Wersja z 2023-03-08

Błędy na maturze z biologii

czyli jak poprawnie pisać i czego unikać

Zebrała pierwotną wersję: Sandra Przybysz, na podstawie wielu źródeł

Redakcja i obszerne uzupełnienia: Grzegorz Jagodziński

Korepetycje z biologii

Oto lista poprawnych sformułowań, słów kluczowych i wskazówek przydatnych na egzaminie maturalnym z biologii.

Uwagi ogólne

Rysowana tabela musi być zamknięta.
Wykres musi zawierać jednostki, musi być zaznaczone zero.
Oś X jest osią zmiennej niezależnej, oś Y zmiennej zależnej (Y zależy od X), np. jeśli temperatura wpływa na pH, to temperatura musi być na osi X, a pH na osi Y.
Zmienna, na którą my wpływamy (np. temperatura, poziom oświetlenia), jest niezależna; natomiast zmienna zależna to jest to, co mierzymy jako rezultat eksperymentu, np. szybkość rozkładu substancji przez enzym lub intensywność wydzielania tlenu.
Tendencja zawartości czegoś na przestrzeni lat może być spadkowa lub wzrostowa, nie: tendencja spada lub wzrasta.
Piszemy: zwykle, najczęściej, rzadko, dużo, nie: zawsze, nigdy, nieograniczone.
Na ogół: coś może być szkodliwe, nie: coś jest szkodliwe¹.
Używamy formy: hamowanie, nie: zahamowanie, spowalnianie.
Problemy badawcze formułujemy tak, by nie odnosiły się tylko do metodyki wykonanego doświadczenia i by nie zakładały działania czegoś, co dopiero mamy zbadać (np. jak wpływają allelopatiny na rozwój nasion).
Podajemy zawsze, jaki gatunek jest obiektem badań, dlatego piszemy np.: obecność grzybów mikoryzowych zwiększa pobieranie jonów przez roślinę XYZ, nie: obecność grzybów mikoryzowych zwiększa pobieranie jonów.
Porównujemy coś do czegoś i skupiamy się na tym, co się porównuje, np. porównanie układu limfatycznego do krwionośnego wymaga skupienia się na układzie limfatycznym.
Przy zadaniach z transportu zawsze podajemy skąd, dokąd, przez co, za pomocą czego.
Używamy sformułowania: ciśnienie parcjalne gazów (np. w powietrzu), nie: ciśnienie gazów.
Średnica czegoś może być większa, nie: szersza.
Gdy pytanie dotyczy sposobu, w jaki coś się odbywa lub coś wpływa na coś innego, należy w miarę możliwości podać przyczynę i mechanizm zjawiska.
Gdy pytanie dotyczy wpływu jakiegoś czynnika, piszemy o tym czynniku, a nie o jego braku (np. przy pytaniu o wpływ światła nie piszemy o wpływie ciemności).
Gdy pytanie dotyczy wpływu jakiegoś czynnika, piszemy o tym czynniku, a nie o tym co się dzieje w jego obecności (np. przy pytaniu o wpływ światła nie piszemy o rozwoju w obecności światła).
Wniosek z doświadczenia nie może być zbyt ogólny, np. perz wykazuje allelopatię ujemną – zmniejsza szybkość kiełkowania nasion grochu, nie: między perzem a grochem występuje allelopatia ujemna.

