Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony
Uwaga: większość podanych tu przykładów pochodzi z literatury drukowanej.
Wśród zaimków rozróżnia się kilka kategorii: rzeczowne, przymiotne, liczebne, przysłowne. Zaimki rzeczowne mają właściwości fleksyjne i składniowe rzeczowników, przymiotne – przymiotników itd.; w niektórych nowych opracowaniach gramatycznych rezygnuje się wręcz z kategorii zaimków.
| rzeczowne | przymiotne | liczebne | przysłowne | |
|---|---|---|---|---|
| osobowe | ja, ty, my, wy, on, pan, pani, państwo | |||
| zwrotne | się | |||
| wskazujące | ten, tamten, ów, on | ten, tamten, ów, taki | tyle, tylekroć, tylokrotny, tyloraki, tylorako | tak, tu, tutaj, tam, ówdzie, dalej, stąd, stamtąd, tędy, tamtędy, wtedy, wtenczas, odtąd, dotąd, dopóty, dlatego |
| ten sam | ten sam, taki sam | tyle samo | tak samo | |
| inny | inaczej | |||
| dzierżawcze | mój, twój, nasz, wasz, jego, jej, ich, pana, pani, panów, pań, państwa | |||
| dzierżawczo-zwrotne | swój | |||
| względne | kto, co | jaki, który, czyj, co | ile, ilekroć, ilokrotny, iloraki, ilorako | jak, gdzie, skąd, dokąd, którędy, kiedy, gdy, odkąd, jak długo, dopóki, dlaczego, czemu |
| pytajne | kto, co | jaki, który, czyj, co za | ile, ilekroć, ilokrotny, iloraki, ilorako | jak, gdzie, skąd, dokąd, którędy, kiedy, odkąd, jak długo, dlaczego, czemu |
| pytajne wzmocnione | któż, cóż | jakiż, któryż, czyjże | ileż | jakże, gdzież, skądże, dokądże, którędyż, kiedyż, dlaczegoż, czemuż |
| upowszechniające | każdy, wszystko, wszyscy | każdy | wszystek | wszędzie, zawsze, zewsząd |
| przeczące | nikt, nic | nijaki, niczyj, żaden | żaden | nijak, nijako, nigdzie, znikąd, donikąd, nigdy |
| nieokreślone | ktoś, coś | jakiś, któryś, czyjś | ileś | jakoś, gdzieś, skądś, dokądś, kiedyś |
| ktokolwiek, cokolwiek | jakikolwiek, którykolwiek, czyjkolwiek | ilekolwiek | jakkolwiek, gdziekolwiek, skądkolwiek, dokądkolwiek, którędykolwiek, kiedykolwiek | |
| kto bądź, co bądź | jaki bądź, który bądź, czyj bądź | ile bądź | jak bądź, gdzie bądź, skąd bądź, dokąd bądź, którędy bądź, kiedy bądź | |
| lada kto, lada co | lada jaki, lada który, lada czyj | lada ile | lada jak, lada gdzie, lada kiedy | |
| byle kto, byle co | byle jaki, byle który, byle czyj | byle jak, byle gdzie, byle kiedy | ||
| pewien, niejaki, niektóry, niejeden, jaki taki | niejeden, kilka, kilkanaście, kilkadziesiąt, kilkaset | jako tako, gdzieniegdzie, niekiedy |
Zaimki rzeczowne zastępują w zdaniu rzeczowniki i mogą występować samodzielnie jako podmiot. Wśród nich można wyróżnić kilka podklas.
Do zaimków osobowych zalicza się zaimki pierwszej osoby liczby pojedynczej i mnogiej: ja, my, zaimki drugiej osoby liczby pojedynczej i mnogiej: ty, wy, oraz zaimki trzeciej osoby. Zaimki drugiej osoby są używane tylko wobec dzieci, członków rodziny i osób znajomych, z którymi jesteśmy na „ty”. Inaczej niż w angielskim obowiązuje przy tym rozróżnienie liczby: ty używane jest wobec jednej osoby, wy wobec dwóch lub więcej osób.
