Klasyfikacja części mowy

Część poprzedniaPowrót do pierwszej strony

Spis treści

  1. Pojęcie części mowy
  2. Szkolna klasyfikacja części mowy
  3. Kryteria wyróżniania części mowy
  4. Szczegółowa charakterystyka części mowy

Pojęcie części mowy

Pojęcie części mowy – łac. partes orationis – funkcjonuje w nauce o języku od dawnych czasów i oznacza klasy gramatyczne wyrazów. Choć w praktyce szkolnej lista części mowy wydaje się być ustalona i bezdyskusyjna, tak jednak wcale nie jest. Ponadto ścisłe odpowiedniki znaczeniowe pewnych polskich wyrazów występujące w innych językach (np. w angielskim) niekoniecznie muszą być tam zaliczane do tej samej klasy gramatycznej co odpowiadające im wyrazy polskie. Dotyczy to na przykład pewnych zaimków. Stąd wypada podkreślić, że wszystko co napisano poniżej odnosi się w pełni tylko do języka polskiego, wynika z polskiej tradycji (opartej na tradycji łacińskiej) i może być tylko do pewnego stopnia zastosowane w innych językach.

Szkolna klasyfikacja części mowy

Tradycyjnie mówi się o 10 częściach mowy. Są to (podaję na razie uproszczone kryteria ich wyróżnienia):

  1. rzeczowniki – nazywają osoby i przedmioty (kto? co?),
  2. przymiotniki – nazywają cechy jakościowe osób i przedmiotów (jaki?),
  3. liczebniki – określają liczbę lub kolejność przedmiotów (ile? który z kolei?),
  4. zaimki – nie mają treści znaczeniowej, pełnią funkcję różnych innych części mowy,
  5. czasowniki – informują o czynnościach, stanach i zjawiskach (co robi? co się z nim dzieje?),
  6. przysłówki – nazywają cechy jakościowe czynności (jak? gdzie? kiedy?),
  7. przyimki – informują o stosunkach między przedmiotami, łącząc części zdania o niejednakowej funkcji składniowej,
  8. spójniki – informują o stosunkach między przedmiotami i czynnościami, łącząc części zdania o tej samej funkcji,
  9. wykrzykniki – wyrażają uczucia lub pełnią funkcję apeli,
  10. partykuły (wyrazki) – wzmacniają lub modyfikują znaczenie innych wyrazów.

Pierwsze pięć części mowy, tj. rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki, czasowniki, określane są jako części mowy odmienne. Dalej dzieli się je na odmienne przez przypadki (deklinowalne: rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki – czasem określane łącznie jako imiona) oraz na odmienne przez osoby (koniugowalne: czasownik – czasem określane jako słowa). Pozostałe, tj. przysłówki, przyimki, spójniki, wykrzykniki i partykuły, to części mowy nieodmienne. Określenia „odmienny” i „nieodmienny” są tradycyjne i czasami nie zgadzają się z rzeczywistością językową – pewne przysłówki odmieniają się bowiem przez stopniowanie (np. daleko – dalej – najdalej), istnieje też sporo nieodmiennych zaimków (np. tam) i liczebników (np. pojedynczo). Nieodmienne są też pewne rzeczowniki obcego pochodzenia (np. menu).

Rzeczowniki to wyrazy nazywające. Przymiotniki, liczebniki i przysłówki to wyrazy określające. Przyimki i spójniki określamy jako wyrazy relacyjne, czasowniki jako informujące. Wykrzykniki również mogą być określone jako informujące albo wydzielone w odrębną grupę jako symptomatywno-apelatywne. Partykuły można określić jako modyfikujące. Zaimki nie należą właściwie do żadnej z tych grup, jednak zaimki rzeczowne można włączyć do klasy wyrazów nazywających, zaś zaimki przymiotne, liczebne i przysłowne – do wyrazów określających.

Wyrazy samodzielne mogą tworzyć skończone wypowiedzi w pewnych sytuacjach – czyli mogą pełnić funkcje zdań lub równoważników zdań. Oto przykłady takich jednowyrazowych wypowiedzi:

Te 7 skończonych wypowiedzi, wyrażonych kolejno rzeczownikiem, przymiotnikiem, liczebnikiem, czasownikiem, przysłówkiem, zaimkiem i wykrzyknikiem, mogło paść jako odpowiedzi na następujące kolejno zadawane pytania:

Przyimki, spójniki i partykuły należą do wyrazów niesamodzielnych, nie mogą bowiem spełniać funkcji równoważników zdań. Np. przed, lub, czy nie mogą być skończonymi wypowiedziami. Wyrazy niesamodzielne nie mogą też pełnić funkcji części zdania. Np. w zdaniu Pies biega przed domem przyimek przed nie stanowi części zdania – okolicznik miejsca buduje grupa dwóch wyrazów przed domem.

