Tworzenie form imion

Część piąta

Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony

Spis treści

1. Wstęp
2. Forma słownikowa
3. Temat i końcówka
4. Podział imion według zakończenia tematu
5. Zmiany tematu w odmianie – wymiany spółgłoskowe
6. Zmiany tematu w odmianie – wymiany samogłoskowe
7. Rozszerzenia tematu
8. Inne nieregularności tematu
9. Ustalenie rodzaju gramatycznego rzeczowników
10. Dobór końcówek fleksyjnych

Deklinacja przymiotnikowa

Należą tu przymiotniki, niektóre zaimki, liczebniki i rzeczowniki. Rzeczowniki o deklinacji przymiotnikowej najczęściej oznaczają osoby, stąd nieliczne z nich są rodzaju męskożywotnego, a chyba tylko jeden wyraz, luty, reprezentuje rodzaj męskonieżywotny. Nazwiska typu Kolbe, Linde mają odmianę przymiotnikową w liczbie pojedynczej, ale rzeczownikową w liczbie mnogiej.

Mianownik liczby pojedynczej ma końcówki:

• ~y dla rodzaju męskiego kl. 1–4, 11,
• ~i dla rodzaju męskiego kl. 5–10,
• ~e dla rodzaju nijakiego, także nazwisk m-os. typu Kolbe, Linde,
• ~a dla rodzaju żeńskiego.

Osobliwością niektórych wyrazów odmienianych według tej deklinacji jest tzw. forma rzeczownikowa (lub krótka). Chodzi tu o formy z końcówką:

• ZERO dla rodzaju męskiego,
• ~o dla rodzaju nijakiego.

Jedynie wyrazy wszystek, jeden, sam, on, ten, tamten mają krótką formę w rodzaju nijakim (wszystko, jedno, samo, ono, to, tamto, przy braku formy „normalnej”). Na marginesie warto zauważyć, że przysłówki na ~o (jak dużo, pełno) są z pochodzenia również formą tego typu. Natomiast formy krótkie w rodzaju męskim występują:

• obok form „pełnych” przymiotników ciekawy – ciekaw, gotowy – gotów, łaskawy – łaskaw, pełny – pełen, pewny – pewien, świadomy – świadom, wesoły – wesół, zdrowy – zdrów,
• jako jedyne w wyrazach kontent, rad, wart, wszystek, jeden, sam, on, ten, tamten, mój, twój, swój, nasz, wasz.

Gdy możliwe są obie formy, forma krótka występuje w zasadzie jako orzecznik (jednak nie zawsze, co zdają się zupełnie ignorować gramatycy!), np. jesteś zdrów obok jesteś zdrowy, ale tylko zdrowy człowiek. Wyrazy kontent, rad występują tylko jako orzeczniki. Formy krótkie są częstsze (lub obowiązujące) w wyrażeniach typu dzban pełen wody, zdrów jak ryba, wart uśmiechu; pewien i pewny różnią się często znaczeniem (pewien człowiek ‘jakiś’ – pewny człowiek ‘godny zaufania’).

Dopełniacz liczby pojedynczej ma końcówki:

• ~ego w rodz. męskim i nijakim,
• ~ej w rodz. żeńskim.

Celownik liczby pojedynczej ma końcówki:

• ~emu w rodz. męskim i nijakim,
• ~ej w rodz. żeńskim.

Biernik liczby pojedynczej:

• ma końcówkę ~ą w rodz. żeńskim,
• jest równy dopełniaczowi w rodz. męskoosobowym i męskożywotnym,
• jest równy mianownikowi w rodz. męskonieżywotnym i nijakim.

Wyjątkowo biernik rodzaju żeńskiego od ten brzmi tę; potocznie używa się także tą.

Narzędnik liczby pojedynczej ma końcówki:

• ~ym w rodz. męskim i nijakim, kl. 1–4, 11,
• ~im w rodz. męskim i nijakim, kl. 5–10,
• ~ą w rodz. żeńskim.

