Wersja z 2021-08-29

Terminy pokrewieństwa i powinowactwa w różnych językach

Zestawienie tabelaryczne przykładów

* Termin sioła jest rekonstruowany, niezaświadczony. W dokumentach historycznych siostra matki jest określana stale jako ciota (lub ciotka), podobnie MZS to brat cioteczny, itd.

Pozostałe terminy:

• język polski: P – rodzic, G – rodzeństwo, C – dziecko (potomek), E – małżonek,
• język angielski: P – parent, G – sibling, C – child, E – spouse, PP – grandparent,
• język ju|’hoansi: PPF – tsu, PPM – ga, CCC dla ♂ – tsuma, CCC dla ♀ – gama,
• język turecki: P – ebeveyn, annevebaba, G – kardeş, C – çocuk, E – eş, B+ – abi, Z+ – abla, PGC – kuzen, FBC – amcazade, FZC – halazade, MBC – dayızade, MZC – teyzezade, PF – büyükbaba, PM – büyükanne, FM – babaanne, MM – anneanne, EF – kayınbaba, EM – kayınvalide,
• język tamilski: B – cakōtaraṉ, Z – cakōtari, FBS = MZS = FBD = MZD – paṅkāḷi, FZS = MBS = FZD = MBD = muṟaippacaṅkaḷ, DH = WBS – marumakaṉ, SW = WBD – marumakaḷ.

Dodatkowe uwagi poniżej

Klasyfikacja systemów pokrewieństwa

Zgodnie z modelem XIX-wiecznego antropologa Lewisa Henry’ego Morgana, w różnych językach istnieje sześć głównych typów terminologii stopni pokrewieństwa. Podział opiera się na terminach używanych dla oznaczenia rodzeństwa rodziców (ciotek i wujków) oraz kuzynów (dzieci ciotek i wujków). Istnieją (istniały) także typy mieszane.

Typ eskimoski

Cechy charakterystyczne:

• istnieją osobne terminy dla rodziców i dla ich rodzeństwa (ciotek i wujków),
• braci ojca i matki nazywa się tym samym terminem, podobnie siostry ojca i matki,
• istnieje wspólny termin dla kuzynów, odróżniający ich od rodzeństwa.

Typ eskimoski występuje dziś powszechnie w wielu znanych językach świata, w tym we współczesnej polszczyźnie.

Język polski (współczesny)

F – ojciec,

M – matka,

FB = MB (= FZH = MZH) – wujek,

FZ = MZ (= FBW = MBW) – ciotka,

B – brat,

Z – siostra,

FBS = FZS = MBS = MZS – kuzyn,

FBD = FZD = MBD = MZD – kuzynka.

Inne terminy:

P – rodzic, G – rodzeństwo, C – dziecko (potomek), E – małżonek, S – syn, D – córka, H – mąż, W – żona, ZH = HB = WB = HZH = WZH – szwagier, HZ = WZ = HBW = WBW – szwagierka, BW – bratowa, BS – bratanek, BD – bratanica, ZS – siostrzeniec, ZD – siostrzenica, FF = MF – dziadek, FM = MM – babka, SS = DS – wnuk, SD = DD – wnuczka, HF = WF – teść, HM = WM – teściowa, DH – zięć, SW – synowa.

Współczesna terminologia (bardzo zubożona w porównaniu ze stanem sprzed wieków) spełnia dokładnie kryteria przynależności do typu eskimoskiego. Wśród innych terminów (spoza kryterium przynależności do typu eskimoskiego) osobliwością jest odróżnianie żony brata (bratowa) od żony brata męża/żony (szwagierka) przy braku odróżnienia męża siostry od męża siostry męża/żony (szwagier). Nie ma prostego terminu dla braci i sióstr małżonków rodzeństwa; używa się terminów złożonych: ZHB (= HZHB = WZHB) – brat szwagra, ZHZ (= HZHZ = WZHZ) – siostra szwagra, BWB – brat bratowej, BWZ – siostra bratowej (por. też HBWB = WBWB – brat szwagierki, HBWZ = WBWZ – siostra szwagierki). Osobliwy (i czasem kłopotliwy) jest też brak wspólnego terminu dla dzieci rodzeństwa (bratanek ≠ siostrzeniec, podobnie bratanica ≠ siostrzenica).

