Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony
Autor prezentuje tu osobiste poglądy na wiele z poruszanych zagadnień.
Stare opozycje ilościowe samogłosek (np. a : ā) w językach słowiańskich zostały zastąpione jakościowymi (np. o : a), rozwinęła się jednak nowa opozycja ilościowa w zależności od intonacji. Nowe samogłoski długie powstawały też w wyniku ściągania się różnych grup samogłosek. Nadto przekształceniom we wszystkich językach słowiańskich uległy jery: już pod koniec okresu słowiańskiej wspólnoty językowej zaczęły zanikać jery słabe. Powodowało to zmiany intonacji i związane z nimi zmiany długości poprzedzających samogłosek. W końcu wyodrębniły się długie i krótkie odmianki wszystkich samogłosek (także sylabicznych sonantów).
Możliwość wystąpienia pewnych tylnych samogłosek po spółgłosce palatalnej j łamała korelację palatalności. Wcześnie też doszło (w wielu słowiańskich dialektach) do dyspalatalizacji e, ě (odpowiednio do o, a) w pewnych pozycjach po j, č, š, ž, np. *kelnus > *čelnъ > *čolnъ > człon, *gelbus > *želbъ > *žolbъ > żłób, *kēsus > *čěsъ > časъ > czas. Zanik j po spalatalizowanej spółgłosce, a następnie zanik słabych jerów, spowodowały wytworzenie się spółgłosek spalatalizowanych i niespalatalizowanych jako osobnych fonemów, których występowanie stawało się coraz bardziej niezależne od rodzaju następującej samogłoski.
W dialektach prapolskich samogłoski e, ě uległy w pozycji przed twardą spółgłoską zębową przegłosowi do o, a, przy czym poprzedzająca spółgłoska zachowywała palatalizację. Powstały więc jak gdyby nowe odmianki o, a zmiękczające poprzedzającą spółgłoskę. Proces ten stał się przyczyną licznych alternacji w odmianie wyrazów, dość często żywych do dzisiaj. Np. gvězda : gvězdě > gwiazda : gwieździe, nesla : nesli > niosła : nieśli.
W identycznych warunkach uległy przegłosowi palatalne odmianki sonantów: ŕ̥, ĺ̥, przy czym poprzedzająca spółgłoska traciła palatalizację. Ciekawe, że podlegające przegłosowi ŕ̥ zlało się z twardym r̥ (> ar), podczas gdy ĺ̥ wytworzyło niezależną odmiankę (> ъł > eł), różną tak od miękkiej niepodległej przegłosowi (> il), jak i od twardej (> oł, ół). Wkrótce potem wszystkie sonanty zastąpiono grupami z samogłoską. Reguły tego procesu były dosyć złożone, a rezultaty rozmaite w zależności od rodzaju sąsiadujących spółgłosek. Przykłady:
| Twarde r̥, l̥ | Miękkie ŕ̥, ĺ̥ | |||
|---|---|---|---|---|
| z przegłosem | bez przegłosu | |||
| r̥, ŕ̥ | *tr̥gъ > targ | *mŕ̥tvъjь > martwy | *svŕ̥ščь > świrszcz > świerszcz | |
| *br̥zo > bardzo | *dŕ̥lъ > darł | *vŕ̥xъ > wirzch > wierzch | ||
| l̥, ĺ̥ | 1 | *ml̥va > mołwa > mowa | *pĺ̥nъjь > *pъłny > pełny | *vĺ̥kъ > wilk |
| *pl̥kъ > półk > pułk | *mĺ̥lъ > *mъłł > mełł | *pĺ̥stь > pilść > pilśń | ||
| 2 | *sl̥nьce > słuńce > słońce | *tĺ̥stъjь > tłusty | *tĺ̥kǫ > tłukę | |
| *stl̥pъ > *stłup > słup | ||||
| 3 | *kl̥basa > *kъłbasa > kiełbasa | *čĺ̥no > czółno | *žĺ̥vь > żółw | |
| *xl̥mъ > *chъłm > chełm | *žĺ̥na > żołna | *čĺ̥gati > czołgać | ||
Przegłosowi ulegała także nosowa samogłoska ę tworząc nowe zmiękczające ǫ. W dalszej historii języka jednak wszystkie nosówki zlały się w jeden dźwięk – nosowe a czyli ą, oczywiście w dwóch odmiankach: długiej i krótkiej. Jeszcze później odmiana długa rozwinęła się w nosowe o, zapisywane tradycyjnie ą, zaś odmiana krótka dała ę. Np. *mǫ́ka > mąka, *mǫka > męka, *mę́ti > miąć, *mękъkъjь > miękki.