Szkolna klasyfikacja części mowy
  odmienne nieodmienne
przez przypadki przez osoby
  samodzielne niesamodzielne
nazywające rzeczownik      
zaimek rzeczowny
określające przymiotnik   przysłówek  
zaimek przymiotny zaimek przysłowny
liczebnik  
zaimek liczebny  
informujące   czasownik wykrzyknik  
modyfikujące       partykuła
relacyjne       przyimek
spójnik

Wykrzykniki służą do wyrażania uczuć, natomiast pozostałe części mowy są znakami przedmiotów myśli. Wszystkie wyrazy oprócz wykrzykników są więc określane jako znaczące.

Kryteria wyróżniania części mowy

Aby ustalić, jaką częścią mowy jest dany wyraz, bierze się pod uwagę następujące kryteria:

  1. semantyczne (znaczeniowe),
  2. gramatyczne:
    1. morfologiczne (formalne),
    2. syntaktyczne (składniowe).

przy czym niestety jedno kryterium najczęściej nie wystarcza. Dzieje się tak dlatego, że definicje 10 części mowy, podane na wstępie, są wystarczające tylko w typowych przypadkach. Zauważmy bowiem, że:

O przynależności wyrazów śpiewanie, mowa, młodość, czerwień do rzeczowników decydują kryteria formalne (odmiana przez przypadki, brak możliwości odmiany przez rodzaje i osoby) i składniowe (wyrazy te mogą pełnić funkcje podmiotu, dopełnienia itd., nie mogą natomiast stanowić samodzielnie orzeczenia).

Równie niesłuszne byłoby stosowanie tylko kryterium formalnego:

Ostatnio kryteria formalne znalazły jednak zastosowanie wobec imiesłowów. Wyrazy te tradycyjnie uznawane za formy odmiany czasownika obecnie traktuje się jako przymiotniki (i dlatego od niedawna obowiązuje łączna pisownia nie z imiesłowami).

Stosowanie tylko kryterium syntaktycznego również nie wystarcza do zaklasyfikowania danego wyrazu do jednej z 10 wyróżnionych kategorii. Wystarczy porównać 2 zdania reprezentujące ten sam model składniowy, np. pies jest kudłaty i on jest kudłaty. W pierwszym w funkcji podmiotu występuje rzeczownik, w drugim zaimek.

Szczegółowa charakterystyka części mowy

Uwzględniając powyższe uwagi należałoby dokonać następującej, ściślejszej klasyfikacji części mowy:

1. Rzeczowniki – wyrazy samodzielne nazywające, odmienne przez przypadki i liczby, mające natomiast stały i określony rodzaj. Nazywają osoby (człowiek, dziecko, król, pisarz), istoty żyjące (drzewo, muchomór, pies), przedmioty (biurko, długopis, fabryka, dolina), zjawiska (burza, deszcz) i pojęcia abstrakcyjne (smutek, uciecha, sukces, miłość). Do rzeczowników zalicza się także nazwy czynności (czytanie, mowa), cech (biel, starość) i liczb (jedynka, piątka, podwójność), przy czym nazwy te są bardziej abstrakcyjne od informacji przekazywanych przez czasowniki, przymiotniki i liczebniki. Rzeczownikami są wreszcie nazwy własne, odnoszące się do indywidualnych osób, istot, rzeczy, a więc imiona, nazwiska, tytuły, nazwy geograficzne (Adam, Mickiewicz, Chłopi, Warszawa, Śnieżka).

Rzeczowniki odpowiadają na pytania kto? co?, jeśli występują w roli podmiotu. Mogą również pełnić funkcję dopełnienia lub okolicznika (często wraz z przyimkiem) i wtedy odpowiadają na pytania poszczególnych przypadków: kogo? czego? komu? czemu? kogo? co? kim? czym? o kim? o czym? W pewnych przypadkach także przydawka bywa wyrażona rzeczownikiem (w dopełniaczu: dom ojca). Wreszcie rzeczownik (w narzędniku) może spełniać rolę orzecznika w orzeczeniu złożonym (Michał jest studentem).

