Pochodzenie form przypadkowych
Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony
Polska deklinacja obejmuje imponującą liczbę wzorców odmiany. Rodzi się więc słuszne pytanie, co jest przyczyną takiego zróżnicowania.
Uwaga. Skróty i symbole użyte na tej stronie objaśniono tutaj.
Spis treści
- Zestawienie końcówek w poszczególnych typach odmiany
Mimo istnienia w języku polskim tylko rzeczowniki odmieniają się według ponad 100 wzorców odmiany wyznaczonych zestawem przybieranych końcówek, rzeczywistą ilość typów odmiany można znacznie zredukować, co obrazuje poniższe zestawienie.
| |
rzeczowniki |
przymiotniki |
liczebniki |
zaimki |
| typ |
m |
n |
ż1 |
ż2 |
m |
n |
ż |
|
os. |
kto |
| lp |
M |
~0 |
~o, ~e, ~ę |
~a, ~i |
~0 |
~y, ~i |
~e |
~a |
— |
~0 |
~to |
| D |
~a, ~u |
~y, ~i |
~i, ~y |
~ego |
~ej |
— |
*~e |
~ogo |
| C |
~owi, ~u |
*~e, ~i, ~y |
~i, ~y |
~emu |
~ej |
— |
*~e, *~i |
~omu |
| B |
= D lub =M |
~ę, ~ą |
~0, ~i |
= D lub =M |
~ą |
— |
*~e, *~ę |
~ogo |
| N |
~em |
~ą |
~ą |
~ym, ~im, ~em |
~ą |
— |
~ą |
~im |
| Ms |
*~e, ~u |
*~e, ~i, ~y |
~i, ~y |
~ym, ~im, ~em |
~ej |
— |
*~e |
~im |
| W |
*~e, ~u |
= M |
~o, ~u |
~i, ~0 |
= M |
= M |
— |
= M |
= M |
| lm |
M |
~owie, *~i, *~y, *~e, *~a |
~a |
~y, ~i, ~e |
~e, ~i, ~y |
*~i, *~y |
~e |
~e |
~aj, ~ej, ~u |
~y |
— |
| ~y, ~i, ~e |
~e |
~a, *~e, *~i, ~y, ~o, ~0 |
| D |
~ów, ~0, ~i, ~y, ~u |
~0, ~i, ~y |
~i, ~y |
~ych, ~ich |
~u, ~óch, ~ech |
~as |
— |
| C |
~om |
~om |
~om |
~ym, ~im |
~u, ~om, ~óm, ~em |
~am |
— |
| B |
= D lub =M |
= M |
= M |
= D lub =M |
= D lub =M |
= D |
— |
| N |
~ami, ~mi |
~ami |
~ami, ~mi |
~ymi, ~imi |
~oma, ~ema |
~ami |
— |
| Ms |
~ach |
~ach, ~ech |
~ach |
~ych, ~ich |
~u, ~óch, ~ech |
~as |
— |
Uwagi:
- typ odmiany nie musi być taki sam, jak rodzaj; wypadki takich niezgodności omówiono poniżej;
- typy ż1 i ż2 określa się jako żeński samogłoskowy i żeński spółgłoskowy;
- odmiana nijaka różni się od męskiej tylko w niektórych przypadkach;
- w odmianie przymiotnikowej w liczbie mnogiej forma nie zależy od rodzaju, z wyjątkiem M, B i W;
- osobna forma wołacza istnieje tylko w liczbie pojedynczej odmiany rzeczownikowej; poza tym wołacz zawsze jest równy mianownikowi;
- gwiazdka przed końcówką oznacza palatalizację poprzedzającej spółgłoski;
- w M lm w typie męskim górny wiersz obejmuje formy zwykłe, niedeprecjatywne, występujące w rodzaju m-os.; wiersz dolny obejmuje formy deprecjatywne w rodzaju m-os. oraz formy M lm w rodzajach m-żyw. i m-nżyw.;
- B=M w obu liczbach w rodzajach n i m-nżyw. oraz w lm w rodzaju m-żyw., natomiast B=D w obu liczbach w rodzaju m-os. oraz w lp w rodzaju m-żyw.; uwagi te dotyczą rzeczywistego rodzaju, a nie typu odmiany (stąd bierniki księcia, Lindego).
Odmiana mieszana i niezgodność rodzaju z typem odmiany:
- rzeczowniki m-os. typu artysta, m-żyw. typów satelita, eminencja odmieniają się w lp według typu żeńskiego samogłoskowego, w lm według typu męskiego;
- rzeczowniki m-os. typu waszmość odmieniają się w lp według typu żeńskiego spółgłoskowego, w lm według typu męskiego;
- rzeczowniki m-żyw. typu świątobliwość odmieniają się w obu liczbach według typu żeńskiego spółgłoskowego;
- rzeczowniki m-os. typów biedaczysko oraz książę odmieniają się w obu liczbach według typu nijakiego;
- rzeczowniki n. typów regale, akwarium w lp nie odmieniają się przez przypadki, w lm odmieniają się według typu nijakiego;
- rzeczowniki m-os. typu dziadzio, m-żyw. typu Reksio odmieniają się według typu męskiego, ale tworzą M lp według typu nijakiego; niektóre tworzą według tego także W lp (np. gauczo) lub MW depr. (np. mafiozo);
- rzeczowniki m-os. typu Kościuszko odmieniają się w lp według typu żeńskiego samogłoskowego z wyjątkiem M lp według typu nijakiego, w lm odmieniają się według typu męskiego;
- rzeczowniki m-os. typów myśliwy, bliźni, m-żyw. typu chodzony, m-nżyw. typu luty odmieniają się w obu liczbach według odmiany przymiotnikowej, typu męskiego; niektóre m-os. (np. podstarości, chorąży) tworzą MW lm (ndepr) według odmiany rzeczownikowej (~owie);
- rzeczowniki m-os. typu Linde odmieniają się w lp według odmiany przymiotnikowej, typu nijakiego, w lm według odmiany rzeczownikowej typu męskiego;
- rzeczowniki n. typu Zakopane odmieniają się w obu liczbach według odmiany przymiotnikowej, typu nijakiego;
- rzeczowniki ż. typu służąca odmieniają się w obu liczbach według odmiany przymiotnikowej, typu żeńskiego; niektóre (np. królowa) przybierają w W lp formę według odmiany rzeczownikowej, typu żeńskiego;
- rzeczowniki m-os. typu sędzia odmieniają się w lp częściowo według typu żeńskiego samogłoskowego (M, Ms, W), częściowo według odmiany przymiotnikowej typu męskiego (D, C, B, N, Ms), w lm według typu męskiego;
- rzeczowniki typu państwo ‘panowie i panie’ odmieniają się według typu nijakiego w lp, ale mają znaczenie lm rodzaju m-os.;
- według deklinacji przymiotnikowej odmieniają się niektóre zaimki i liczebniki; u niektórych (ten, jeden) w MW może występować forma według odmiany rzeczownikowej; forma taka występuje też u niektórych przymiotników i jest używana jako orzecznik (np. wesół obok wesoły).
Strona główna – Gramatyka polska
2022-03-14