Artykuł został opublikowany także na portalu JustPasteIt (dawniej Eioba).
Wersja z 2007-07-29

Grzegorz Jagodziński

Zasady wymowy rosyjskiej

Alfabet rosyjski

А а К к Х х
Б б Л л Ц ц
В в М м Ч ч
Г г Н н Ш ш
Д д О о Щ щ
Е е П п Ъ ъ
Ё ё Р р Ы ы
Ж ж С с Ь ь
З з Т т Э э
И и У у Ю ю
Й й Ф ф Я я

Uwaga: litera ё jest uważana za odmianę е w słownikach (wyrazy zawierające ё traktowane są tak, jakby zawierały е). W tekstach drukowanych kropki nad ё często pomija się. Zwykle pomija się też znak akcentu (´).

Zasady wymowy rosyjskiej

Litery а, к, м, о, т są w zasadzie wymawiane jak w języku polskim – należy zwrócić uwagę, że małe litery wyglądają zwykle jak zmniejszone duże.

Litery б, г, д, ж, з, и, й, п, ф, ц, ш, ы, э oznaczają mniej więcej to, co polskie b, g, d, ż, z, i, j, p, f, c, sz, y (bardziej tylne), e.

Należy zwrócić uwagę na litery wyglądające jak polskie, ale mające inne znaczenie. I tak, в, н, р, с, у, х odpowiadają polskim w, n, r, s, u, ch.

Litery е, ё, ю, я oznaczają w zasadzie je, jo, ju, ja. Uwaga: ё, często pisane е, jest zawsze akcentowane.

Litera л oznacza, w zależności od pozycji, dwa różne dźwięki: twarde, zębowe ł (czubek języka dotyka przednich zębów) oraz miękkie l′ (w języku rosyjskim nie ma neutralnego l).

Litera ч oznacza dźwięk pośredni między cz a ć (cz miękkie).

Litera щ oznacza długie miękkie sz′sz′ (dawniej sz′cz′).

Litery ъ, ь nie są wymawiane – o ich znaczeniu zob. niżej.

А Б В Г Д Е Ё Ж З И Й К Л М Н О П
A B W G D JЕ JО Ż Z I J K L, Ł M N O P

Р С Т У Ф Х Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я
R S T U F CH C CZ SZ SZCZ — Y — E JU JA

Powyższa tabela zawiera uproszczone zasady wymowy i ma jedynie znaczenie orientacyjne.

Spółgłoski rosyjskie dzielą się na twarde i miękkie. Spółgłoski miękkie wymawiane są synchronicznie, tj. w przeciwieństwie do języka polskiego nie słychać po nich dodatkowego dźwięku j (słychać je jako bardziej zmiękczone). Spółgłoski twarde są „twardsze” niż polskie, tj. są wymawiane z dodatkowym napięciem i podniesieniem języka jak przy polskim u, co szczególnie mocno słychać przy wymowie rosyjskiego ш (jest ono „twardsze” niż polskie sz) oraz przy wymowie л, które odpowiada „scenicznemu” ł.

Zawsze twarde są rosyjskie ж, ц, ш. Zawsze miękkie są rosyjskie ч, щ. Uwaga: grupy liter жж, зж, жд (w дождь) mogą oznaczać dodatkową, zawsze miękką spółgłoskę, będącą dźwięcznym odpowiednikiem щ, czyli długim miękkim ż′ż′. Dopuszcza się jednak także wymowę „literową”, tzn. żż, zż, żd.

Pozostałe spółgłoski, tzn. б, в, г, д, з, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х, mogą być twarde bądź miękkie. Miękkość spółgłoski oznacza następujący po niej miękki znak (ь) – zwykle na końcu wyrazu lub przed inną spółgłoską, np. конь, Обь, борьба́, царь, ель [kon′, ob′, bâr′ba, car′, jel′].

Litery е, ё, и, ю, я oznaczają miękkość spółgłoski oraz następującą samogłoskę e, o, i, u, a (pod akcentem), np. твёрдый, мя́гкий, ле́вый, сесть, тюрк [tw′ordyj, m′akkij, l′ewyj, s′est′, t′urk]. Ich odpowiednikami po twardych spółgłoskach są odpowiednio э, о, ы, у, а.

Aby zapisać wymowę liter е, ё, ю, я jako je, jo, ju, ja po spółgłosce twardej, używa się znaku twardego (ъ), zaś po spółgłosce miękkiej – znaku miękkiego (ь). Np. съесть, воскресе́нье [sjest′, wăskr′îs′eńjə]. Uwaga: w języku rosyjskim możliwe są połączenia w rodzaju се, съе, сье, сие – każde z nich wymawiane jest inaczej (s′e, sje, s′je, s′ije).

Ponieważ ж, ц, ш są zawsze twarde, natomiast ч, щ – zawsze miękkie, pisownia nie zawsze odpowiada wymowie. Np. чита́ешь (końcowy miękki znak pisany jest tylko „dla ozdoby”, nie wpływa on na wymowę twardego ш), час (wymawiamy [cz′as], bo cz nie może być twarde), це́нный (wymowa ce, nie c′e – w rosyjskim nie ma miękkiego c′), цирк, ци́фра (wymowa [cyrk], [cyfră], ponieważ dźwięk [y] występuje w wymowie zamiast [i] po spółgłoskach twardych), podobnie ужи́н, хоро́ший, у́ши, пацие́нт, живо́й.

