Artykuł został opublikowany także na portalu JustPasteIt (dawniej Eioba).
Wersja z 2022-05-20

Przykłady zjawisk morfologicznych

Przegłos w odm.

Przegłos dawnego e

Formy: M lp kościół, D lp kościoła – MsW lp kościele, 1. lp wiozę – 3. lp wiezie, czosać – 1. lp czeszę.

Przykłady: anioł, bajoro, bczoła, bierzwiono, biodra, biodro, bisior, blon, brześć, brzost, brzoza, ccora (dcora), ciosło, ciota, czerwiony, czerzwiony, czeźć, czoło, czosać, czoznąć, dec (ccy, dcy), dlóto, dziosny, gnieść, gonioznąć, gonieźć, iwiór, jasion, jaszczór, jaziona, jezioro, josw, kędzior, klewrzot, kmiot, kościół, krzosać, lot, lód, mieść, miotła, miód, mlost, mlozo, naciot, namiot, nasiono, nieść, obrześć, ożloda, piepiół, piórło, pióro, pociot, popiół, półsiostra, praciota, prapociot, przód, pszono, rzeszoto, siewiór, siodło, sioła, sioło, siostra, słoziona, śleziona, świepiot, trzoda (czrzoda), trzon (czrzon), trzosło (czrzosło), Wielos, wiesioły, wieść, wieźć, wiosna, wiór, Wlos, wrzeciono, wrzos, wrzód, zielony, zioło, żleść, żona, żory, żródło.

Przegłos dawnego ě

Formy: MBW lp gniazdo – Ms lp gnieździe, M lp m śmiady – lm m-os. śmiedzi, 3. lp m rdział – 3. lm m-os rdzieli.

Przykłady: biada, biały, bias, biesiada, blady, bleść, cały, cana, casta, ciało, ciasto, czad, czas, dziad, dział, działo, gniady, gniazdo, grzany, gwiazda, jadać, jasny, -jazd (np. przyjazd), jazda, kolano, krzasło, kwiat, las, lask, lato, leźć, Marmorzana, Marzana, miał, miara, miasto, nabodzaz, narzaz, niewiasta, obiad, oddział, ofiara, oświata, piana, podniata, podział, polana, polano, poświata, powiat, pradziad, rdzieć, rumiany, rzaz, rzazać, rześć, sąsiad, siano, siatwa, sieść, strzała, szady, szary, ściana, ślad, ślaz, śmiady, śnieść, śpieć, świat, światło, świeść, tymiano, wiadro, wiano, wiara, wiatr, znaleźć, zwiad, zwiazda, zwierciadło, ździała.

Przegłos dawnego ŕ̥

Formy: M lp czart – MsW czercie, M lp m czarny – lm m-os. czerni.

Przykłady: czarny, czart, cztwartka, cztwarty, darny, dar|zki, drzeć (darty), jars, martwy, mar|znąć, mierźć, parst, przeć (party), sarna, tarn, tarnka, twardy, Warta, zarno, żardło, żartwa, żreć.

Przegłos dawnego ĺ̥

Formy: M lp m pełny – M lm m-os. pilni.

Przykłady: bełn, bełnować (bilnić), mleć (mełty), pełny, pilźć, pleć (pełty), wełna.

Fałszywy przegłos

Formy: kocieł, kotła, dziś kocioł.

Przykłady: bierg, dniek, dżdżewnica, kocieł, kozieł, macecha, mieńba, osieł, ożeg, pilgać, pilnić, poziem, poziemka, pożega, świekier, świerzep, trzep, wieska, wlec, ziemek.


Samogłoski ruchome

Dwie samogłoski ruchome w odm.

Formy: MB lp bniec – D lp bieńca.

Przykłady: bczew, błeszka, bniec, brzewno, btew, cber, cebrek, decka, dniek, gbeł, Gdecz, głetka, kbieł, krcheć, krechta, kuroptew, kuźniec, Łekno, łeżka, łgiet, łoktek, ńcew, ossek, petka, petla, petwa, ppierz, psek, psiec, pstrew, ptew, sjem, szmer, szwiec, ściebłko, ścieżka, wieska, złew, żrec.

Fałszywa samogłoska ruchoma

Formy: MB lp ogń – D lp ognia (wtórnie MB lp ogień), śćbło (dziś źdźbło) – D lm ściebł (wtórnie śćbeł, dziś źdźbeł).

