemieckie Mispel, angielskie medlar, dialektalne francuskie mêle dla owocu i mêlier dla drzewa z początkowym m-, ale literackie francuskie nèfle dla owocu i néflier dla drzewa, polskie nieszpułka z początkowym n-). Obecnie owoce nieszpułki są mało znane, a w Polsce praktycznie zupełnie nieznane.

Nieszpułką nazywa się błędnie także inną, pokrewną roślinę, pochodzącą z Chin, o nazwie naukowej Eriobotrya japonica. Błędy występują zresztą w całej historia poznania tego gatunku. I tak, pierwotnie zaliczono ją do rodzaju Mespilus, a za jej ojczyznę uznano Japonię, stąd epitet gatunkowy. Zdarzało się nawet określanie jej nazwą nieszpułki kaukaskiej. W języku polskim ostatnio przeważa nazwa nieśplik japoński, spotyka się jednak także inne nazwy: miszpelnik japoński, groniweł japoński, kosmatka japońska, lokwat (z kantońskiego lou⁴ gwat¹ ‘czarna pomarańcza’), szesek (z hebrajskiego). Roślina ta jest od dawna uprawiana w wielu krajach (m.in. w Chinach, Japonii, Indiach, USA, krajach śródziemnomorskich) jako ozdobna, a także dla smacznych owoców, z których sporządza się przetwory, a nawet wino. W Polsce jest zupełnie nieznana, nieobecna nawet w podręcznikach dendrologii opisujących gatunki uprawiane w parkach.

Bandikot to gryzoń z rodziny myszowatych z płd.-wsch. Azji, Bandicota sp., potocznie tak nazywa się (niepoprawnie) jamraja. W rzeczywistości poprawna jest podobna nazwa bandik wobec wymarłego w połowie XX wieku gatunku Chaeropus ecaudatus z rzędu jamrajów Peramelemorphia. Natomiast w stosunku do gryzonia używa się także nazwy bandikut.

Kleszcze (Ixodida) to rząd stawonogów z gromady pajęczaków (Arachnida), podgromady roztoczy (Acari). Są to znane hematofagi (krwiopijne pasożyty zewnętrzne). Jako pajęczaki kleszcze nie mają skrzydeł. Nazwą „kleszcz” (lub „kleszcz latający”) określany jest błędnie także strzyżak sarni (strzyżak jeleni, strzyżak jelenica, Lipoptena cervi), gatunek zupełnie innego hematofaga, stawonoga z gromady owadów (Insecta), rzędu muchówek (Diptera), rodziny narzępikowatych (wpleszczowatych, Hippoboscidae).

Mól włosienniczek (Tineola bisselliella), znany też jako mól odzieżowy lub mól ubraniowy, to motyl z rodziny molowatych (Tineidae), znany z upodobania do niszczenia ubrań. Formy dorosłe nie pobierają pokarmu, larwy żywią się tkaninami, z których wykonane są ubrania. Jako mole określane bywają też błędnie inne gatunki szkodliwych motyli, przede wszystkim omacnica spichrzanka (Plodia interpunctella), zwana molem spożywczym lub molem kuchennym, motyl z rodziny omacnicowatych (Pyralidae), którego larwy żerują na produktach spożywczych. Czasem za „mola spożywczego” brany jest inny gatunek z tej samej rodziny o podobnych zwyczajach żywieniowych, mklik mączny (Ephestia kuehniella).

Owocówka (Cydia sp.) to rodzaj motyla z rodziny zwójkowatych. Najbardziej znanym gatunkiem jest szkodnik jabłek, owocówka jabłkóweczka, Cydia pomonella. Potocznie tak nazywa się (niepoprawnie) wywilżnę. Nazwa „owocówka” nie oznacza gatunku muchówki! Gatunek o nazwie naukowej Drosophila melanogaster to po polsku wywilżna karłowata, drozofila, octówka albo muszka owocowa, ale nie owocówka. Wywilżna, określana również terminami drozofila, muszka owocowa lub octówka, zwana jest też błędnie owocówką.