Komórka i biochemia

Wapń, jony wapnia, nie: wapno, jony wapna.
W odniesieniu do wiązania między cząsteczkami cysteiny o postaci —S—S— używamy terminu: mostek disiarczkowy, mostek dwusiarczkowy, mostek disulfidowy, wiązanie disiarczkowe, wiązanie disulfidowe, nie: mostek siarczkowy, wiązanie siarkowe, wiązanie siarczkowe, wiązanie tiolowe, wiązanie sulfonowe.
Rybosomy to struktury komórkowe, nie: organelle².
W jąderku powstają podjednostki rybosomów, nie: całe rybosomy.
Szorstka siateczka śródplazmatyczna, czyli szorstkie retikulum endoplazmatyczne, zawiera rybosomy.
Ściana komórkowa (o ile jest obecna) nadaje kształt komórce, nie: błona komórkowa nadaje kształt komórce.
Cholesterol zmniejsza płynność błony fosfolipidowej, nie: usztywnia.
Struktura przestrzenna białka warunkuje jego funkcję katalityczną dzięki jej przestrzennemu dopasowaniu do substratu, które warunkuje obniżenie energii aktywacji, zajście konkretnej reakcji i powstanie konkretnego produktu (należy wyjaśnić, co daje przestrzenne dopasowanie, podając przynajmniej jeden z trzech wymienionych skutków), nie: dzięki przyśpieszeniu reakcji (tautologia).
Reakcja jest anaboliczna, gdy jest reakcją syntezy, gdy ze związków prostszych powstają związki bardziej złożone, gdy wymaga dostarczenia energii / ATP, nie: gdy poziomu energetycznego produktów jest wyższy niż substratów (nie zawsze tak jest).
Energia jest uwalniana w czasie hydrolizy wiązań wysokoenergetycznych ATP, źródłem energii jest hydroliza, energia (potrzebna do czegoś, np. do wykonania pracy) pochodzi z hydrolizy, nie: energia powstaje w czasie hydrolizy.
Mitochondria dostarczają ATP, w mitochondriach wytwarzane jest ATP, mitochondria dostarczają energii, energia jest przetwarzana, przekształcana, uwalniana, dostarczana, nie: energia powstaje, energia jest wytwarzana, energia jest produkowana, energia jest generowana³, energia jest przechowywana, energia jest magazynowana.
Gdy mowa o wymianie gazowej, odnosimy się najlepiej zarówno do tlenu, jak i do dwutlenku węgla (zdecydowanie nigdy wyłącznie do CO₂).
Usunięcie neuroprzekaźnika jest konieczne do zamknięcia kanałów jonowych, co warunkuje ustalenie różnicy stężeń jonów po obu stronach błony i przywrócenie jej pobudliwości, nie: usunięcie przekaźnika jest niezbędne dla repolaryzacji błony (odpowiedź powinna nawiązywać do stanu depolaryzacji).

Wirusy i drobnoustroje

Mówimy: namnażanie wirusów, nie: rozmnażanie wirusów.
Efektem cyklu litycznego jest namnożenie wirusa i zniszczenie (liza, śmierć) komórki, lub: powstanie wirusów potomnych i opuszczenie przez nie komórki, nie: (tylko) zniszczenie komórki.
Wirusy i niektóre bakterie są oporne na antybiotyki, nie: odporne na antybiotyki.

Rośliny

U mszaków są listki, nie: liście.
U roślin następuje programowana śmierć komórki, nie: apoptoza⁴.
W nasionach zachodzi hydroliza materiałów zapasowych.
Drewno większości roślin okrytonasiennych składa się z naczyń bez ścian poprzecznych, a drewno roślin nagonasiennych składa się z cewek zawierających jamki, nie: drewno roślin okrytonasiennych składa się z naczyń, a drewno roślin nagonasiennych składa się z cewek.
Bielmo pełni funkcję spichrzową⁵, nie: odżywczą.
Nasiona w pewnych warunkach dłużej zachowują zdolność kiełkowania, nie: w tych warunkach jest lepsza zdolność kiełkowania nasion.
Woda jest pobierana wraz z solami mineralnymi, nie: z gleby pobierana jest woda.
W wypadku mikoryzy strzępki zastępują włośniki.
Suchy lód w szklarni sprawia, że jest więcej dwutlenku węgla, co ogranicza fotooddychanie, zatem fotosynteza zachodzi z większą intensywnością / powstaje więcej produktów fotosyntezy / następuje zmniejszenie strat i zwiększenie plonów.
Z fotosystemów / z cząsteczek chlorofilu wybijane są elektrony, nie: fotosystemy / cząsteczki chlorofilu są donorem elektronu, nie: fotosystemy / cząsteczki chlorofilu pochłaniają energię i ulegają wzbudzeniu.
W fotosyntezie między błonami (w przestrzeni międzybłonowej) wytwarza się potencjał chemiosmotyczny, tak samo jak między błonami mitochondrium.
Aparaty szparkowe otwierają się na dzień, nie: w ciągu dnia, w czasie dnia.
Światło hamuje wzrost hipokotyla, nie: brak światła powoduje znaczne wydłużenie hipokotyla, nie: im mniej światła, tym dłuższy hipokotyl siewek.
Badamy wpływ wyciągu z perzu (nie: wpływ perzu, nie: wpływ podlewania nasion grochu wodą, w której moczono kłącza perzu, nie: wpływ allelopatin z kłączy perzu) na zdolność kiełkowania nasion grochu.