Tradycyjny system terminologii pokrewieństwa jest dziś wciąż częściowo używany. Dawniej terminy brat i siostra odnosiły się także do kuzynów (dziś używane słowa kuzyn, kuzynka nie były znane), jak w typie hawajskim (i tak zostały tu zinterpretowane), jedynie w razie potrzeby mówiono o bracie rodzonym, stryjecznym, wujecznym, ciotecznym (analogicznie o siostrach). Odróżniano jednak rodziców od ich rodzeństwa, a nawet brata ojca od brata matki, jak w typie sudańskim. Siostrę ojca i siostrę matki określano tym samym terminem, jak w typie eskimoskim (jednak dla wcześniejszego stanu rekonstruuje się niezaświadczone odróżnienie według typu sudańskiego: FZ – ciota, MZ – sioła, analogicznie FZH — pociot, MZH – posiół). Osobliwością były terminy synowiec, synowica (syn lub córka brata) używane przez stryja (brata ojca) wobec brataniec, bratanica (także syn lub córka brata) używanych przez ciotę (siostrę ojca). Odróżniano ściśle różne rodzaje powinowactwa, dla których dziś używa się terminów szwagier (niegdyś dziewierz, szurzy, paszenog, swak) i szwagierka (zełwa, świeść, jątrew). Nie było prostych terminów dla rodzeństwa małżonków braci i sióstr ani dla męża siostry męża (zełwy) i żony brata żony (szurzego), wtórnie pojawiły się: HZH – zełwin, WBW – szurzyna.

Język angielski

F – father,

M – mother,

FB = MB (= FZH = MZH) – uncle,

FZ = MZ (= FBW = MBW) – aunt,

B – brother,

Z – sister,

FBS = FZS = MBS = MZS = FBD = FZD = MBD = MZD – cousin.

Inne terminy:

P – parent, G – sibling, C – child, S – son, D – daughter, E – spouse, H – husband, W – wife, ZH = HB = WB = HZH = WZH = BWB = ZHB – brother-in-law, BW = HZ = WZ = HBW = WBW = BWZ = ZHZ – sister-in-law (fakultatywnie HZH = WZH = BWB = ZHB – co-brother-in-law, HBW = WBW = BWZ = ZHZ – co-sister-in-law), BS = ZS – nephew, BD = ZD – niece, PP – grandparent, FF = MF – grandfather, FM = MM – grandmother, SS = DS – grandson, SD = DD – granddaughter, HF = WF – father-in-law, HM = WM – mother-in-law, DH – son-in-law, SW – daughter-in-law.

Współczesna terminologia (bardzo zubożona w porównaniu z językiem staroangielskim) spełnia dokładnie kryteria przynależności do typu eskimoskiego. Zwraca uwagę termin cousin, który nie wyraża płci. W porównaniu z językiem polskim istnieje wspólny termin dla bratanka i siostrzeńca, a także dla bratanicy i siostrzenicy. Terminy brother-in-law i sister-in-law są szersze niż w polskim, nie ma bowiem osobnego terminu oznaczającego bratową, a małżonkowie i rodzeństwo szwagrów również bywają określani w ten sposób.

Język ju|’hoansi

F – ba,

M – tai,

FB = MB = PPF – tsu,

FZ = MZ = PPM – ga,

B+ – ko,

Z+ – kwi,

B− = Z− – tsin,

FBS (+) = FZS (+) = MBS (+) = MZS (+) = FF = MF – kuna,

FBS (−) = FZS (−) = MBS (−) = MZS (−) = SS = DS – kuma,

FBD (+) = FZD (+) = MBD (+) = MZD (+) = FM = MM – tun

FBD (−) = FZD (−) = MBD (−) = MZD (−) = SD = DD – tuma.

