Wersja z 2015-05-22
Wszystkie zapisy fonetyczne i fonologiczne w poniższym tekście podano w zmodyfikowanej transkrypcji slawistycznej. Ukośniki ograniczają transkrypcję fonologiczną, np. /ŋ/. Nawiasy kwadratowe oznaczają transkrypcję fonetyczną, np. [ɰ̃]. Nawiasy trójkątne oznaczają zapis ortograficzny, np. <ę>; to samo znaczenie ma także użycie w tekście kursywy, np. ę. Autor stoi na stanowisku fonematycznej natury wargowych spalatalizowanych /p′/, /b′/, /f′/, /v′/, /m′/, o czym szczegółowo w innym artykule. Znak /#/ oznacza junkturę na granicy szwu morfologicznego, na początku lub na końcu wyrazu.
W różnych opisach fonologicznych języka polskiego wyróżniano nosowe samogłoski i nosowe spółgłoski sonorne. Dźwięki reprezentowane w ortografii jako <ę>, <ą> wywołują szereg kontrowersji. Kontrowersje te wynikają z następujących przyczyn (Sawicka 1988:39–40):
W dawniejszych opracowaniach stosowano interpretację monofonematyczną i wyróżniano różną liczbę samogłoskowych fonemów nosowych:
Obecnie zdecydowanie przeważa pogląd, że tzw. samogłoski nosowe (reprezentowane w ortografii przez ą, ę, ale też i pewne połączenia liter) są w rzeczywistości połączeniami samogłoski ustnej i spółgłoski nosowej; drugim składnikiem tego połączenia jest często /ŋ/, realizowane w postaci [w̃] (a właściwie [ɰ̃], ponieważ dźwięk ten jest często pozbawiony wyraźnego zaokrąglenia warg). Sama asynchronia nie wystarcza, by stosować bifonematyczną interpretację tzw. samogłosek nosowych, gdyż cecha ta jest właściwa większości fonemów. Niektórzy autorzy utrzymują nawet, że w pewnych pozycjach poprawna jest wyłącznie synchroniczna wymowa samogłosek nosowych. Sprzeciwia się temu Sawicka (1988:40), zauważając, że dochodzi tu jednak do błędnego użycia terminu „synchroniczny”. W rzeczywistości w takich pozycjach niepoprawna jest wymowa „samogłoska + spółgłoska nosowa”, a dopuszczalna jedynie „samogłoska + półsamogłoska nosowa”.
Sawicka (1988:40,60,63) używa określenia „sonanty” w znaczeniu „sonorne” i wymienia następujące fonemy należące do tej klasy: /m/, /n/, /ń/, /ŋ/, /r/, /l/, /ł/, /w/, /j/, przy czym fonem /ł/ występuje tylko w systemie zachowawczym (obecnie w wymowie zdecydowanej większości Polaków odpowiada mu fonem /w/). Fonem /ŋ/ występuje głównie jako drugi składnik połączeń zapisywanych <ą>, <ę>. Najczęstszym sposobem realizacji fonemu /ŋ/ jest głoska [w̃]. System bez /ŋ/ jest nieliteracki. Autorka dźwięki typu [m], [n] określa jako „zwarte sonanty nosowe”, natomiast [w̃] jako „szczelinowy sonant nosowy”. Także inne aproksymanty włącza do klasy frykatywnych (szczelinowych). Obstruenty zwarte (ale nie afrykaty) oraz sonoranty nosowe określane są łącznie jako okluzywne.
W języku polskim w zasadzie nie występują grupy nagłosowe złożone z nosowej i okluzywnej o tym samym miejscu artykulacji ani symetryczne względem nich i analogiczne grupy wygłosowe złożone z okluzywnej i nosowej (Sawicka 1988:77–78), a więc:
Opozycja nosowych okluzywnych i frykatywnych nie jest dystynktywna (przykłady zostaną omówione niżej). Przed frykatywną występuje frykatywny wariant nosowej (Sawicka 1988:78–79, oznaczenia i terminologia zmienione):
Głoski te są w rzeczywistości aproksymantami, tj. sonornymi, a nie obstruentami, i dlatego terminy „frykatywne” lub „szczelinowe” są tu umowne. Dla opisu zamiany zwykłych, okluzywnych nosowych w aproksymanty Rubach (1982:60) używa terminu „gliding”.