Grupy liter сч, зч, жч oznaczają długie miękkie sz′sz′ czyli to samo co litera щ: сча́стье, счита́ть, мужчи́на, навя́зчивый.

Wyraz что wymawiany jest wyjątkowo [szto]. Wyraz пожа́луйста wymawiany jest [pâżałăstă]. W końcówkach dopełniacza przymiotników -ого, -его wymawia się [w] zamiast [g]. Końcówki czasowników zwrotnych -ться, -тся wymawia się jednakowo jako [ccă].

W kilku wypadkach litera г ma wymowę szczelinową i brzmi jak dźwięczny odpowiednik litery х, który umownie oznaczymy [h]: го́споди [hospədi] (taki sam dźwięk wymawiamy w polskim wyrazie klechda [klehda], nie jest to więc dźwięk odpowiadający gardłowemu ukraińskiemu г czy polskiemu regionalnemu dźwięcznemu h). Wymowa taka występuje na południu Rosji także i w innych wyrazach.

W języku rosyjskim zachodzą podobne jak w polskim upodobnienia spółgłosek pod względem dźwięczności, np. ско́бки [skopki], тра́вка [trafkă], ло́дка [łotkă], про́сьба [proz′bă], экза́мен [ŷgzam′ən], także мя́гкий [m′achkij] ze szczelinową wymową г. Następuje również podobnie jak w polskim zatrata dźwięczności na końcu wyrazu, np. муж [musz], кровь [krof′], także бог [boch] z wymową szczelinową. Ubezdźwięcznienie końcowej spółgłoski (jak u nas w wymowie warszawskiej) zachodzi również, jeżeli następny wyraz zaczyna się od samogłoski lub od р, л, м, н, й, я, е, ё, ю, np. го́род Росто́в [gorăt râstof], a także (w odróżnieniu od naszej wymowy warszawskiej) jeżeli następny wyraz rozpoczyna się od в, np. друг ваш [druk wasz]. Spółgłoska в, w przeciwieństwie do polskiej wymowy literackiej, nie ubezdźwięcznia się po bezdźwięcznej, stąd свой, твой, цвет wymawiamy [swoj, twoj, cw′et], nie [sfoj, tfoj, cf′et].

Akcent w języku rosyjskim jest swobodny i ruchomy, tj. może padać na różne sylaby wyrazów i może zmieniać się w odmianie. W tekstach szkolnych samogłoski akcentowane wyrazów wielosylabowych oznacza się kreseczką, w innych wypadkach znaki akcentu zwykle się pomija. W przeciwieństwie do polskiego, niektóre samogłoski nieakcentowane wymawia się inaczej niż akcentowane (jedynie wymowa и, у, ы, ю nie zależy w zasadzie od miejsca akcentu). Akcentowane е czasami zmienia się w ё, czego na ogół również nie zapisuje się.

Samogłoski nieakcentowane, zwłaszcza [a, e], są krótsze i węższe od akcentowanych, przy czym nieakcentowane [e] w wyrazach obcych może mieć wymowę niezredukowaną. Stopień redukcji zależy od położenia sylaby w wyrazie. Pierwszy stopień redukcji (samogłoski częściowo zredukowane) występuje w sylabie bezpośrednio przedakcentowej oraz w nieakcentowanej sylabie nagłosowej zaczynającej się od samogłoski, niekiedy i w innych samogłoskach nieakcentowanych w wyrazach obcych. Drugi stopień redukcji (redukcja całkowita) występuje w pozostałych sylabach nieakcentowanych. Nawet и, у, ы, ю ulegają w tej pozycji skróceniu, choć zwykle zachowują swoją barwę. Nieakcentowane końcowe sylaby otwarte mają wymowę specjalną.

Do zapisu samogłosek zredukowanych używa się tutaj następujących symboli:

Zasady wymowy liter samogłoskowych и, у, ы, ю

Litera и oznacza:
Litera у oznacza:
Litera ы oznacza:
Litera ю oznacza:

Zasady wymowy liter samogłoskowych а, е, ё, о, э, я

Sylaba akcentowana

Litera а oznacza dźwięk [a]:
Litera е (ё) oznacza [e], [je], [o], [jo]:
Litera о oznacza dźwięk [o]:
Litera э oznacza dźwięk [e]:
Litera я oznacza [a], [ja]:

Zasady wymowy liter samogłoskowych (а, е, о, э, я)

Sylaba nieakcentowana z I stopniem redukcji

Litera а oznacza [â], [ŷ], [î]:
Litera е oznacza [ŷ], [î], [jî], [e]:
Litera о oznacza [â], [o]:
Litera э oznacza [ŷ], [e]:
Litera я oznacza [î, jî]:

Zasady wymowy liter samogłoskowych (а, е, о, я)

Sylaba nieakcentowana z II stopniem redukcji

Litera а oznacza [ă], [ə]:
Litera е oznacza [ă], [jă], [ə], [jə]:
Litera о oznacza dźwięk [ă]:
Litera я oznacza [ə], [jə], [ă]:

Zasady wymowy liter samogłoskowych (а, е, о, я)

Sylaba nieakcentowana końcowa otwarta

Litera а oznacza dźwięk [â] ~ [ă]:
Litera е oznacza [ŷ], [î] ~ [ə], [jî] ~ [jə], [â] ~ [ă], [jâ] ~ [jă]:
Litera о oznacza dźwięk [â] ~ [ă]:
Litera я oznacza [â] ~ [ă], [jâ] ~ [jă]: