Wersja z 2023-08-03

Wyrazy z rzadkimi grupami dźwięków

Napisał Grzegorz Jagodziński, autor internetowej gramatyki języka polskiego i kursu języka polskiego dla cudzoziemców. Skróty i symbole objaśniono tutaj.

Autor tego artykułu nie widzi żadnego racjonalnego powodu, aby przy spolszczaniu obcych wyrazów zmieniać w sposób znaczący ich oryginalną wymowę, a w szczególności aby zmieniać samogłoskę -i- na -y- po t, d, r. Grupy z -i- nie są już dziś egzotyczne dla Polaków, a nasz język rekonstruuje je często w wyrazach zapożyczonych, w których kiedyś obowiązywały grupy z -y-. Oto przykłady (obejmujące tylko wyrazy zapisywane zgodnie z zasadami polskiej pisowni i tylko takie, w których -i- oznacza samogłoskę, a nie [j]):

Formy z -ty-, -dy-, -ry- zwyciężają w nowych zapożyczeniach, gdy już istnieje podobny i pokrewny znaczeniowo wyraz, np. audyt, nie audit, bo audytorium. Uwaga: elastik, plastik to określenia materiału, elastyki to elastyczne spodnie (niekoniecznie wykonane z elastiku), plastyk to człowiek zajmujący się plastyką: malarstwem, rzeźbą, grafiką, architekturą (niemający nic wspólnego z plastikiem).

Podobnie zachowują się dziś często także spółgłoski c, s, z, cz, dż, sz, ż:

Grupy -di-, -ri-, -łi-, -si-, -zi- występują też na granicy przedrostka (rodzimego lub obcego) i rdzenia lub dwóch rdzeni; jest tu także możliwa wymowa z rozdzielającym zwarciem krtaniowym, zwłaszcza w wyrazach rodzimych:

Oryginalne -ly-, -ky-, -gy- ulegają zwykle zmianie przy spolszczaniu do -li-, -ki-, -gi-, jednak i ta reguła też przestaje powoli obowiązywać:

Bardzo rzadkie są wyrazy, które rozpoczynają się od y- wymawianego zgodnie z pisownią: ylen, ylid, ypsilon.

Sekwencja liter rz oznacza w polskiej pisowni zwykle dźwięk [ž] (lub [š]), jednak istnieją wypadki, w których rz oznacza rzeczywiście [rz], ewentualnie [rź]. Rzadkie jest też połączenie . Oto takie wypadki:

Niekiedy uważa się, że nietypowe dla języka polskiego są wyrazy zawierające spółgłoski podwojone. Tymczasem można podać wiele przykładów takich wyrazów. Szczególnie licznie geminaty występują na szwach morfologicznych:

Afrykaty c, dz, cz, dż, ć, dź można uważać za dźwięki złożone ze zwartej i szczelinowej, zatem sekwencje zwartej i afrykaty (zwykle występujące na szwach morfologicznych) można traktować jako częściowe zdwojenia. Wymienić tu można:

Afrykaty mogą różnić się miejscem artykulacji. W niestarannej mowie występują wtedy fonetyczne geminaty:

Możliwe są też sekwencje zwartej, szczelinowej i afrykaty. Niektóre wyglądają w pisowni jak zdwojenia, choć w poprawnej wymowie nimi nie są. Niekiedy spółgłoski nie odpowiadają sobie co do miejsca artykulacji:

Zdarzają się też zdwojone samogłoski:

Samogłoskowe geminaty na szwach morfologicznych:

Słownik poprawnej polszczyzny – Ramka nadrzędna