Sawicka (1988:40) podkreśla, że dwugłoski nosowe (oddawane w ortografii na ogół przez <ę>, <ą>) mają bardzo wyraźny segment ustny, dlatego transkrybuje je [ew̃], [ow̃]. Nieco dalej jednak (1988:57) stosuje transkrypcję [ẽw̃], [õw̃], z zaznaczeniem nosowej wymowy samogłoski (tak samo Rubach 1982:59,60, rozpatrujący proces „V-nasalization”), choć podkreśla, że „na początku artykulacji samogłoski występuje krótsza lub dłuższa faza ustna”. Różny stopień unosowienia obserwowany jest tylko przed nosowym aproksymantem [ʋ̃], [j̃], [w̃] / [ɰ̃]. „Nazalizacja samogłosek w innych pozycjach nie jest właściwa polszczyźnie” (1988:57), w wymowie krakowskiej zdarza się jednak silniejszy rezonans przed głoskami [ŋ] i [ŋ́].
Opozycje /m/ : /ŋ/ oraz /n/ : /ŋ/ mogą ulegać neutralizacji przed frykatywną na korzyść /ŋ/ (przykłady niżej). Proces ten opisywany jest w literaturze jako powstawanie wtórnych nosówek. Frykatywizacja jest możliwa także przed zwartą; zdaniem Sawickiej (1988:79) zjawisko to jest pozanormatywne.
Fonem /m′/, podobnie jak inne miękkie fonemy wargowe, możliwy jest tylko przed samogłoską, z wyjątkiem /y/.
Istnieją generalne ograniczenia w występowaniu fonemu /ŋ/. Jest on możliwy tylko:
Sekwencje /eŋ/, /oŋ/ odpowiadające ortograficznym <ę>, <ą> występują tylko po spółgłoskach. Istnieją zleksykalizowane przypadki redukcji <ę>, <ą> do /e/, /o/ (ortografia nie odpowiada wówczas wymowie), np. w piętnaście /p′etnaśće/ i dziewiętnaście /ʒ́ev′etnaśće/.
W wygłosie może wystąpić każdy z fonemów /m/, /n/, /ń/, /ŋ/. Końcowe fonemy /m/, /n/, /ń/ (zapisywane w ortografii przy użyciu takich samych symboli) nie występują po spółgłoskach okluzywnych o takim samym miejscu artykulacji (z wyjątkiem grupy /tn/), poza tym nie istnieją inne restrykcje ich występowania w tej pozycji. Wymowa wygłosowego /ń/ jako [j̃] stoi poza normą (Sawicka 1988:83).
Wygłosowy fonem /ŋ/ występuje tylko po samogłoskach /e/, /o/ i realizowany jest obligatoryjnie jako [w̃] lub [ɰ̃]. Wygłosowe połączenia /eŋ/, /oŋ/ notowane są jako <ę>, <ą>, np. mogę, mogą. Redukcja wygłosowego /oŋ/ (występującego np. w ortograficznych panią, mogą) do /o/ jest nieliteracka, także zastąpienie /oŋ/ przez /ow/ stoi poza normą. Natomiast wygłosowa grupa /eŋ/ (ortograficzne <ę>, np. tę, imię, nogę, mogę) najczęściej bywa upraszczana do /e/. W realizacji kulturalnej nie można pominąć wszystkich końcowych /ŋ/ w szeregu następujących po sobie wyrazów, ale realizacja wszystkich wygłosowych /eŋ/ bez redukcji nadaje wymowie charakter sztuczny, pretensjonalny (Sawicka 1988:83). Jak się wydaje, istnieją zleksykalizowane wypadki obligatoryjnej wymowy /e/, np. w wyrazie książę (jest to rzeczownik rodzaju męskiego, a w rodzaju męskim końcówka -ę występuje w mianowniku liczby pojedynczej tylko w tym wyrazie).
Fonem /m/ występuje w wariancie głównym [m]. Sekwencje /mp/, /mb/ nie ulegają asymilacji, np. lampart, empatia, impala, kompania, lump, asymptota, ambulans, cembrowina, bimber, trombocyt, humbak, symbol. Przed wargową miękką występuje nieznaczne zmiękczenie, np. wampir [vamp′ir], kemping [kemp′iŋk], olimpijczyk [olimp′ijčyk], kompilacja [komp′ilacja], lumpiarz [lump′aš], ambicja [amb′icja], alembik [alemb′ik], imbir [imb′ir], kombinować [komb′inovać], symbioza [symb′(j)oza]. Sekwencje /mp/, /mb/ nie są możliwe w nagłosie.
Zdaniem Sawickiej (1988:78) połączenia /np/, /nb/ nie występują w wyrazach polskich. W rzeczywistości zdarzają się na granicy morfemów i nie ulegają asymilacji (ich wymowa nie odbiega od pisowni): awanport, hornblenda, inbred, lumpenproletariat, panpoetycki, zapanbractwo (Sawicka transkrybowałaby tu zapewne /n#p/, /n#b/). Wymowę zasymilowaną /mp/, /mb/ w tych wyrazach należy uznać za nieliteracką.