Po zakończeniu procesu przegłosu doszło do tzw. wokalizacji jerów. W tym okresie nie było już jerów słabych, jednak po słabych jerach miękkich pozostały ślady w postaci palatalizacji spółgłosek. Oba jery mocne spłynęły w jeden dźwięk, który zmieszał się z e i ě. To nowe e nie ulegało już przegłosowi (wyjątkowo mamy jednak formy wytworzone działaniem analogii: *kotьlъ, *kotьla > kocioł, kotła; *kozьlъ, *kozьla > kozioł, kozła; *osьlъ, *osьla > osioł, osła), a w innych formach gramatycznych wyrazu mogło znikać, stąd jego nazwa – e ruchome. Przypomnijmy, że spółgłoska przed jerem miękkim była spalatalizowana, przed jerem twardym zaś niespalatalizowana. Pomimo spłynięcia obu jerów w jeden dźwięk ta różnica pozostała. Przykłady e różnego pochodzenia:
Ponadto e rozwinęło się z dawnych i, y przed r, ř: *širokъjь > szeroki, umirati > umierać, *vŕ̥xъ > wirzch > wierzch, *sěkyra > siekira > siekiera, *syrъ > ser, *pyrь > *pyř > perz. Niekiedy także zjawiało się nieetymologiczne ruchome e dla rozbicia grup spółgłoskowych: *ognjь, *ognja > ogień, ognia; osmь, osmero > ośm, *ośmiero > osiem, ośmioro.
Zauważmy, że na tym etapie rozwoju języka doszło do niemal zupełnego złamania korelacji palatalności. Obok starego, zmiękczającego e (< ě, e, ь) pojawiło się niezmiękczające e (< ъ). Obok starych niezmiękczających a, o pojawiły się zmiękczające a, o (z ě, e). Jedynym śladem dawnych stosunków pozostała opozycja i po miękkiej : y po twardej.
Po zakończeniu omówionych procesów doszło do dyspalatalizacji (stwardnienia) zębowych afrykat c, dz oraz dziąsłowych cz, dż, sz, ż, rz (wywodzącego się z dawnego miękkiego r). Nie naruszyło to istniejącej korelacji miękkości, gdyż następujące po nich i zostało wymienione na y. Np. *taci > tacy, *naʒi > nadzy, *činъ > czyn, *šiti > szyć, *žiti > żyć, *pri > *při > przy.
W pozycji przed niezmiękczającym e (powstałym z wokalizacji twardego jeru) oraz przed y doszło do palatalizacji k, g, a w pewnych warunkach także i ch. I tym razem nie złamano zasady korelacji miękkości: y przeszło tu w i, np. *takoje > *také > takie, *taky > taki, *nagъjь > *nagyj > *nagy > nagi. Podważyły ją dopiero niedawne zapożyczenia, jak kelner, gen, kynologia, gynandria, oraz denazalizacja końcowego ~ę, np. rękę, wymawiane zwykle reŋke.
Długie samogłoski w trakcie rozwoju języka polskiego zmieniły swoją barwę (proces ten określa się jako pochylenie), a następnie skróciły się. W języku literackim długie á, é, í, ý, ú ostatecznie zatraciły swoją odrębność i zlały z ich krótkimi odpowiednikami (w gwarach często zachowała się odrębność á, é). Długa nosówka rozwinęła się w ą (nosowe o), podczas gdy krótka nosówka dała ę. Długie ó natomiast spłynęło z u.
Pochodzenie samogłosek polskich przedstawia tabela:
| Stan prasłowiański | i, y | e | ě | a | o | u | ę, ǫ | ъ, ь | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Stan przedpolski | i, í, y, ý | e, é | o | ó | e, é | a, á | a, á | o | ó | u, ú | ą | ą́ | e | 0 |
| Stan polski | i, y, e | e | o | ó | e | a | a | o | ó | u | ę | ą | e | 0 |
Uwagi:
Strona główna – Gramatyka polska
2022-03-14