Inne terminy:

S – ha, D – hai, BS = ZS = BD = ZD = CCC – tsuma (dla mężczyzny), gama (dla kobiety).

Typ sudański

Cechy charakterystyczne:

• istnieją osobne terminy dla rodziców i dla ich rodzeństwa (ciotek i wujków),
• braci ojca i matki nazywa się inaczej, podobnie siostry ojca i matki,
• nie ma wspólnego terminu dla kuzynów, każdy z rodzajów ma własne określenie.

Typ sudański był i jest pospolity w różnych językach świata.

Język łaciński

F – pater,

M – māter,

FB – patruus,

MB – avunculus,

FZ – amita,

MZ – mātertera,

B – frāter,

Z – soror,

FBS – patruēlis,

FZS – amitīnus,

MBS – mātruēlis,

MZS – cōnsobrīnus,

FBD – patruēlis,

FZD – amitīna,

MBD – mātruēlis,

MZD – cōnsobrīna.

Inne terminy:

S – fīlius, D – fīlia, H – marītus, W – uxor, ZH = HB = WB – lēvir, BW = HZ = WZ – glōs, BS – frātruēlis, ZS – sobrīnus, BD – frātruēlis, ZD – sobrīna, FF = MF – avus, FM = MM – avia, SS = DS – nepōs, SD = DD – neptis, HF = WF – socer, HM = WM – socrus, DH – gener, SW – nurus.

Język polski (system rekonstruowany)

W udokumentowanych źródłach nie odróżnia się siostry ojca od siostry matki i każdą z nich nazywa ciotką (pierwotnie ciotą). Na podstawie materiałów w języku staroczeskim oraz pewnych nazwisk możemy jednak zrekonstruować pierwotną, odrębną nazwę siostry matki. Tak zrekonstruowany staropolski system terminów pokrewieństwa można uznać za należący do typu sudańskiego, jeśli terminy w rodzaju „brat cioteczny” potraktujemy jako proste.

F – ojciec (ociec), M – matka, FB – stryj, MB – wuj, FZ – ciota, MZ – sioła, B – brat, Z – siostra, FBS – brat stryjeczny, FZS – brat cioteczny, MBS – brat wujeczny, MZS – brat siołeczny, FBD – siostra stryjeczna, FZD – siostra cioteczna, MBD – siostra wujeczna, MZD – siostra siołeczna.

Zaświadczony tradycyjny polski system terminów pokrewieństwa miał charakter mieszany (zob. niżej), system współczesny należy do typu eskimoskiego.

Język turecki

F – baba,

M – anne, ana,

FB – amca,

MB – dayı,

FZ – hala,

MZ – teyze,

B – kardeş, erkek kardeş,

B+ – abi,

Z – kız kardeş,

Z+ – abla,

FBS – amca oğlu, amcazade, kuzen,

FZS – hala oğlu, halazade, kuzen,

MBS – dayı oğlu, dayızade, kuzen,

MZS – teyze oğlu, teyzezade, kuzen,

FBD – amca kızı, amcazade, kuzen,

FZD – hala kızı, halazade, kuzen,

MBD – dayı kızı, dayızade, kuzen,

MZD – teyze kızı, teyzezade, kuzen.

Inne terminy:

P – ebeveyn, annevebaba, G – kardeş, C – çocuk, S – oğul, D – kız, E – eş, H – koca, W – karı, ZH = HB = WB – kayın, BW = WZ – baldız (dla mężczyzny), BW = HZ – görümce (dla kobiety), FZH = MZH – enişte, FBW = MBW – yenge, BS = ZS = BD = ZD – yeğen, FF = MF – dede, büyükbaba, FM – babaanne, nine, büyükanne, MM – anneanne, nine, büyükanne, SS = DS = SD = DD – torun, HF = WF – kaynata, kayınbaba, HM = WM – kaynana, kayınvalide, DH – gener, SW – nurus.