2. Przymiotniki – wyrazy samodzielne określające, odmienne przez przypadki, liczby i rodzaje, podlegają też zazwyczaj stopniowaniu, nazywają cechy jakościowe osób i przedmiotów (jaki?).

3. Liczebniki – wyrazy samodzielne określające, odmienne przez przypadki i rodzaje, zwykle mające określoną liczbę, niektóre jednak mają odrębne formy liczby pojedynczej i mnogiej. Jako główne kryterium ich wyróżnienia przyjmuje się, że określają liczbę lub kolejność przedmiotów (ile? który z kolei?).

4. Zaimki – wyrazy samodzielne, nie mają treści znaczeniowej, pełnią funkcję różnych innych części mowy: rzeczowników, przymiotników, liczebników i przysłówków i przejmują ich właściwości.

5. Czasowniki – wyrazy samodzielne informujące, odmienne przez osoby, informują o czynnościach, stanach i zjawiskach (co robi? co się z nim dzieje?).

6. Przysłówki – wyrazy samodzielne określające, nieodmienne, podlegają jednak często stopniowaniu, nazywają cechy jakościowe czynności (jak? gdzie? kiedy?).

7. Przyimki – wyrazy niesamodzielne relacyjne, nieodmienne, informują o stosunkach przestrzennych i czasowych między przedmiotami.

8. Spójniki – wyrazy niesamodzielne relacyjne, nieodmienne, informują o stosunkach przestrzennych i czasowych między przedmiotami i czynnościami.

9. Wykrzykniki – wyrazy samodzielne nieodmienne uznawane niekiedy za informujące. Nie należą do wyrazów znaczących, gdyż wyrażają uczucia lub pełnią funkcję apeli, nie są więc znakami przedmiotów czyichś myśli.

10. Partykuły (wyrazki) – wyrazy niesamodzielne modyfikujące, nieodmienne, wzmacniają lub modyfikują znaczenie innych wyrazów.