Nieregularną końcówkę ~em mają rzeczowniki dekl. przymiotnikowej:

• rodz. męskoosobowego na ~e: Kolbe – Kolbem,
• rodz. nijakiego oznaczające nazwy miejscowości lub regionów (okolic): Krakowskie, Zakopane – Krakowskiem, Zakopanem.

Miejscownik liczby pojedynczej:

• jest zawsze równy narzędnikowi w rodz. męskim i nijakim,
• jest zawsze równy celownikowi w rodzaju żeńskim.

Wołacz liczby pojedynczej jest zwykle równy mianownikowi. Wyjątkowo rzecz. żeński o odm. przymiotnikowej królowa ma wołacz królowo.

Mianownik liczby mnogiej (i zawsze równy mu wołacz liczby mnogiej) w formie męskoosobowej ma końcówki:

• *~i w kl. 1, 2, 4, 6–10,
• *~y w kl. 3, 5, 11,
• ~owie u niektórych rzeczowników, np. chorąży – chorążowie.

W formie niemęskoosobowej występuje zawsze końcówka ~e (bez wymiany poprzedzającej spółgłoski – z wyj. wymian k, g : ki, gi).

Dopełniacz liczby mnogiej ma końcówki:

• ~ych w kl. 1–4, 11,
• ~ich w kl. 5–10.

Celownik liczby mnogiej ma końcówki:

• ~ym w kl. 1–4, 11,
• ~im w kl. 5–10.

Biernik liczby mnogiej:

• jest równy dopełniaczowi w rodzaju męskoosobowym,
• jest równy mianownikowi w rodzaju niemęskoosobowym.

Narzędnik liczby mnogiej ma końcówki:

• ~ymi w kl. 1–4, 11,
• ~imi w kl. 5–10.

Miejscownik liczby mnogiej jest zawsze równy dopełniaczowi.

Deklinacja liczebnikowa

W tym typie odmiany istnieje tylko liczba mnoga.

Mianownik (i równy mu wołacz) w formie męskoosobowej ma końcówki:

• ~aj u liczebników dwa, oba – dwaj, obaj,
• ~ej u liczebników trzy, cztery – trzej czterej.

Ponadto wszystkie wyrazy o odmianie liczebnikowej jako mianownika m-os. używają formy równej dopełniaczowi. Dla liczebników powyżej cztery jest to jedyna forma M m-os.

Forma niemęskoosobowa jest podana w słowniku. Ma ona bardzo różne końcówki:

• ~a: dwa, oba, dwadzieścia, trzysta, czterysta, kilka,
• ~y: trzy, cztery,
• ZERO: pięć, sześć, siedem, osiem, dziewięć, dziesięć, pięćdziesiąt, sześćdziesiąt, …,
• *~e: jedenaście, dwanaście, …, dwieście, wiele, ile, tyle,
• ~i: trzydzieści, czterdzieści,
• ~o: sto,
• ~ę: parę.

Liczebniki dwa, oba mają ponadto odrębną formę żeńską z końcówką *~e: dwie, obie.

Dopełniacz ma końcówki:

• ~óch dla liczebnika dwa: dwóch,
• ~ech dla liczebników trzy, cztery: trzech, czterech,
• ~u dla pozostałych (obocznie także dwa – dwu).

Celownik:

• ma końcówkę ~om lub ~óm dla dwa: dwom, dwóm,
• ma końcówkę ~em dla trzy, cztery: trzem, czterem,
• poza tym jest równy dopełniaczowi (obocznie także dwa – dwu).

Biernik:

• jest równy dopełniaczowi w rodzaju męskoosobowym,
• jest równy mianownikowi w rodzaju niemęskoosobowym.

W bierniku, tak samo jak w mianowniku, istnieje odrębna forma żeńska dwie, obie.

Narzędnik ma końcówkę:

• ~oma u większości liczebników,
• ~ema dla trzy, cztery – trzema, czterema,
• *~ema dla żeńskiej formy obocznej dwa, oba – dwiema, obiema (obok dwoma, oboma).

Narzędnik może być także równy dopełniaczowi, z wyjątkiem dwa, oba, trzy, cztery.

Miejscownik jest zawsze równy dopełniaczowi.

Strona główna – Gramatyka polska

2022-03-14