Typ hawajski

Cechy charakterystyczne:

• rodzice nie są odróżniani od ich rodzeństwa (ciotek i wujków),
• rodzeństwo nie jest odróżniane od kuzynów.

Typ hawajski występuje rzadko w czystej postaci.

Język hawajski

Jeśli rodzeństwo i kuzyni są tej samej płci, co osoba mówiąca, obowiązują specjalne terminy, niezależne od płci (bracia i kuzyni mężczyzny nazywani są tak samo, jak siostry i kuzynki kobiety), ale zależne od względnego wieku. Są to jakby „starsze ja” (kaikua’ana) i „młodsze ja” (kaikaina). Dla rodzeństwa i kuzynostwa płci przeciwnej istnieją terminy odrębne dla każdej z płci, ale niezależne od wieku (brat lub kuzyn kobiety – kaikuane, siostra lub kuzyn mężczyzny – kaikuahine).

F = FB = MB – makuakane,

M = FZ = MZ – makuahine,

B = FBS = FZS = MBS = MZS dla kobiety – kaikuane,

Z = FBD = FZD = MBD = MZD dla mężczyzny – kaikuahine,

B+ = FBS(+) = FZS(+) = MBS(+) = MZS(+) dla mężczyzny oraz Z+ = FBD(+) = FZD(+) = MBD(+) = MZD(+) dla kobiety – kaikua’ana (jeśli starszy / starsza od probanda),

B− = FBS(−) = FZS(−) = MBS(−) = MZS(−) dla mężczyzny oraz Z− = FBD(−) = FZD(−) = MBD(−) = MZD(−) dla kobiety – kaikaina (jeśli młodszy / młodsza od probanda).

Inne terminy:

S = BS = ZS – keikikane, D = BD = ZD – kaikamahini.

Typ irokeski

Cechy charakterystyczne:

• rodzice nie są odróżniani od ich rodzeństwa tej samej płci (ojciec od swego brata, matka od swej siostry), ale odróżniani od rodzeństwa płci przeciwnej,
• rodzeństwo nie jest odróżniane od kuzynów równoległych (potomstwa braci ojca oraz sióstr matki), ale jest odróżniane od kuzynów krzyżowych, którzy określani są jednym terminem.

Odmiany typu irokeskiego

Podtyp irokeski właściwy

Podtyp drawidyjski

Podtyp kuma

Podtyp yafar

Język yanomamo

F = FB – haya,

M = MZ – naya,

MB – soaya,

FZ – yesiya,

B = FBS = MZS – eiwa,

Z = FBD = MZD – amiwa,

dla mężczyzny: FZS = MBS = WB = ZH – soriwa, FZD = MBD = W – suaboya, S = BS – teeya, D = BD – ihiruya, ZS – tataya, ZD – heckamaya;

dla kobiety: FZS = MBS = H – heroya, FZD = MBD = HZ = BW – natohiya, S = ZS – teeya, D = ZD – ihiruya, BS – tataya, BD – heckamaya.

Język tamilski

F – tantai, appā, appaṉ, attaṉ,

M – tāy, ammā, aṉṉai,

FB+ = MZ+H – periyappaṉ,

FB− = MZ−H – ciṟṟappaṉ,

MB = FZH = WF – tāymāmaṉ, tāymāmā, māmaṉ,

FZ = MBW – attai,

MZ+ = FB+W – periyammā,

MZ− = FB−W – ciṉṉammā, citti,

B – cakōtaraṉ,

B+ = FBS (+) = MZS (+) = WZH (+) – aṇṇaṉ, tamaiyaṉ,

B− = FBS (−) = MZS (−) = WZH (−) – tampi,

Z – cakōtari,

Z+ = FBD (+) = MZD (+) = HBW (+) – akkāḷ, akkai, akkacci, aṇṇi,

Z− = FBD (−) = MZD (−) = HBW (−) – taṅkai, taṅkāḷ, taṅkacci.

dla mężczyzny: W – maṉaivi, ZS – marumakaṉ, ZD – marumakaḷ;

dla kobiety: H – kaṇavaṉ, BS – marumakaṉ, BD – marumakaḷ.