Grupy /ńp/, /ńp′/ w języku polskim nie występują. Realizację /ńb/, /ńb′/ jako [j̃mb], [j̃mb′] (np. w hańba, hańbić) Sawicka (1988:79) kwalifikuje jako nienależącą do normy wymowy kulturalnej, jej zdaniem obowiązuje wymowa bez asymilacji. Inne opisy fonetyki polskiej niekoniecznie potwierdzają tę ocenę.
Opozycja /ŋ/ : /m/ w tej pozycji ulega neutralizacji na korzyść /m/ (Rubach 1982:157, Sawicka 1988:84), tzn. ortograficzne <ą>, <ę> przed wargową są wymawiane [om], [em], np. stąpać [stompać], pępek [pempek], trąba [tromba], bęben [bemben], tj. Tak samo jak ortograficzne <om>, <em>, por. przykłady wyżej. Przed wargową miękką występuje nieznaczne zmiękczenie, o czym Sawicka nie wspomina: siąpić [śomp′ić], tępić [temp′ić], trąbić [tromb′ić], głębia [gwemb′a].
Sekwencje /mt/, /md/ nie ulegają asymilacji, tylko /md/ jest możliwe w nagłosie, np. komtur, mdły, omdlewać, stamtąd, tamto (Sawicka 1988:78).
Sekwencje /nt/, /nd/ nie ulegają asymilacji, nie są możliwe w nagłosie, np. kant, diament, mintaj, konto, funt, synteza, banda, Holender, Indus, blondynka, fundacja, drynda. W formach takich jak o mantrze, Andrzej, tendrzak, pindrzyć się występuje alofon dziąsłowy [ṇ]. Możliwa jest tu jednak także inna interpretacja fonologiczna, zob. niżej.
Sekwencje /ńt/, /ńd/ nie ulegają obecnie asymilacji i występują tylko w słownictwie przestarzałym lub gwarowym, np. flańtać się, nabuńduczyć się. Poza tym występują, także w ortografii, tylko sekwencje /nt/, /nd/, np. słowniki notują tylko świntuch (w rzeczywistej wymowie zdarza się [śf′ińtux] wbrew pisowni). O możliwym rozszczepieniu typu /flaj̃ńtać/ lub /flaj̃tać/ (zauważanym przez innych autorów) Sawicka nie wspomina.
Opozycja /ŋ/ : /n/ ulega neutralizacji na korzyść /n/ (Rubach 1982:157, Sawicka 1988:84), co oznacza, że <ą>, <ę> przed zębową mają taką samą wymowę, jak <on>, <en>, np. wątroba [vontroba], święty [śf′enty], mądry [mondry], względny [vzglendny]. Możliwy jest też alofon dziąsłowy [ṇ], np. w formach jątrzyć, wnętrze, mądrzej, mędrzec. O możliwej innej interpretacji fonologicznej zob. niżej.
Sekwencje /mḱ/, /mǵ/, /mk/, /mg/ nie ulegają asymilacji, np. gromki, tamgi, ramka, tamga. Zdarzają się też w nagłosie: mgielny, mklik, mknąć, mgła, mgnienie.
Fonem /n/ występuje przed welarną tylko w niektórych odmianach języka, poza tym ulega neutralizacji z /ŋ/ na korzyść /ŋ/. Zachodzą następujące różnice w wymowie sekwencji fonemów typu /nk/, /ŋk/ (Sawicka 1988:63,82):
Niektóre z tych informacji są nieścisłe, a mimo to powszechnie powtarza się je w różnych publikacjach. W rzeczywistości bowiem zasięg obu rodzajów wymowy nie pokrywa się z zasięgiem sandhi udźwięczniającego i ubezdźwięczniającego. W szczególności istnieją użytkownicy polszczyzny stosujący fonetykę udźwięczniającą (krakowsko-poznańską), ale zachowujący odróżnienie grup [nk] i [ŋk].
Fonem /ń/ w wymowie warszawskiej nie ulega asymilacji przed welarną, którą prawie zawsze jest /k/ – grupa /ńg/ występuje wyjątkowo w zapożyczeniu tańga ‘dawna uzbecka jednostka monetarna’. W wymowie krakowsko-poznańskiej realizowany jest jako [ŋ́] (Sawicka 1988:83), np. bańki [baŋ́ḱi], bańka [baŋ́ka]. Z informacji tej wynikałoby, że w tej wymowie formy banki i bańki realizowane są jednakowo, co nie wydaje się prawdopodobne.