Zwracanie się do innych ludzi niż dzieci, członkowie rodziny i bliscy znajomi wymaga użycia form rozróżniających liczbę i rodzaj:
Zaimki pan, pani itd. są gramatycznie zaimkami trzeciej osoby, gdyż łączą się z trzecią osoba czasownika. Odnoszą się jednak często do osoby drugiej. Podane formy mianownika używane jako podmiot.
Przy zwrotach bezpośrednich zaczynających rozmowę używa się konstrukcji proszę + dopełniacz (D) albo formy wołacza (W), równej mianownikowi z wyjątkiem rodzaju męskiego lp (pan – panie):
Wobec osób, z którymi jesteśmy na „ty”, przy zwrotach bezpośrednich używamy najczęściej imion, zwykle pozostawiając je w mianowniku (np. Grzegorz, Grzesiek); obowiązuje jednak wołacz, jeśli używamy pewnych zdrobnień (np. Grzesiu). Przy zwracaniu się do grupy takich osób używa się często formy słuchajcie.
Właściwymi zaimkami trzeciej osoby są natomiast formy on, ona, ono, oni, one, zróżnicowane rodzajowo tak samo jak przymiotniki (choć zaliczane do zaimków rzeczownych, ponieważ odpowiadają na pytania rzeczownika – kto? co?). Nie powinno się ich używać w obecności osób, których dotyczą (wówczas używamy imion lub wyrażeń z pan, pani itd.). Zaimek on spełnia także rolę deiktyczną lub anaforyczną (zob. dalej), ale inne zaimki osobowe też zachowują się podobnie.
Zaimki osobowe w funkcji podmiotu opuszczamy, chyba że np. pada na nie akcent logiczny. Nigdy nie opuszczamy zaimków pan, pani itd.
W odmianie zaimków osobowych występują specjalne formy enklityczne, obowiązujące szczególnie po czasownikach (np. widzę go – jego widzę). Zaimek 3. osoby ma specjalne formy używane po przyimkach, rozpoczynające się od n- (np. od niego – jego – go). W narzędniku używa się tylko takich form (nim, nią, nimi).
Zaimek zwrotny siebie, się, sobie, sobą odnosi się do podmiotu zdania i jest wówczas obowiązkowy, niezależnie od tego, w jakiej osobie i liczbie podmiot ten występuje. Przysparza dużo problemów w opanowaniu języków słowiańskich nie-Słowianom. Przypadek tego zaimka zależy od wymagań składniowych orzeczenia.
Poprawne są więc zdania:
Zdanie Piotr opowiada o sobie oznacza, że przedmiotem opowiadania jest Piotr. Zdanie Piotr opowiada o nim oznacza, że przedmiotem jest inna osoba.
W odmianie zaimka zwrotnego brak jest mianownika, występuje za to forma enklityczna się w bierniku (w języku potocznym także se w celowniku, wykluczone w języku starannym). W połączeniu z wieloma czasownikami forma się traci swoje właściwe znaczenie i występuje jako partykuła zwrotna.
Podobną funkcję jak zaimek on mogą spełniać zaimki wskazujące:
Znaczenie rzeczowne występuje, gdy wyrazów tych użyto bez rzeczownika.
Występują te zaimki występują jako:
Anafora nie musi być ograniczona do jednego zdania, często rozciąga się na zdanie poprzedzające. W funkcji anaforycznej bez rzeczownika (jako zaimek rzeczowny) występuje zwykle zaimek on, rzadziej ten. W zdaniach z orzeczeniem imiennym stosuje się zaimek to wskazujący na całą sytuację opisaną w zdaniu poprzednim. Ilustrują to przykłady:
Katafora jest w języku polskim ograniczona do jednego zdania i nie sięga poza nie.
Do rzeczownych zaimków pytajnych należą kto, co, któż, cóż. Zaimki te nie odróżniają liczby ani rodzaju; kto, któż odnoszą się do osób, co, cóż do pozostałych rzeczowników (także do zwierząt). Występują one tak jako podmiot zdania głównego, np. Kto to zrobił?, jak i podrzędnego, np. Nie wiem, kto to zrobił.