Inne terminy:

S – makaṉ, D – makaḷ, PF – pāṭṭaṉ, tāttā, MF – ciyyāṉ, PM – pāṭṭi, FM – appāyi, appācci, MM – ammāyi, ammācci, CS – peyaraṉ, pēraṉ, CD – peyartti, pērtti, pētti, B+W = WZ+ – attācci, aṇṇi, B−W = WZ− – koḻunti, koḻuntiyār, macciṉi, macciṉacci, macciṉicci, maccāḷ, macci, HZ – attācci, FBS = MZS = FBD = MZD – paṅkāḷi, FZS = MBS = FZD = MBD = muṟaipacaṅkam, FZS = MBS – attāṉ, maittuṉaṉ, macciṉaṉ, maccuṉaṉ, maccāṉ, FZD = MBD – attācci, macciṉi, macciṉacci, macciṉicci, maccāḷ, macci, maittuṉi, HB+ – mutāru, HB− – koḻuntaṉ, koḻuntaṉār, WB (+) = Z+H – attāṉ, maittuṉaṉ, WB (−) = Z−H – macciṉaṉ, maccuṉaṉ, maccāṉ, WZH – cakalaṉ, cakalappāṭi, cakalai, HBW – ōyppiṭiyāḷ, ōyppaṭiyāḷ, ōrakatti, ōruppaṭi, ōppiṭiyāḷ, HF = WF – māmaṉ, mātulaṉ, HM = WM – attai, DH = WBS – marumakaṉ, SW = WBD – marumakaḷ.

Typ crow

Typ omaha

Typ mieszany

Spełnia tylko niektóre kryteria podane wyżej, zatem łączy właściwości różnych typów.

Język polski (tradycyjny)

F – ojciec (ociec), M – matka, FB – stryj, MB – wuj, FZ = MZ – ciota, B = FBS = FZS = MBS = MZS – brat, Z = FBD = FZD = MBD = MZD – siostra.

Inne terminy:

S – syn, D – córa, H – mąż (małżonek), W – żona, HB – dziewierz, WB – szurzy, HZ – zełwa, WZ – świeść, HBW – jątrew, WZH – paszenog, ZH – swak, BW – bratowa, FZH = MZH – pociot, FBW – stryjna, MBW – wujna, BS – synowiec (dla mężczyzny) lub brataniec (dla kobiety), BD – synowica (dla mężczyzny) lub bratanica (dla kobiety), ZS – siostrzeniec, ZD – siostrzenica, FF = MF – dziad, FM = MM – baba, SS = DS – wnuk, SD = DD – wnuka, HF – świekier (świekr), HM – świekra (świekrew), WF – teść (cieść), WM – teścia (ćcia), DH – zięć, SW – snecha.

Tradycyjny system terminologii pokrewieństwa jest dziś wciąż częściowo używany. Dawniej terminy brat i siostra odnosiły się także do kuzynów (dziś używane słowa kuzyn, kuzynka nie były znane), jak w typie hawajskim (i tak zostały tu zinterpretowane), jedynie w razie potrzeby mówiono o bracie rodzonym, stryjecznym, wujecznym, ciotecznym (analogicznie o siostrach). Odróżniano jednak rodziców od ich rodzeństwa, a nawet brata ojca od brata matki, jak w typie sudańskim. Siostrę ojca i siostrę matki określano tym samym terminem, jak w typie eskimoskim (jednak dla wcześniejszego stanu rekonstruuje się niezaświadczone odróżnienie według typu sudańskiego: FZ – ciota, MZ – sioła, analogicznie FZH — pociot, MZH – posiół). Osobliwością były terminy synowiec, synowica (syn lub córka brata) używane przez stryja (brata ojca) wobec brataniec, bratanica (także syn lub córka brata) używanych przez ciotę (siostrę ojca). Odróżniano ściśle różne rodzaje powinowactwa, dla których dziś używa się terminów szwagier (niegdyś dziewierz, szurzy, paszenog, swak) i szwagierka (zełwa, świeść, jątrew). Nie było prostych terminów dla rodzeństwa małżonków braci i sióstr ani dla męża siostry męża (zełwy) i żony brata żony (szurzego), wtórnie pojawiły się: HZH – zełwin, WBW – szurzyna.