Fonem /ŋ/ występuje przed welarną w postaci [ŋ], co oznacza, że w wypadku pisowni <ąk>, <ęk>, <ąg>, <ęg> wymowa [oŋk], [eŋk], [oŋg], [eŋg] jest obowiązkowa, np. bąk [boŋk], ręka [reŋka], pęk [peŋk], drągal [droŋgal], sięgać [śeŋgać] (Rubach 1982:157). Innymi słowy, ortograficzne zapisy <ą>, <ę> przed <k>, <g> mają nie zawsze taką samą wymowę, jak <on>, <en>. Zwłaszcza w wymowie warszawskiej nie dochodzi do pełnego utożsamienia tych zapisów.
Jak wspomniano wyżej, zamiast /ŋ/, niezależnie od pisowni, przed /ḱ/, /ǵ/ występuje obocznie [ŋ́], częściej w wymowie krakowsko-poznańskiej niż w warszawskiej, np. mąki [moŋ́ḱi], węgiel [veŋ́ǵel], zwłaszcza po /i/, np. ringi [r′iŋ́ǵi] (Sawicka 1988:84). Niektóre opisy sugerują, że wariant [ŋ́] jest obligatoryjny w tej pozycji (Rubach 1982:59). Status fonematyczny głoski [ŋ́] jest niejasny: w wymowie warszawskiej może być uznana za alofon fonemu /ŋ/, natomiast w wymowie krakowsko-poznańskiej – fonemu /ń/. Literatura przedmiotu nie odnotowuje takiego spostrzeżenia.
Nie obserwujemy asymilacji spółgłosek /m/, /n/, /ń/ do następującej afrykaty zębowej, np. kłamca, najemca, wiarołomca, o dumce, pobratymca; lanca, irlandzki [irlancḱi], brandzlować, agencja, incydent, koncentracja, uncja, burgundzki [burguncḱi], wagabundzą się, pryncypał, bryndza; łańcuch, wieńce, babińce, końcówka, łabuńce, barbarzyńca. Sekwencje /mʒ/, /ńʒ/ w języku polskim trafiają się wyjątkowo: tamdze, tańdze (tańga bywa jednak częściej wyrazem nieodmiennym). Realizację /ńc/ jako [j̃ńc] lub [j̃c] (np. w jeńcy) Sawicka kwalifikuje jako nienależącą do normy wymowy kulturalnej (1988:79) lub jako stojącą na granicy normy (1988:81). Inne opracowania niekoniecznie potwierdzają takie stanowisko.
Opozycja /ŋ/ : /n/ ulega neutralizacji na korzyść /n/ (Rubach 1982:157, Sawicka 1988:84), zatem <ą>, <ę> przed afrykatą zębową mają taką samą wymowę, jak <on>, <en>, np. tysiąc [tyśonc], więc [v′enc], żądza [žonʒa], nędzny [nenʒny].
Fonem /m/ występuje w postaci głównej [m], np. kłamczuch, niemczyzna, łakomczuch, wolnodumcze (od przestarzałego wolnodumiec), tymczasem, pobratymczy. Sekwencja /mǯ/ w języku polskim nie występuje.
W sekwencjach /nč/, /nǯ/ (np. janczar, wtenczas, lincz, poncz, punczer, pojedynczy, Mandżuria, kindżał) występuje dziąsłowy alofon [ṇ] fonemu /n/ (Sawicka 1988:80); wymowa /pojedyńčy/ (tylko w tym konkretnym wyrazie) uważana jest za błąd językowy, ale zdarza się często i jest także oddawana na piśmie jako pojedyńczy (pisownia taka jest uważana za błędną). W sekwencjach ortograficznych <ndsz>, <ntrz>, <ndrz> (np. landszaft [laṇṭšaft], [laṇčšaft], mundsztuk, o mantrze, intrze, kontrze, Andrzej, tendrzak, pindrzyć się, o szpondrze, tundrze), których reprezentacje fonologiczne można zapisać także jako /nčš/, /nǯž/ (obok /ntš/, /ndž/), występuje także dziąsłowy alofon [ṇ] fonemu /n/ (Sawicka 1988:80).
Fonem /ń/ przed /č/ nie ulega asymilacji, np. niańczyć, wiernopoddańczy, wieńczyć, Chińczyk, kończyć, tuńczyk, dalmatyńczyk, grupa /ńǯ/ w języku polskim nie występuje. Wymowę [koj̃ńčyć] lub [koj̃čyć] określa Sawicka (1988:83) jako stojącą na granicy normy kulturalnej (w rzeczywistości zdarza się powszechnie), inni autorzy są często pod tym względem pobłażliwsi.