Zwierzęta

Gąbki mają mezohyl, nie: mezogleę.
Stawonogi mają odnóża (także: nogi), nie: nóżki, nie: kończyny.
Owady mają trzy pary nóg / odnóży krocznych / tułowiowych, nie: trzy pary odnóży.
Na pytanie o cechy budowy odpowiadamy np.: odnóża pierwszej pary u turkucia są duże i szerokie, masywne, dobrze umięśnione, mają kolce (haczyki, wyrostki, ząbki, pazurki) umożliwiające drążenie korytarzy w ziemi, nie: turkuć ma odnóża grzebne.
Owady mają skrzydła, nie: skrzydełka.
Rozwój z przeobrażeniem niezupełnym, przeobrażenie niezupełne, hemimetabolia, dopuszczalne: przeobrażenie niecałkowite, półprzeobrażenie, nie: przeobrażenie niepełne, przeobrażenie częściowe, przeobrażenie pośrednie, przeobrażenie proste, rozwój niezupełny.
O przeobrażeniu niezupełnym mówimy, gdy w cyklu rozwojowym (w rozwoju osobniczym) nie występuje stadium poczwarki, nie: gdy larwa jest podobna do formy dorosłej (imago).
Jamy szpikowe kości ptaków są wypełnione powietrzem, nie: kości pneumatyczne ptaków są puste.
W wyniku zmiany objętości klatki piersiowej ptaków zmienia się objętość worków powietrznych, przez które przechodzi powietrze i możliwa jest wentylacja, nie: płuca ptaków zmieniają objętość.
Przystosowaniem ptaków do lotu jest wykształcenie lekkiego, rogowego dzioba, nie: utrata zębów (zob. tutaj).
Rola symbiotycznych pierwotniaków żyjących w żołądku przeżuwaczy polega na trawieniu celulozy wchodzącej w skład pokarmu, nie: biorą udział w trawieniu pokarmu, nie: stanowią źródło białka dla przeżuwacza, nie: dostarczają zwierzęciu enzymów trawiących celulozę, nie: rozkładają niestrawione związki.

Człowiek

Komórki gruczołowe błony śluzowej wydzielają śluz, nie: błona śluzowa wydziela śluz.
Insulina powoduje obniżenie poziomu glukozy we krwi, nie: obniża.
Tkanka chrzęstna, tkanka chrzęstna szklista, chrząstka, nie: tkanka szklista.
Tkanka kostna, istota zbita tkanki kostnej, tkanka kostna zbita, nie: tkanka zbita, kość (w znaczeniu tkanki).
Istota zbita tkanki kostnej, nie: tkanka zbita.
Kościozrosty występują w czaszce dorosłego człowieka.
Najbardziej masywne kręgi są w odcinku lędźwiowym, bo utrzymują ciężar górnej części ciała.
Guzki zębów, nie: guzełki.
Zęby trzonowe są masywne, mają dużą powierzchnię, mają guzki, mają wgłębienia, nie: są płaskie, nie: są spłaszczone.
Mięśnie poprzecznie prążkowane szkieletowe, nie: mięśnie poprzecznie prążkowane.
Fermentacja mlekowa lub (poprawniej!) mleczanowa (w mięśniach), nie: fermentacja (bez określenia jaka).
Wzrost tempa metabolizmu jest skutkiem szybkich skurczy włókien mięśniowych, nie: wzrost tempa metabolizmu prowadzi do pojawienia się dreszczy, wzrost tempa metabolizmu prowadzi do pojawienia się skurczy mięśni szkieletowych.
Podczas zintensyfikowanych przemian metabolicznych uwalniane jest ciepło, nie: wskutek wzrostu tempa metabolizmu podnoszona jest temperatura.
W wyniku większej intensywności reakcji metabolicznych większa część energii chemicznej ulega zamianie w ciepło, nie: w wyniku większej intensywności reakcji metabolicznych produkowane jest ciepło.
W jamie ustnej trawione są polisacharydy (wielocukry), nie: cukry.
Żółć emulguje tłuszcze, nie: trawi⁷.
„Wentylacja płuc”, ewentualnie „cykl wentylacyjny”, ostatecznie: „ruchy oddechowe”, nie: oddychanie⁸.
Między pęcherzykami płucnymi a naczyniami włosowatymi (lub: w płucach) zachodzi wymiana gazowa zewnętrzna, nie: oddychanie.
Między naczyniami włosowatymi a tkankami ciała (lub: w tkankach) zachodzi wymiana gazowa wewnętrzna, nie: oddychanie.
Wewnątrz komórek, w mitochondriach, zachodzi oddychanie komórkowe, nie: oddychanie.
Węzeł zatokowo-przedsionkowy generuje impulsy, nie: impulsy nerwowe.
Namnażanie i różnicowanie erytrocytów, nie: powstawanie erytrocytów.
Krew natlenowana, utlenowana lub natleniona, nie: utleniona.
Krew odtlenowana lub nienatleniona, nie: nieutleniona.
Wiązanie hemoglobiny z tlenem to natlenowanie lub utlenowanie, nie: utlenianie.
Stężenie glukozy we krwi, nie: poziom glukozy we krwi.
Wydalanie to usuwanie zbędnych i toksycznych produktów przemiany materii, nie: usuwanie niestrawionych resztek pokarmu.
Opisując powstawanie obrazu na siatkówce, należy zacząć od podania, że na rogówkę padają promienie świetlne odbite od widzianego przedmiotu.
Tarcza nerwu wzrokowego, lepiej niż: plamka ślepa.
Tarcza nerwu wzrokowego (plamka ślepa) to miejsce wyjścia nerwu wzrokowego, nie: miejsce, w którym przebiega nerw wzrokowy.
Rodopsyna zawarta w komórkach siatkówki absorbuje (pochłania) fotony (światło), co zmienia jej strukturę przestrzenną (kształt) i prowadzi do transdukcji (przekazania) sygnału (powstania impulsu nerwowego).
Cholesterol jest prekursorem hormonów steroidowych, nie: hormonów pochodzenia tłuszczowego, hormonów nadnerczy.
Przeciwciała wiążą antygeny, nie: niszczą antygeny.
Podczas zapłodnienia plemnik łączy się z oocytem, nie: z komórką jajową.
Enzymy uwolnione z akrosomu rozpuszczają wieniec promienisty oocytu, nie: komórki jajowej, nie: akrosom przebija ścianę komórki oocytu, nie: enzymy zawarte w akrosomie trawią błonę komórkową oocytu.