Język fiński

F – isä,

M – äiti,

FB – setä,

MB – eno,

FZ = MZ – täti,

B – veli,

Z – sisar, sisko,

PGC – serkku,

FBS = FBD = FZS = FZD – nepas,

MBS = MBD = MZS = MZD – orpana.

Inne terminy:

P – vanhemmat (lm.), G – sisarus, C – lapsi, S – poika, D – tytär, tyttö, E – puoliso, H – aviomies, mies, W – vaimo, HB = WB = ZH = HZH = WZH – lanko, suoveri, näälämies, HB – kyty, HZ = WZ = BW = HBW = WBW – käly, HZ – nato, BS – veljenpoika, BD – veljentytär, ZS – sisarenpoika (także jako BS), ZD – sisarentytär, sisarentyttö (także jako BD), siskontytär, siskontyttö, PP – isovanhemmat (lm.), FF = MF – isoisä, FM = MM – isoäiti, CC – lapsenlapsi, SS – pojanpoika, DS – tyttärenpoika, SD – pojantytär, DD – tyttärentytär, tytöntyttö, EP – appivanhemmat (lm.), HF = WF – appi, HM = WM – anoppi, DH – vävy, SW – miniä.

Język koreański

Na pierwszym miejscu forma honoryfikatywna.

F – abeoji, appa,

M – eomeoni, eomma,

FB – chinsamchon, samchon,

FB+ – keun abeoji, keun appa (najstarszy), baegbu, jungbu,

FB− – jag-eun-abeoji, jag-eun-appa (najmłodszy), sugbu,

MB – oesamchon, oesugbu,

FZ – gomo,

MZ – imo,

B – hyeongje,

B+ – hyeong (dla brata), oppa (dla siostry),

B− – namdongsaeng, dongsaeng,

Z – jamae,

Z+ – nuna (dla brata), eonni (dla siostry),

Z− – yeodongsaeng,

PGC – sachon.

Inne terminy:

P – bumo, G – hyeongjejamae, C – janyeo, S – adeul, D – ttal, E – bae-uja, bubu, H – ju-in, bakkat yangban, ju-in yangban, nampyeon, aebi, W – bu-in, ansaram, anae, emi, Z+H – maehyeong (dla mężczyzny), hyeongbu (dla kobiety), Z−H – maeje (dla mężczyzny), jebu (dla kobiety), B+W – hyeongsunim, hyeongsu (dla mężczyzny), sae-eonni (dla kobiety), B−W – jesu (dla mężczyzny), olke (dla kobiety), HB+ – ajubeonim, HB+W – hyeongnim, HB− – sidongsaeng, HB−W – dongseo, HZ+ – hyeongnim, eonni, HZ+H – seobangnim, HZ− – agassi, assi, HZ−W – seobangnim, WB+ – hyeongnim, WB+W – ajumeonim, WB− – cheonam, WB−W – cheonamdaeg, WZ+ – cheohyeong, WZ+H – hyeongnim, WZ− – cheoje, FB+W – keun eomeoni, keun eomma, baegmo, jungmo, FB−W – jag-eun-eomeoni, jag-eun-eomma, sugmo, FZH – gomobu, MBW – oesugmo, MZH – imobu, BS = ZS – joka, BD = ZD – joka, jokattal, PP – jobumo, PF – jobu, PM – jomo, FF – har-abeoji, FM – halmeoni, MF – oehar-abeoji, MM – oehalmeoni, CC – sonju, SS = DS – sonja, SD = DD – sonnyeo, HP – jabumo, WP – cheobumo, HF – si-abeoji, WF – jang-in, HM – si-eomeoni, WM – jangmo, DH – sawi, seobang, SW – myeoneuri, emi.