Opozycja /ŋ/ : /n/ ulega neutralizacji na korzyść /n/ realizowanego jako [ṇ] (Rubach 1982:157, Sawicka 1988:84), zatem <ą>, <ę> przed afrykatą dziąsłową mają taką samą wymowę, jak <on>, <en>, np. łączyć [woṇčyć], pęczek [peṇček]. Ortograficzne <ędż> w języku polskim nie występuje, <ądż> natomiast nie oznacza /onǯ/, ale /ondž/ lub /onǯž/ (w wyrazie skądże). Reprezentacje fonologiczne sekwencji <ątrz>, <ętrz> można także zinterpretować dwojako, mianowicie jako /ontš/, /entš/ lub jako /ončš/, /enčš/. Niezależnie od interpretacji, na poziomie fonetycznym występuje tu dziąsłowy alofon [ṇ] fonemu /n/, a ortograficzne <ą>, <ę> przed grupami <tsz>, <dsz>, <trz>, <drz> mają taką samą wymowę, jak <on>, <en>, np. świętszy, prędszy (/prentšy/ lub /prenčšy/), jątrzyć, wnętrze, mądrzej, mędrzec.
W tej pozycji może dochodzić do częściowej palatalizacji [m] (np. ciamcia, dziamdzia, siedemdziesiąt, imć, domcio, kumcia, dziumdzia), co jest bez znaczenia, gdyż opozycja /m/ : /m′/ nie występuje przed spółgłoskami.
Opozycja /n/ : /ń/ ulega neutralizacji na korzyść /ń/, czego często nie odnotowuje ortografia (ń pisze się przede wszystkim w zakończeniach -uńcia, -uńcio), np. kanciasty /kańćasty/, prezencik, rencista, gwinciarka, żoncia, goncik, funciarz, wariatuńcio /varjatuńćo/, syncio, bandzior /bańʒ́or/, legendziarz, windziarz, indziej, kińdziuk lub kindziuk /ḱińʒ́uk/, o wagabundzie, dryndziarz. Wymowa typu [kaj̃ćasty] jest zdaniem Sawickiej (1988:80) pozanormatywna; stanowczość tego stwierdzenia wzbudza jednak uzasadnione wątpliwości.
Opozycja /ŋ/ : /ń/ także ulega neutralizacji na korzyść /ń/ (Rubach 1982:157, Sawicka 1988:84), zatem <ą>, <ę> przed afrykatą zadziąsłowo-palatalną mają taką samą wymowę, jak <on>, <en>, np. mącić [mońćić], nęcić [neńćić], kądziel [końʒ́el], pędzić [peńʒ́ić].
Spółgłoska /m/ w sekwencjach /mf/, /mv/, /mf′/, /mv′/ ulega frykatywizacji do postaci [m̅] lub [ʋ̃]; wariant wargowo-zębowy [ʋ̃] jest częstszy, jeśli nie przeważający (Sawicka 1988:79). Przykłady: amfetamina [aʋ̃fetam′ina], emfaza [eʋ̃faza], nimfa [ńiʋ̃fa], komfort [koʋ̃fort], triumf [trjuʋ̃f], symfonia [syʋ̃fońja]; tramwaj [traʋ̃vaj]; amfilada [aʋ̃f′ilada], emfiteuza [eʋ̃f′itewza], limfie [liʋ̃f′e], triumfie [trjuʋ̃f′e]; decemwirat [deceʋ̃v′irat], duumwirat [duuʋ̃v′irat]. Możliwa jest także w takiej pozycji (i zdaniem Sawickiej częsta) realizacja ortograficznego <m> jako [ɰ̃]. W takim wypadku dochodzi do neutralizacji opozycji /m/ : /ŋ/ na korzyść /ŋ/ (zanika różnica w wymowie między ortograficznymi <em>, <om> a <ę>, <ą>). Wówczas np. wyraz symfonia jest wymawiany /syŋfońja/ [syɰ̃fońja], a tramwaj – /traŋvaj/ [traɰ̃vaj].
Ortograficzne <n> w tej pozycji (np. w wyrazach fanfara, szopenfeldziarz, informacja, konferencja, dezynfekcja; kanwa, stenwanta, inwalida, konwencja, hunwejbin, dezynwoltura; infiltracja, konfiskata, tynfik; panwie, konwie) bywa realizowane czworako (Sawicka 1988:80), jako:
Wymowa [n] lub [ʋ̃] występuje w wymowie wolnej, wariant [n̄] jest bardzo rzadki. Wymowa [ɰ̃] jest zdaniem Sawickiej najczęstsza, według Stiebera powszechna, według Benniego i Wierzchowskiej fakultatywna. W wygłosie na ogół wymawia się [n], np. tynf [tynf].