Zaimki pytajne są na ogół homonimiczne z zaimkami względnymi. Nie dotyczy to form wzmocnionych (-ż, -że), które w funkcji względnej raczej nie występują. Czasami odnotowuje się też inne różnice. Rzeczowne zaimki pytajne kto, co mają swoje względne odpowiedniki, np. Nie znam tego, kto to zrobił, nie zawsze proste do odróżnienia od pytajnych. Zaimki względne zawsze wyrażają anaforę.
Do odrębnej kategorii zalicza się zaimek upowszechniający każdy. Dawniej istniał też zaimek wszystek: współcześnie używa się tylko formy nijakiej wszystko o znaczeniu zbiorowym oraz form liczby mnogiej: wszyscy, wszystkie. Zaimek każdy oraz formy wszyscy, wszystkie występują częściej jako zaimki przymiotne.
Rzeczownymi zaimkami przeczącymi są nikt, nic.
Do zaimków nieokreślonych należą ktoś, coś, ktokolwiek, cokolwiek, oraz rzadsze formy, jak kto bądź, kto tylko, byle kto, lada kto. Zaimki utworzone przy pomocy -kolwiek spełniają też funkcję zaimków względnych. Język polski nie odróżnia obu ról wyraźnie, w przeciwieństwie do angielskiego:
Zaimki przymiotne towarzyszą rzeczownikom. Podobnie jak przymiotniki, są zróżnicowane rodzajowo.
Do zaimków wskazujących należą ten, tamten, ów, taki, ten sam, taki sam, inny; w większości mogą one być użyte zarówno z rzeczownikiem (jako zaimki przymiotne), jak i zamiast niego (zaimki rzeczowne).
Przymiotne zaimki dzierżawcze (w angielskiej gramatyce określane jako przymiotniki dzierżawcze) mają taką samą formę jak rzeczowne zaimki dzierżawcze (np. to jest mój kot – zaimek przymiotny, ale ten kot jest mój – zaimek rzeczowny). Do pierwszej ich podgrupy zaliczamy zaimki odmienne przez przypadki: mój, twój, nasz, wasz, swój, pański. Ich rodzaj i liczba muszą zgadzać się z właściwościami posiadanego przedmiotu, a nie osoby posiadacza, np. każdy człowiek niezależnie od płci powie moje pióro, dostosowując formę moje do rodzaju nijakiego wyrazu pióro. Jeśli kilka piór ma jednego posiadacza, powie on moje pióra. Wielu posiadaczy powie natomiast nasze pióra.
Spośród zaimków trzeciej osoby (używanych wobec drugiej osoby, z którą nie jesteśmy na „ty”) tylko forma męska pański rozróżnia rodzaje przedmiotu: pański kapelusz, pańska walizka, pańskie krzesło, pańscy ludzie, pańskie pomysły.
Druga podgrupa zaimków dzierżawczych obejmuje formy nieodmienne przez przypadki, ignorujące właściwości posiadanego przedmiotu: jego (pojedynczy posiadacz rodzaju męskiego lub nijakiego), jej (pojedynczy posiadacz rodzaju żeńskiego), ich (grupa posiadaczy). Tu należą też zaimki dzierżawcze pochodzące od zaimków osobowych serii pan: pana, pani, panów, pań, państwa. Zaimki pański i pana są w pełni wymienne, i zamiast podanych wyżej przykładów możemy powiedzieć także: pana kapelusz, pana walizka, pana krzesło, pana ludzie, pana pomysły.
Tradycyjnie używa się szyku pański pociąg, ale pociąg pana, pociąg pani, pociąg panów, pociąg pań, pociąg państwa. Pod wpływem pański pociąg (a także jego pociąg) często mówi się dziś pana pociąg, ale poza tym tradycyjny szyk nadal jest częsty (a pań pociąg brzmi wręcz dziwacznie).
Warto podkreślić, że wybór między twój a twoja zależy od rodzaju posiadanego przedmiotu. Natomiast wybór między pana a pani zależy od płci posiadacza.
