Artykuł został opublikowany także na portalu JustPasteIt (dawniej Eioba).
Wersja z 2020-07-24

Część poprzednia Spis treści Część następna

Grzegorz Jagodziński

Jakie związki łączą słowiański
z innymi językami IE?

1 – 2 – 3

Słownictwo bałtosłowiańsko-indoirańskie

Łatwo znaleźć odpowiedniości bałtosłowiańsko-indoirańskie, które prawdopodobnie są liczniejsze nawet niż bałtosłowiańsko-germańskie, choć gorzej poznane. Mamy tu więc:

1) izoglosy bałtosłowiańsko-indoirańskie (pośrednio popierające tezę o pokrewieństwie BS); niektóre mają nawiązania w innych językach IE:

2) izoglosy wyłącznie słowiańsko-indoirańskie (bez bałtyjskich):

3) izoglosy wyłącznie bałtyjsko-indoirańskie (bez słowiańskich); podane przykłady mogą być zapożyczeniami:

Bałtosłowiańsko-ormiańskie zbieżności leksykalne

Poza grupą północno-zachodnią z jednej strony, a językami indoirańskimi z drugiej strony, nie widać jakiejś podgrupy języków indoeuropejskich, z którą słowiański wykazywałby jakieś bardziej oczywiste związki genetyczne. Odrzucając hipotezę decem – taihun, równie pozbawioną podstaw podobnie jak i cała teoria glottalna (w swoim oryginalnym sformułowaniu), pozostaje powrócić do hipotezy kentum – satəm. Chodzi tu o podział języków IE na 2 grupy w zależności od rozwoju dawnych zwartych palatalnych oznaczanych jako ḱ, ǵ, ǵh. W językach kentum wymieszały się one z dawnymi k, g, gh, natomiast w satəm rozwinęły w afrykaty (typu ć) lub spiranty (typu s). Np. w słowiańskich na miejscu IE ḱ, ǵ, ǵh mamy odpowiednio s, z, z. Stąd np. polskiemu sto (s) odpowiada łacińskie kentum (k) (pisane centum; w wymowie klasycznej każde c wymawiano jak k) oraz sanskryckie śata (ś). Widać, że łacina (podobnie jak grecki, germański czy celtycki) to język kentum, natomiast słowiański i bałtyjski to języki satəm.

W niektórych nowszych opracowaniach, zwłaszcza dokonywanych przez autorów zachodnich, nie przywiązuje się już wagi do podziału na języki satəm i kentum. Tymczasem istnieją przesłanki, by twierdzić, że podział ten był ważną izoglosą powstałą na pewnym etapie rozwoju indoeuropejszczyzny. I tak na przykład, istnieje szereg ciekawych, starych zgodności leksykalnych między należącym do grupy satəm językiem ormiańskim a grupą bałtosłowiańską, pomimo złożonej przeszłości ormiańskiego.

Tego rodzaju zbieżności mogą świadczyć o niegdysiejszej bliskości terytorialnej dialektów protoormiańskich i protobałtosłowiańskich, co samo w sobie nie powinno dziwić z uwagi na ich satemowy charakter. Ormiański łączy jednak ze słowiańskim także szereg elementów systemu koniugacyjnego. W obu grupach używa się imiesłowów na -lo- w połączeniu z czasownikiem ‘być’ do tworzenia perfectum (cneal em ‘urodziłem się’). W ormiańskim imiesłowy te mają co prawda znaczenie bierne, lecz fakt ten łatwo objaśnić biorąc pod uwagę zanik formacji na -no- i -to-, obecnych w słowiańskim. Podobne formacje znały jeszcze tylko umbryjski (w futurum exactum) i tocharski (o znaczeniu potencjalnym). Wśród formacji aorystu, zarówno w ormiańskim, jak i w słowiańskim występują formacje tematyczne, pochodzące ze zmieszania pierwotnego PIE aorystu i imperfectum. Wreszcie tak w ormiańskim, jak i w słowiańskim występuje nowe imperfectum, w skład którego wchodzą formy czasownika ‘być’ (orm. bere-i : słow. bьra-axъ). Odnowione, choć w nieco inny sposób, imperfectum istnieje także w germańskim, w łacinie i w litewskim.

Rozmaitość słowiańskich form czasownikowych dowodzi zdaniem pewnych badaczy (Gołąb), że w procesie genezy języka słowiańskiego brały udział dialekty zbliżone do ormiańskich, na które nasunęły się dialekty bałtosłowiańskie.

Zbieżności języków bałtosłowiańskich z innymi językami satəm

W pewnych przypadkach obserwujemy zbieżności języków słowiańskich z językami bałkańskimi:

Sporo jest zbieżności bałtycko-bałkańskich, bez udziału słowiańskiego. Część z nich jest niepewna, rzadko kiedy mamy bowiem pewność co do znaczenia słów trackich:

Sporo innych paraleli tracko-bałtosłowiańskich obejmuje także niektóre inne języki IE.

Część poprzednia Spis treści Część następna