Fonem /ń/ przed /f/, /v/, /f′/, /v′/ w języku polskim nie występuje.
Fonem /ŋ/ w tej pozycji ulega obligatoryjnej frykatywizacji do [ɰ̃] (Sawicka 1988:83), tym samym <ą>, <ę> przed szczelinową wargową mają nie zawsze taką wymowę, jak <on>, <en>, np. w formach fąfel, stęfel, wyjąwszy, wąwóz, nadsięwłom, przedsięwziąć.
Fonem /m/ realizowany jest bez asymilacji, o czym Sawicka milczy, np. damski, chamsin, ziemski, oświęcimski, komsomoł, cyrkumskrypcja, rzymski; hamza, giemza, bimzowarka.
Ortograficzne <n> przed /s/, /z/ (np. w wyrazach szansa, dansing, kondensator, instrument, konstrukcja, monsinior, bunsenowski, dezynsekcja, tranzystor, fanzin, benzyna, bonza, mastodonzaur) bywa wymawiane trojako (Sawicka 1988:81), jako:
Wymowa [ɰ̃] jest zdaniem Sawickiej najczęstsza, obowiązkowo występuje w wygłosie, np. awans [avaɰ̃s] (1988:82). Rubach (1982:59) opisuje ją jako formę opcjonalną występującą w miejscu zwykłego [n].
Fonem /ń/ przed /s/ obligatoryjnie realizowany jest jako [j̃], np. pański [paj̃sḱi], edeński [edej̃sḱi], chiński [x́ij̃sḱi], koński [koj̃sḱi], kołtuństwo [kowtuj̃stfo], abisyński [ab′isyj̃sḱi]. Grupa /ńz/ w języku polskim nie występuje.
Fonem /ŋ/ ulega obligatoryjnej frykatywizacji do [ɰ̃] (Sawicka 1988:83), zatem <ą>, <ę> przed szczelinową zębową mają nie zawsze taką wymowę, jak <on>, <en>, np. w wyrazach wąs, kęs, wiązać, język.
Fonem /m/ realizowany jest bez asymilacji, o czym Sawicka milczy, np. zamsz, czeremszyna, scudzoziemszczyć, żeromszczyzna, rumsztyk; bramżagiel, tamże, komża; klamrze, zemrzeć, domrzeć, umrzeć, przymrzeć. Sekwencje tego rodzaju zdarzają się w nagłosie: msza, mszyca, mszczenie, mżyć, mrzeć.
W sekwencjach <nsz>, <nż>, <nrz> (np. w wyrazach plansza, heksenszus, winszować, konszachty, kunszt, czynsz, rynsztok, branża, tenże, inżektor, donżon, żanrze, henrze) występuje (Sawicka 1988:81):
Wymowa [ɰ̃] jest zdaniem Sawickiej najczęstsza, obowiązkowo występuje w wygłosie, np. melanż [melaɰ̃š] (1988:82). Rubach (1982:59) opisuje ją jako formę fonostylistyczną występującą w miejscu zwykłego [n] (zapewne dziąsłowego).
Fonem /ń/ przed /š/ obligatoryjnie realizowany jest jako [j̃], np. pańszczyzna [paj̃ščyzna], mieńszewik [m′ej̃šev′ik], chińszczyzna [x́ij̃ščyzna], japońszczyzna [japoj̃ščyzna]. Grupa /ńž/ w języku polskim nie występuje.
Fonem /ŋ/ przed dziąsłową ulega obligatoryjnej frykatywizacji do [ɰ̃] (Sawicka 1988:83), zatem <ą>, <ę> przed szczelinową dziąsłową mają nie zawsze taką wymowę, jak <on>, <en>, np. w formach gąszcz, węszyć, drążyć, węże, zasięrzutny.
Fonem /m/ realizowany jest bez asymilacji lub z częściową palatalizacją, o czym Sawicka milczy, np. tłamsić, zemścić się, pomścić, na gzymsie, o hamzie, o giemzie.
Przed /ś/, /ź/ (np. w formach awansie, finansista, kredensik, alfonsiak, hanzie, influenzie, bonzie) występuje (Sawicka 1988:81):
Zdaniem Sawickiej najczęstsza jest wymowa [ɰ̃], a pozostałe warianty występują rzadko, a wręcz sporadycznie.