wyrazy autor klasyfikacji
Milewski Strutyński Saloni Laskowski Wróbel
algebra, alibi, aluminium, białość, burza, czerń, czerwień, część, człowiek, ćwierćnuta, deszcz, dzień, głębokość, góra, grubość, instruktaż, kamień, litr, malaria, mercedes, okno, okolica, organy, pan, pole, Polska, połowa, prosta, przyjaźń, przystanek, ręka, rzut, siad, skok, spirytualia, szóstka, tabu, wieczór, wysokość, zorza rzeczownik rzeczownik rzeczownik rzeczownik rzeczownik
szkoda, żal, wstyd rzeczownik   czasownik niewłaściwy predykatyw  
biały, cierpliwy, cichy, czarny, duży, głupi, inteligentny, kwaśny, mocny, okrągły, pyskaty przymiotnik jakościowy przymiotnik przymiotnik przymiotnik przymiotnik
gorączkowy, kaleki, nadmorski, ojcowski, psi, wrocławski, żelazny przymiotnik relacyjny przymiotnik przymiotnik przymiotnik przymiotnik
blond, bordo, khaki, mini przymiotnik nieodmienny   przymiotnik   przymiotnik
powinien, rad, gotów przymiotnik   czasownik niewłaściwy predykatyw  
ćwierć, milion, tysiąc, zero liczebnik główny liczebnik rzeczownik    
jeden liczebnik główny liczebnik przymiotnik   liczebnik
dwa, oba, trzy, pięć, dwadzieścia liczebnik główny liczebnik liczebnik liczebnik liczebnik
mnóstwo liczebnik główny nieokreślony liczebnik rzeczownik    
kilka, kilkanaście, kilkadziesiąt, kilkaset, parę, wiele liczebnik główny nieokreślony liczebnik liczebnik liczebnik liczebnik
dwoje, oboje, pięcioro, dwadzieścioro liczebnik zbiorowy liczebnik liczebnik liczebnik liczebnik
kilkoro liczebnik zbiorowy nieokreślony liczebnik liczebnik liczebnik liczebnik
pół, półtora liczebnik ułamkowy liczebnik liczebnik   liczebnik
pierwszy, drugi, trzeci, setny liczebnik porządkowy liczebnik przymiotnik przymiotnik przymiotnik
dwojaki, siedmioraki liczebnik wieloraki liczebnik przymiotnik przymiotnik przymiotnik
wieloraki liczebnik wieloraki nieokreślony liczebnik przymiotnik    
pojedynczy, podwójny, potrójny, poczwórny liczebnik mnożny liczebnik przymiotnik przymiotnik przymiotnik
dwukrotny, stokrotny liczebnik wielokrotny liczebnik przymiotnik przymiotnik przymiotnik
wielokrotny liczebnik wielokrotny nieokreślony liczebnik przymiotnik    
dwakroć liczebnik przysłówkowy liczebnik partykułoprzysłówek    
dwukrotnie liczebnik przysłówkowy liczebnik przymiotnik    
wielokrotnie liczebnik przysłówkowy nieokreślony liczebnik przymiotnik    
ja, ty, on, my, wy zaimek rzeczowny osobowy zaimek rzeczownik rzeczownik rzeczownik
on, ów, ten, ten sam zaimek rzeczowny wskazujący zaimek przymiotnik    
mój, twój, swój, nasz, wasz, jego, jej, ich zaimek rzeczowny dzierżawczy   przymiotnik   przymiotnik
się zaimek rzeczowny zwrotny   rzeczownik    
kto, co, cóż zaimek rzeczowny pytajny   rzeczownik    
kto, co zaimek rzeczowny względny   rzeczownik relator względnik
nikt, nic zaimek rzeczowny przeczący   rzeczownik rzeczownik rzeczownik
ktoś, coś, ktokolwiek, cokolwiek, byle kto, byle co zaimek rzeczowny nieokreślony   rzeczownik rzeczownik rzeczownik
wszyscy zaimek rzeczowny upowszechniający   rzeczownik    
taki, taki sam, inny zaimek przymiotny wskazujący   przymiotnik    
jaki, który, czyj zaimek przymiotny pytajny   przymiotnik    
jaki, który, czyj zaimek przymiotny względny   przymiotnik relator względnik
niczyj, nijaki, żaden zaimek przymiotny przeczący   przymiotnik    
jakiś, któryś, czyjś, jakikolwiek, pewien, jaki taki zaimek przymiotny nieokreślony   przymiotnik przymiotnik przymiotnik
każdy zaimek przymiotny upowszechniający   przymiotnik   przymiotnik
tyle zaimek liczebny wskazujący   liczebnik liczebnik  
ile zaimek liczebny pytajny   liczebnik liczebnik  
ile zaimek liczebny względny   liczebnik relator względnik
dużo, mało zaimek liczebny nieokreślony   przymiotnik   liczebnik
ileś, kilka, trochę zaimek liczebny nieokreślony   liczebnik liczebnik liczebnik
wszystek zaimek liczebny upowszechniający   przymiotnik przymiotnik  
tu, tutaj, tam, stąd, wtedy, tak, tak samo, inaczej zaimek przysłowny wskazujący przysłówek partykułoprzysłówek   przysłówek
jak, gdzie, skąd, odkąd, dokąd, kiedy, czemu, dlaczego, którędy zaimek przysłowny pytajny przysłówek partykułoprzysłówek    
jak, gdzie, skąd, odkąd, dokąd, kiedy, gdy, czemu, dlaczego, którędy, kędy zaimek przysłowny względny przysłówek partykułoprzysłówek relator relator