Oto tabela pytań, jakie można postawić mężczyźnie i kobiecie:
| mężczyzna | kobieta |
|---|---|
|
|
|
|
Na szczególną uwagę zasługuje zaimek zwrotny dzierżawczy swój. Używa się go wówczas, gdy posiadaczem jest podmiot zdania, bez względu na to, w której jest użyty osobie. W przeciwieństwie do zaimka zwrotnego osobowego dopuszczalne jest użycie zaimków mój, twój, nasz, wasz.
Poprawne są więc zdania:
W trzeciej osobie obowiązuje rozróżnienie: opowiada o swojej przygodzie, czyli o tym, co sam przeżył – opowiada o jego przygodzie, czyli o tym, co przeżył ktoś inny. Podobnie zdanie Marcin pojedzie do jego ciotki oznacza, że uda się on do ciotki kolegi, a nie do swojej własnej ciotki.
Z uwagi na swoje znaczenie zaimek swój bardzo rzadko występuje w mianowniku w swojej właściwej funkcji (nie zwracają na to uwagi autorzy niemal żadnych gramatyk). Nie można powiedzieć *to jest swoja przygoda, gdyż w zdaniu takim podmiotem byłby posiadany przedmiot. Formy swój, swoje występują często w polskich tekstach, jednak w znaczeniu biernika, nie mianownika. Formy swoja, swoi spotyka się natomiast rzadko.
Swój może oznaczać również tyle, co przymiotniki rodzimy, domowy, bliski, swojski, np. sami swoi – w takim znaczeniu oczywiście mianownik nie jest wykluczony. Zdarzają się jednak także rzadkie, sporadyczne wypadki użycia swój we właściwym znaczeniu po jako, które wymaga użycia mianownika, np. (wyszukane w internecie):
Proces ten swe doskonałe spełnienie znalazł w wojnie irackiej – pierwszej wojnie, a raczej antywojnie, która została już z góry rozegrana jako swoja własna symulacja.
Status poprawnościowy tego zdania wzbudza jednak wątpliwości, być może poprawniejsze byłoby jako symulacja samej siebie.
Zaimki dzierżawcze używane są w języku polskim zwykle wtedy, gdy konieczne jest jednoznaczne wskazanie osoby posiadacza. Poza tym opuszcza się je, czasami nawet obligatoryjnie: pan Nowak wyszedł z psem (ze swoim psem byłoby niezgodne z duchem języka). Zaimki osobowe w przypadkach zależnych są używane chętniej niż dzierżawcze, dlatego poprawne jest uderzyłem go w głowę, a niepoprawne *uderzyłem w jego głowę.
Zaimkami pytajnymi są który, jaki, czyj. Zaimek który ma co najmniej dwa znaczenia: zapytuje o kolejność w szeregu (w odpowiedzi oczekujemy liczebnika porządkowego, np. O której godzinie? – O piątej) albo też o wskazanie osoby lub przedmiotu znajdujących się w jakimś nieuporządkowanym, ale określonym, skończonym zbiorze (w odpowiedzi oczekujemy zaimka osobowego, wskazującego lub podania imienia czy nazwiska, np. Który z was to zrobił? – On.). Zaimek jaki zapytuje bądź o cechę (Jakie dziewczyny lubisz? – Wesołe) bądź o przedmiot z nieokreślonego zbioru (Jaki masz numer telefonu?).
Istnieją także homonimiczne zaimki względne który, jaki, czyj (współcześnie zastępowany dopełniaczem rzeczownego zaimka względnego kogo: zdanie Ta książka należy do tego, czyj podpis nosi brzmi dziś archaicznie), a także co, zastępujące inne zaimki względne. Jego pytajnym odpowiednikiem jest co za.
Do kategorii przymiotnych zaimków upowszechniających zalicza się zaimek każdy.
Do przymiotnych zaimków przeczących należą nijaki, niczyj, a także żaden, który może też być zaimkiem liczebnym.
Zaimkami nieokreślonymi są np. któryś, jakiś, czyjś, którykolwiek, jakikolwiek, czyjkolwiek. Zaimki czyjś, czyjkolwiek bywają też określane jako dzierżawcze.