Grupy /ńś/, /ńź/ w języku polskim pochodzą tylko z fakultatywnej asymilacji grup /nś/, /nź/, /ŋś/, /ŋź/.
Fonem /ŋ/ przed /ś/, /ź/ (np. siąść, gęś, wąziutki, więzić) występuje w postaci alofonu [ɰ̃]. W tej pozycji możliwa jest także neutralizacja opozycji /ŋ/ : /ń/ na korzyść /ń/, które występuje w postaci alofonu [j̃], np. [gej̃ś] obok [geɰ̃ś] (Sawicka 1988:84).
Jest rzeczą niezwykle interesującą z teoretycznego punktu widzenia, która umknęła uwadze autorów omawianych tu prac, że w pozycji przed /ś/, /ź/ fonem /ń/ występuje wyłącznie w postaci alofonu [j̃], jeśli reprezentuje ortograficzne <ą>, <ę>. Jednak jeśli /ń/ reprezentuje ortograficzne <n>, wówczas może występować w postaci alofonów [j̃] lub [ń]. Jednym ze sposobów opisu tego faktu językowego byłoby wprowadzenie osobnego fonemu /j̃/. W takim ujęciu różnica między fonemami /ń/ a /j̃/ byłaby bardzo osobliwa: w pewnych wyrazach (np. kredensik) występowałaby dowolna alternacja fonemów /n/ ~ /ń/ ~ /j̃/ ~ /ŋ/, podczas gdy w innych (np. gęsi) alternacja /ŋ/ ~ /j̃/. W istocie więc różnica sprowadzałaby się do sporadycznej możliwości wymowy [ńś], [ńź] w pewnych wyrazach przy braku takiej możliwości w innych wyrazach.
Uznanie /j̃/ za fonem byłoby jednak bardzo niefortunne, gdyż wymowa [ńś], [ńź] jest bardzo rzadka, a fonemy /ń/ i /j̃/ nigdy nie pozostawałyby względem siebie w czystej opozycji. Lepiej zatem uznać wymowę [ńś], [ńź] (w formach kredensik, bonzie) za pozanormatywną, i założyć, że jedynym sposobem realizacji fonemu /ń/ przed /ś/, /ź/ jest [j̃].
Fonem /m/ nie ulega zmianom, występuje tylko przed /x/, np. czeremcha. Połączenie /mx/ występuje także nagłosie: mchy.
Przed /x́/, /x/ (np. w formach branchiozaur, enchirydion, menhir, kochinchina, inhibicja, bronchit, konchiolina, melancholia, anhydryt, parenchyma, enharmonia, inchoatywny, inhalacja, koncha, lonheria, synchroniczny, synhedrion) występuje (Sawicka 1988:81):
Zdaniem Sawickiej wariant [ɰ̃] jest częsty przed /x́/, rzadki przed /x/. Rubach (1982:59) opisuje go jako formę fonostylistyczną występującą w miejscu zwykłego [n]. W wygłosie na ogół wymawia się [n], np. konch [konx].
Fonem /ń/ przed /x́/, /x/ w języku polskim nie występuje.
Fonem /ŋ/ przed welarną ulega obligatoryjnej frykatywizacji do [ɰ̃] (Sawicka 1988:83), zatem <ą>, <ę> przed szczelinową welarną mają nie zawsze taką wymowę, jak <on>, <en>, np. obwąchiwać, wąchać, pęcherz.
Fonem /m/ nie ulega asymilacji przed /m/, /n/, /ń/, np. immunologia, pomnę, ciemń. Przed /m′/ może występować nieznacznie zmiękczenie, np. immisja.
Fonem /n/ nie ulega asymilacji przed /m/, /m′/, /n/, np. bosmanmat, organmistrz, panna. Przed /ń/ następuje asymilacja zupełna i powstaje sekwencja /ńń/: mennica [meńńica]. Fonem /ń/ poza tym przed inną nosową nie występuje.
Fonem /ŋ/ nie występuje przed spółgłoskami nosowymi.
Fonem /m/ nie ulega asymilacjom w tej pozycji, np. mleko, drumla, omłoty, zamruczeć.
Fonem /n/ występuje w postaci głównej [n], nie ma wyrazów z sekwencją /nw/, np. naprzemianległy, Henryk.
Fonem /ń/ nie występuje w tej pozycji.
