Morfologiczna interpretacja polskiej fonetyki

Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony

Najpierw przypomnijmy sobie, jakie fonemy występują w języku polskim i w jaki sposób są zapisywane w polskiej ortografii. Na tej stronie zamieszczono nieco inną interpretację niż w części poświęconej fonetyce i w tabelach wymowy. Poprzednio bowiem starano się zinterpretować rzeczywistą wymowę, tutaj zaś chodzi raczej o ułatwienie zrozumienia procesów morfologicznych.

Przede wszystkim przyjęto tym razem, że nie istnieje w języku polskim jakiś specjalny „fonem zmiękczający”, pomimo wyraźnie asynchronicznej wymowy pozwalającej go wyodrębnić w pewnych pozycjach. Podobnie założono tu istnienie dwóch samogłosek nosowych (mimo że są one faktycznie wymawiane jako dwugłoski). Nie stosuje się tu również specjalnych symboli fonetycznych poza apostrofem oznaczającym miękkość poprzedzającej spółgłoski.

Znajdziemy zatem w języku polskim teoretycznie 8, a właściwie tylko 7 samogłosek: a, e, ę, i/y, o, ą, u/ó. Przypomnijmy tu, że:

• litera ą oznacza „nosowe” o, a nie a,
• samogłoski i oraz y mają zdecydowanie inną wymowę, ale w danym kontekście może wystąpić tylko jedna z nich, to znaczy y spotykamy tylko po spółgłoskach twardych i stwardniałych, zaś i wszędzie poza tym, tj. po samogłoskach, na początku wyrazu, po spółgłoskach miękkich,
• fonetycznie u oraz ó są tym samym dźwiękiem, zachowują się jednak odmiennie w morfologii.

Choć dla fonetyki jest to bez znaczenia, ważne dla morfologii jest odróżnienie samogłosek zmiękczających (′a, ′e, ′ę, ′i, ′o, ′ą, ′u, ′ó) od niezmiękczających (a, e, ę, y, o, ą, u, ó); są one co prawda wymawiane identycznie (pomijając i/y), ale wywołują zupełnie inne zmiany na granicach morfemów. Nadto zaznaczmy w tym miejscu (co znów nie ma znaczenia dla fonetyki), że samogłoski mogą w różnych formach ulegać pewnym zmianom. Najczęstsze takie alternacje to:

• ′e : ′o – przegłos polski (typ I),
• ′e : ′a – przegłos polski (typ II),
• e : 0 (ZERO, tj. brak dźwięku) – ruchome e niezmiękczające,
• ′e : 0 – ruchome e zmiękczające,
• ′ę, ę, ′o, o : ′ą, ą, ′ó, ó – „wzdłużenie” (oczywiście termin ten ma się nijak do dzisiejszej wymowy),
• ′i : y – oboczność specjalnej natury, związana z przemianami spółgłosek.

Polskie spółgłoski podzielimy tu na szereg grup:

1. wargowe twarde p, b, f, w, m (5);
2. wargowe miękkie p′, b′, f′, w′, m′ (5), zapisywane przed i jako zwykłe p, b, f, w, m (nie ma tu groźby pomyłki, gdyż ich twarde odpowiedniki przed i nie występują), przed innymi samogłoskami dwuznakami pi, bi, fi, wi, mi, niewystępujące przed spółgłoskami ani na końcu wyrazu;
3. zębowe twarde t, d, s, z, n (5);
4. zębowy twardy sonorant r (1);
5. zazębowe miękkie ć, dź, ś, ź, ń (5), zapisywane tak przed spółgłoską i na końcu wyrazu, przed i oznaczane przez c, dz, s, z, n, przed innymi samogłoskami przez ci, dzi, si, zi, ni; w wyrazach rodzimych i przyswojonych taka ortografia nie powoduje dwuznaczności;
6. zębowe i dziąsłowe stwardniałe c, dz, cz, dż, sz, ż/rz (6), obecnie twarde, lecz historycznie miękkie; wymowa ż i rz jest identyczna, różnią się natomiast pochodzeniem, co ma konsekwencje w morfologii;
7. zębowe i dziąsłowe miękkie t′, d′, c′, dz′, s′, z′, r′, cz′, dż′, sz′, ż′ (11), zapisywane jako t, d, c, dz, s, z, r, cz, dż, sz, ż, występujące tylko w wyrazach obcych przed i, a także przed j zapisywanym jako i; nie mają znaczenia dla morfologii, gdyż nie występują na końcach morfemów i nie podlegają zmianom;
8. twardy sonorant ł (1), niegdyś o wymowie zębowej, obecnie wargowej;
9. zębowe stwardniałe l (1), niewystępujące ani przed y (pomijając kilka obcych wyrazów), ani przed i;
10. zębowe miękkie l′ (1), występujące przed i (w wyrazach obcych to i może oznaczać w rzeczywistości j);
11. miękki sonorant j (1);
12. twarde tylnojęzykowe k, g (2); w wyrazach rodzimych i przyswojonych nie dopuszczają po sobie y ani niezmiękczającego e;
13. twarde tylnojęzykowe ch/h (1) o identycznej wymowie;
14. miękkie tylnojęzykowe k′, g′, ch′/h′ (3) będące wynikiem wtórnych zmiękczeń przed samogłoskami pierwotnie niezmiękczającymi, a także obecne w wyrazach obcych.