Zaimki liczebne omówiono razem z liczebnikami, do których często są zaliczane.
Zaimki przysłowne omówiono dokładniej w dziale dotyczącym składni. Wśród tej grupy warto zwrócić uwagę na kilka osobliwości.
I tak, w znaczeniu pytajnym używa się tylko zaimka kiedy, natomiast w znaczeniu względnym można użyć wymiennie gdy lub kiedy. Warto zwrócić uwagę, że choć kiedyż jest (książkową) wzmocnioną formą pytajną zaimka kiedy, to już gdyż w ogóle nie jest zaimkiem, ale spójnikiem.
Zaimki skąd, stąd mają znaczenie przestrzenne (ablatywne), odkąd, odtąd – czasowe, np. skąd wracasz? odkąd tu jesteś? Zamiast odkąd często używa się jak długo, zwłaszcza w znaczeniu pytajnym (przy czym jak długo ma też inne znaczenia: przez jaki czas lub dokąd). Homonimiczny spójnik stąd oznacza wynikanie (tak samo jak spójnik dlatego) i nie ma dziś związku z zaimkiem skąd.
Zaimki tu, tam mają znaczenie zarówno lokatywne (gdzie?), jak i allatywne (dokąd?), w związku z tym zaimek względny i pytajny gdzie bywa używany także w znaczeniu allatywnego dokąd. Np.:
Zaimek dokąd ma zarówno znaczenie przestrzenne (allatywne), jak i czasowe, ale dotąd ma tylko znaczenie czasowe, np.:
Ciekawą osobliwością polskiej składni jest konieczność użycia przeczenia po zaimku względnym dopóki z czasownikiem dokonanym. Zaimek taki można zastąpić przez dotąd, aż lub samym spójnikiem aż, jednak wtedy przeczenie jest błędem językowym.
Z czasownikiem niedokonanym nie używa się przeczenia, ale też wówczas nie można użyć spójnika aż.
Zawsze można użyć dokąd zamiast dopóki, zachowując przeczenie przy czasowniku dokonanym. Można też użyć jak długo, zwłaszcza przy czasowniku niedokonanym.
Zaimek dopóki jest dziś wyłącznie względny, jako zaimków pytajnych używa się obecnie tylko dokąd lub jak długo.
Omówione osobliwości ilustrują poniższe zdania:
Jak długo tu zostaniesz?
Dokąd tu zostaniesz?
— Zostanę, dopóki nie skończę.
— Zostanę, dokąd nie skończę.
— Zostanę dotąd, aż skończę.
— Zostanę, aż skończę.
— Zostanę, dopóki będę w stanie wytrzymać.
— Zostanę, dokąd będę w stanie wytrzymać.
— Zostanę, jak długo będę w stanie wytrzymać.
Zaimek czemu uchodzi za mniej elegancki niż dlaczego. W odpowiedzi można jedynie użyć dlatego (w mowie potocznej zdarza się jednak żartobliwe lub ironiczne temu, zwłaszcza zaczynające odpowiedź), po którym powinien nastąpić spójnik że, który może być oddzielony przecinkiem lub też przecinek może wystąpić przed dlatego. Inną możliwością jest użycie spójników bo, ponieważ. Wydawnictwa poprawnościowe negatywnie oceniają połączenie dlatego, bo, które jednak często występuje w języku polskim. Poprawne jest natomiast pominięcie zaimka i spójnika i ograniczenie się do podania przyczyny. Np.: Dlaczego wyszłaś w taką pogodę?
Czemu wyszłaś w taką pogodę?
— Wyszłam dlatego, że musiałam zrobić zakupy.
— Wyszłam, dlatego że musiałam zrobić zakupy.
— Wyszłam, bo musiałam zrobić zakupy.
— Wyszłam, ponieważ musiałam zrobić zakupy.
— Wyszłam dlatego, bo musiałam zrobić zakupy. (niepoprawne)
— Temu, że musiałam zrobić zakupy. (żartobliwe, ironiczne)
— Musiałam zrobić zakupy.
Strona główna – Gramatyka polska
2022-03-14