W sporadycznie używanym wyrazie żanr odnotowuje się wymowę [žaɰ̃r] (Sawicka 1988:84), a zatem reprezentacja fonologiczna tego wyrazu to /žaŋr/. Poza tym fonem /ŋ/ zasadniczo nie występuje przed płynną (zatem henr, nazwa jednostki indukcyjności, wymawiane jest [xenr]). Ortograficzne <ął>, <ęł>, <ęl> (w formach czasu przeszłego) oznaczają /ow/, /ew/, /el/. W wymowie krakowskiej zdarza się jednak, że /ŋ/ zachowuje się, i wówczas np. forma zaczęli zamiast [začeli] realizowana jest jako [začeɰ̃li] (Sawicka 1988:84).
Opozycja /m/ : /m′/ ulega w tej pozycji neutralizacji, wymawiana jest spółgłoska wargowa nieznacznie spalatalizowana (co można dowolnie uwzględnić lub pominąć w transkypcji – byle czynić to konsekwentnie), np. izogamia, chemia, bulimia, ekonomia, mumia, cyklotymia. Ortografia nie odróżnia /m′/ od /mj/ (p. artykuł o miękkich wargowych), np. ziemia [źem′a] : chemia [xemja].
Zachodzi także neutralizacja opozycji /n/ : /ń/ przed /j/ na korzyść /ń/, np. Dania [dańja], gardenia [gardeńja], georginia [georǵińja], harmonia, unia, cynia. Ortografia nie odróżnia /ń/ od /ńj/, np. dania [dańa] : Dania [dańja].
Fonem /ŋ/ nie występuje w tej pozycji.
Istnieje szereg ograniczeń występowania fonemów nosowych przed samogłoskami. Przed /i/, /y/ dochodzi do neutralizacji opozycji /m/ : /m′/ oraz /n/ : /ń/, mianowicie /m/, /n/ nie występują przed /i/, natomiast /m′/, /ń/ nie występują przed /y/.
Fonem /ŋ/ nie występuje przed samogłoskami.
| pozycja przed | /m/, /m′/ | /n/ | /ń/ | /ŋ/ |
|---|---|---|---|---|
| # | [m] | [n] | [ń] | [ɰ̃] |
| /p/, /b/, /p′/, /b′/ | [m] | [n] | [ń] | → /m/ |
| /t/, /d/ | [m] | [n] | [ń] | → /n/ | → /n/ |
| /ḱ/, /ǵ/ | [m] | [n] | → /ŋ/ | → /ń/ | [ń] | [ŋ́] | [ŋ] | [ŋ́] |
| /k/, /g/ | [m] | [n] | → /ŋ/ | [ń] | [ŋ́] | [ŋ] |
| /c/, /ʒ/ | [m] | [n] | [ń] | → /n/ |
| /č/, /ǯ/ | [m] | [ṇ] | [ń] | → /n/ |
| /ć/, /ʒ́/ | [m] | → /ń/ | [ń] | → /ń/ |
| /f/, /v/, /f′/, /v′/ | [ʋ̃] | → /ŋ/ | [n] | [n̄] | → /m/ | → /ŋ/ | — | [ɰ̃] |
| /s/, /z/ | [m] | [n] | [n̄] | → /ŋ/ | [j̃] | [ɰ̃] |
| /š/, /ž/ | [m] | [ṇ] | [ṇ̄] | → /ŋ/ | [j̃] | [ɰ̃] |
| /ś/, /ź/ | [m] | [n] | → /ń/ | → /ŋ/ | [j̃] | [ɰ̃] | → /ń/ |
| /x́/, /x/ | [m] | [n] | → /ŋ/ | — | [ɰ̃] |
| /m/, /m′/, /n/ | [m] | [n] | — | — |
| /ń/ | [m] | → /ń/ | [ń] | — |
| /r/ | [m] | [n] | — | [ɰ̃] |
| /l/, /ł/, /w/ | [m] | [n] | — | — | [ɰ̃] |
| /j/ | [m] | → /ń/ | [ń] | — |
| /i/ | [m′] | → /ń/ | [ń] | — |
| /y/ | [m] | [n] | → /n/ | — |
| /a/, /e/, /o/, /u/ | [m], [m′] | [n] | [ń] | — |
| fonem | alofony | neutralizacje opozycji |
|---|---|---|
| /m/ |
|
|
| /m′/ |
|
|
| /n/ |
|
|
| /ń/ |
|
|
| /ŋ/ |
|
|
1. ↑ Wymowa bez sekwencji /nk/, /ng/, tzw. „krakowsko-poznańska”.
2. ↑ Wymowa zachowująca odróżnienie /nk/, /ng/ od /ŋk/, /ŋg/, tzw. „warszawska”.
Biedrzycki 1978, Ostaszewska & Tambor 2004, Sawicka 1988, Wiśniewski 2001.