Genetyka

Kod genetyczny każdego organizmu jest (zasadniczo) taki sam, nie: organizmy mają różne kody genetyczne.
W genetyce zmianom podlega informacja genetyczna, nie: kod genetyczny.
Nukleotydy w parach są komplementarne.
Nić mRNA ma sekwencję aminokwasów od 5′ do 3′, nie: od 3′ do 5′.
Proces translacji rozpoczyna się od przyłączenia (lub inicjacja translacji polega na przyłączeniu) końca 5′ mRNA do małej podjednostki rybosomu, nie: translacja rozpoczyna się od połączenia mRNA z rybosomem.
Rozmnażanie płciowe umożliwia rekombinację materiału genetycznego (u) osobników potomnych.
Crossing over to wymiana fragmentów DNA między chromatydami chromosomów homologicznych, która prowadzi do powstania nowych kombinacji alleli genów.
Krzyżowanie wsobne, nie: krewniacze.

Ekologia

Nisza podstawowa jest zawsze taka sama, nisza realizowana jest zawężona, nie: nisza podstawowa jest ograniczona.
Liczba gatunków, nie: bogactwo gatunkowe (w odpowiedzi, w której mowa o ilości, nawet jeśli pytanie dotyczyło bogactwa gatunkowego).
Im wyższy poziom troficzny, nie: wraz ze wzrostem poziomu troficznego⁹.
Kilka gatunków zwierząt i plankton to grupa organizmów, nie: zwierząt.

Przypisy

1. ↑ W niektórych przypadkach można pisać jednoznacznie o szkodliwości. Np. antybiotyki działają bakteriobójczo lub bakteriostatycznie. Ale ich działanie nefrotoksyczne czy uszkadzające narząd słuchu może mieć miejsce lub nie, i nie wolno twierdzić kategorycznie, że antybiotyki są pod tym względem szkodliwe.

2. ↑ Rybosomy są nieobłonione.

3. ↑ Energia jest wytwarzana z masy (z materii) w procesach jądrowych zachodzących na Słońcu. Mimo to dawniej mówiono o wytwarzaniu energii w mitochondriach, a nawet zalecano takie sformułowanie w kluczach maturalnych. Dziś wciąż o wytwarzanej energii piszą niektóre podręczniki akademickie, np. ceniona wśród studentów medycyny Biochemia Harpera. Jednak na maturze mówienie o produkcji energii jest już niedopuszczalne i skutkuje utratą punktu.

4. ↑ Po apoptozie nie zostaje nic, a po programowanej śmierci komórki zostaje ściana komórkowa.

5. ↑ Jego główna funkcja to gromadzenie materiałów zapasowych dla rozwijającego się zarodka. Zamiast bielma w nasieniu może występować także obielmo lub też materiały zapasowe są gromadzone w samym zarodku, w jego liścieniach.

6. ↑ Np. larwy jętek i ważek nie są podobne do postaci dorosłych.

7. ↑ Żółć to nie enzym, a emulgator.

8. ↑ Oddychanie to inaczej dezelektronacja, proces odrywania elektronów od atomu. Nie ma nic wspólnego ze zjawiskami fizjologicznymi.

9. ↑ Poziom troficzny nie rośnie.

Źródła

Zakazane na maturze

Zobacz też:

Błędy rozpowszechnione w języku potocznym
Inne artykuły z dziedziny biologii
Czy brak zębów jest przystosowaniem do lotu?
Pytania z chemii (poziom gimnazjum / szkoły podstawowej)
Proste obliczenia chemiczne
Procenty i stężenia
Pytania z fizyki (poziom gimnazjum / szkoły podstawowej)

Korepetycje z biologii