W przedstawionej interpretacji w języku polskim występuje 7 samogłosek i 48 spółgłosek. Tak bogaty i różnorodny system (choć dający się uprościć na potrzeby fonetyki) znakomicie uzasadnia określanie języka polskiego mianem najtrudniejszego języka świata. Na potrzeby „dydaktyczne”, aby łatwiej pojąć istotę procesów wymian spółgłoskowych, postaramy się teraz zrekonstruować praformy dla istniejących obecnie dźwięków polskich. Powinno to uprościć system. A więc:

• usuńmy z systemu dźwięki obcego pochodzenia, niewchodzące w alternacje morfologiczne: t′, d′, c′, dz′, s′, z′, r′, cz′, dż′, sz′, ż′, h′;
• usuńmy również przypadki połączeń ly, ky, gy, ke, ge z podobnych powodów; pozwoli nam to wyeliminować odrębny fonem l′;
• przywróćmy do systemu odrębność u, ż, ch od ó, rz, h;
• odtworzymy też w wielu miejscach dźwięk j tam, gdzie nie ma go w dzisiejszym języku;
• wprowadzimy do systemu specjalną jednostkę mogącą wystąpić tylko na końcu wyrazu lub przed spółgłoską – zmiękczenie ′; jest to pozostałość po zredukowanej samogłosce, tzw. miękkim jerze;
• w naszej rekonstrukcji nie wracamy aż do epoki prasłowiańskiej, stąd mamy tu wiele samogłosek: niezmiękczające A, E, O, Ó, U, Y, Ą, Ę i zmiękczające ′A, ′E, ′O, ′Ó, ′I, ′Ą, ′Ę (dzisiejsze „zmiękczające” u jest tak naprawdę efektem rozwoju grupy JU).

Zajrzyj na tę stronę (Unicode), jeśli interesuje cię rozwój polskiego systemu wokalicznego.

Teraz zbierzmy polskie spółgłoski w tabeli (wymowa w nawiasach kwadratowych):

Uwagi:

1. znak X oznacza tylnojęzykowy spirant bezdźwięczny, odpowiadający polskiemu ch; wprowadzono go dla uniknięcia stosowania dwuznaków w zapisie praform;
2. dźwięk h (pierwotnie spirant krtaniowy dźwięczny, obecnie utożsamiony ze spirantem tylnojęzykowym bezdźwięcznym) jest obcego pochodzenia i niekiedy odpowiada g; wyrazy z h rzadko podlegają alternacjom, w słowotwórstwie obserwujemy jedynie wymianę h : ż;
3. również f jest pochodzenia obcego, jednak został w pełni włączony do polskiego systemu dźwięków; skrajnie rzadkie rodzime f pochodzi z grup spółgłoskowych (ufać z *upwać);
4. dźwięk dż rozwijał się tylko w grupie żdż, inne przypadki występowania dż to uproszczenia grup spółgłoskowych (np. dżdż w dżdżysty z DZDj-) oraz zapożyczenia z różnych języków obcych;
5. formy si, zi zamiast szy, ży (dla XI, XJI, SJI, ZJI) powstały w niektórych przypadkach wskutek wyrównań morfologicznych,
6. rozwój cz w miejsce dawniejszego c dla TJ dotyczy tylko pewnych form czasowników,
7. odrębność między cz, ż a c, dz dla K′, G′ jest osadzona głęboko w historii języka; wybór zależy od przyłączanego morfemu; jeżeli obserwujemy zmianę k, g w cz, ż, mamy do czynienia z pierwszą palatalizacją, a wywołujące ją dźwięki określamy jako ′E₁, I₁; palatalizację taką wywołuje też ′Ę oraz miękki jer; odpowiednio drugą palatalizację wywołują ′E₂, I₂;
8. normalny rozwój XY dawał chy, a tylko w pewnych przypadkach chi;
9. sąsiedztwo J wpływało na P, B, F, W, M, N, R, L, K, G, X tak samo jak zwykłe zmiękczenie (′; w stosunku do K, G jak zmiękczenie „pierwszego rodzaju”); grupy TJ, DJ, SJ, ZJ miały jednak rozwój odrębny;
10. dawne miękkie p′, b′, f′, w′, m′ stwardniały przed spółgłoską i na końcu wyrazu;
11. dawne Y uległo zmianie w i po pierwotnym J, K, G, czasem X;
12. dawne I uległo zmianie w y po cz, dż, c, dz, sz, ż, rz różnego pochodzenia;
13. gdy po S, Z następowała zmiękczona spółgłoska, ulegały one również zmiękczeniu, najczęściej w ś, ź (odrębny rozwój ST, ZD, SK, ZG podaje tabela), np. SPJĘ dało śpię.

Przedstawiona tu interpretacja pozwala zrozumieć, dlaczego polska morfologia jest tak zagmatwana. Należy jednak podkreślić, że w rzeczywistości językowej wszelkie reguły mają znaczenie względne i orientacyjne. Stanowią pewien model, który nie zawsze daje się zastosować. Dlatego właśnie np. na miejscu dawnego TJ raz znajdziemy c, a innym razem cz.

Strona główna – Gramatyka polska

2022-03-14