nijak, nijako, nigdzie, znikąd, donikąd, nigdy zaimek przysłowny przeczący   partykułoprzysłówek    
jakkolwiek, gdziekolwiek, niekiedy, gdzie bądź, którędy bądź, jakoś, gdzieś, dokądś zaimek przysłowny nieokreślony   partykułoprzysłówek   przysłówek
wszędzie, zawsze, zewsząd zaimek przysłowny upowszechniający   partykułoprzysłówek    
chodzić, czuć, czytać, dawać, grzmieć, pracować, spać, uczyć się, wisieć czasownik czasownik czasownik właściwy czasownik czasownik
słychać, widać, czuć, stać, świtać, brakować, należeć, mdlić czasownik czasownik czasownik niewłaściwy predykatyw czasownik
blisko, daleko, dobrze, dużo, głucho, mocno, przeciwnie, szybko, wiele, wyraźnie, wysoko przysłówek przysłówek przymiotnik przysłówek przysłówek
prawdopodobnie, zupełnie przysłówek przysłówek przymiotnik modalizator  
bardzo, do dziś, drogą, góra (milion, góra dwa), het, na schwał, nieco, opodal, piechotą, prawie, przenigdy, ukradkiem, wczoraj, wkrótce, wprost, zaraz, zbyt przysłówek przysłówek partykułoprzysłówek przysłówek przysłówek
bez mała, na pewno przysłówek przysłówek partykułoprzysłówek modalizator  
można, trzeba, należy, warto, wiadomo przysłówek przysłówek czasownik niewłaściwy predykatyw czasownik
bez, dla, jako (występującego jako pełnomocnik), ku, między, na, niż (mam przyjaciela lepszego niż ty), o, od (ode), opodal (czegoś), przed, w (we), wbrew, z (ze), za przyimek przyimek przyimek przyimek przyimek
albo, ani, czyli, i, im, jako, lub, nie (panna nie panna), niż, tylko, tym, więc spójnik spójnik spójnik spójnik współrzędny spójnik
mianowicie, na przykład spójnik modulant wprowadzający spójnik spójnik współrzędny  
bo, bowiem, chociaż, gdy, gdyby, ponieważ, zanim, że, żeby, to (jak chcesz, to…) spójnik spójnik spójnik spójnik podrzędny spójnik
czy, li partykuła pytająca   partykułoprzysłówek partykuła  
aha, dobra, doprawdy, istotnie, no, oczywiście, owszem, pewno, tak, zaiste, zgoda, z pewnością partykuła twierdząca modulant waloryzujący wykrzyknik dopowiedzenie dopowiedzenie
ale, ani (ani mi się śni), nie partykuła przecząca modulant waloryzujący wykrzyknik dopowiedzenie dopowiedzenie
czyżby partykuła wątpiąca modulant waloryzujący wykrzyknik dopowiedzenie  
bodaj, byle, oby, nuże partykuła życząca modulant modalny partykułoprzysłówek partykuła operator trybu
niech, niechaj, niechże partykuła rozkazująca modulant modalny partykułoprzysłówek partykuła operator trybu
by, bym, byś, byśmy, byście partykuła przypuszczająca modulant modalny partykułoprzysłówek modalizator  
być może, chyba, czyżby, jakoby, może, niby, pewnie, rzekomo partykuła wątpiąca modulant modalny partykułoprzysłówek modalizator partykuła
choć, jedynie, jeno, jeszcze, już, tylko, wprost, zwłaszcza partykuła ograniczająca modulant sytuujący partykułoprzysłówek modalizator partykuła
niespełna, około, ponad, z (ze; rozmawialiśmy ze dwie godziny) partykuła ograniczająca modulant sytuujący partykułoprzysłówek partykuła przyliczebnik
gdzieś, tuż (tuż obok, tuż za rogiem), wprost, zaraz partykuła ograniczająca modulant sytuujący partykułoprzysłówek partykuła przywyrazek
aż, nawet, nie (nie on, nie kupił), niestety, raczej, również partykuła wzmacniająca modulant afektujący partykułoprzysłówek partykuła partykuła
aby (czy ty aby nie kłamiesz), ale, ależ, a nuż, ci, cóż, -ć, i (nie chciał i patrzeć), no, przecież, tak (tak w połowie miesiąca), tam, to (kogo to), toć, -że (-ż) partykuła wzmacniająca modulant afektujący partykułoprzysłówek partykuła modalizator
-kroć, razy partykuła mnożna   partykułoprzysłówek    
bądź, byle, -kolwiek, lada, -ś partykuła nieokreślona   partykułoprzysłówek partykuła  
ach, aj, ech, hej, och, oj, ojej, rany boskie wykrzyknik właściwy wykrzyknik wykrzyknik wykrzyknik wykrzyknik
ahoj, cześć, dobranoc, halo, hej, hura, hurra wykrzyknik parentetyczny wykrzyknik wykrzyknik wykrzyknik wykrzyknik
a sio, dalej, hetta, hola, nuże, prr, sio, stop, uwaga, wio, wiśta, won wykrzyknik apelatywny nakaźnik wykrzyknik wykrzyknik  
bum, hop, chlup, cmok, hops, huzia, kukuryku, pst, szur, szust, tik-tak, tyk wykrzyknik onomatopeiczny   wykrzyknik wykrzyknik / predykatyw czasownik


Ciąg dalszy: tabele fleksyjne według Tokarskiego


Tworzenie form imiennych


Strona głównaGramatyka polska

2022-03-14