Przykłady: cieślka, ciosłka, igra, ikra, iskra, kaszl, ogń, ośm, piasnka, siedm, śćbło, śćkło, wągl, wązł.

Nagłosowe ruchome i- < jь-

Formy: iskra ~ skra < jьskra.

Przykłady: igra, igracz, igrać, ikra, ilem, imieć, irpa, iskra, istba, iwiór.


Rzadkie tematy rzeczowników

Temat -jə- / -jā-, rodzaj żeński

Tu wyrazy odziedziczone.

Formy: MDCW lp bogini, B lp boginię.

Przykłady: błogini, bogini, pani, potomkini, świeni.


Temat -i- lub -jo- po wargowej, rodzaj męski

Tu wyrazy odziedziczone i zapożyczone.

Formy: M lp paw, D lp pawia.

Zachowane przykłady: białodrzew, cietrzew, czerw, drop, drób, gap, gołąb, jarząb, jastrząb, jedwab, karp, kiełb, kiełp, korab, krąp, Kurp, modrzew, nów, ołów, paw, rząp, skarp, szczaw, tułów, wab, złotogłów, żółw, żuraw.

Nazwy miejscowości: Bolesław, Borzym, Borzytuchom, Bytom, Chocim, Dobiegniew, Golub, Inowrocław, Jarosław, Jastrząb, Miłosław, Okocim, Oświęcim, Pcim, Pęcław, Przecław, Radom, Siepraw, Stradom, Strzegom, Torzym, Tuchom, Unisław, Walim, Wodzisław, Wolbrom, Wrocław, Zadzim, Zakroczym, Żelim.

Przykłady dawne: czerzw, naw, trzew (czrzew).


Temat -i- po wargowej, rodzaj żeński

Tu wyrazy odziedziczone i zapożyczone.

Formy: M lp Gołdap, D lp Gołdapi.

Przykłady: głąb, Gołdap, Ostrów (Mazowiecka).


Temat -ju-, rodzaj męski

Tu wyrazy zapożyczone (odziedziczone przeszły wcześnie do innych modeli).

Formy: M lp król, D lp królu (później króla), C lp królewi (później królowi), M lm królewie (później królowie), D lm królew (później królów).

Przykłady: król.


Temat -ū-, rodzaj męski

Nieliczne wyrazy odziedziczone, przeszły do innych typów.

Formy: MW lp jązew (dawniej języ), D lp jązwia, B lp jązew.

Przykłady: jązew, włódew, żółew.


Temat -ū-, rodzaj żeński

Oprócz wyrazów odziedziczonych, tu należy sporo starych zapożyczeń germ. i łacińskich.

Formy: MW lp krew (dawniej kry), D lp krwi, B lp krew.

Przykłady: bagiew, bardokiew, błógiew, błukiew, bokiew, brew, broskiew, bródew, brukiew, brzoskiew, btew, bukiew, całew, catew, cerkiew, chorągiew, driakiew, dropew, drzągiew, dziegiew, dziółew, dźłew, gązew, górew, jątrew, klukiew, konew, kotew, krew, krokiew, kurew, kuroptew, lągiew, lubew, łagiew, łokiew, łuskiew, małgiew, markiew (dziś marchew), martew, mątew, mierwew, młokiew, mokiew, mórew, mrokiew, niepłódew, ostew, ostrew, panew, pardew, pągiew, płatew, płotew, płódew, ponikiew, półkrew, praświekrew, prórew, pstrew, ptew, pustew, ratew, rukiew, rzodkiew, sakiew, słądew, słąkiew, smokiew, stągiew, stługiew, swatew, ściągiew, świdew, świekrew, turew, tykiew, warząchew, wętew, zew, złew, żagiew, żarnew, żółew.

Nazwy geograficzne: Cerekiew, Mełgiew, Narew, Omulew, Padew, Panew, Pełtew, Tanew, Turew, Uszew.


Temat -jū-, rodzaj żeński

Tu należą głównie stare zapoż. germ.

Formy: MW lp bczew (dawniej bczy), D lp beczwi, B lp bczew.

Przykłady: bczew, łyżew, ńcew.


Temat -r-, rodzaj żeński

Tu należą tylko wyrazy odziedziczone.

Formy: M lp mać (dawniej maci), MBW lm macierze.

Przykłady: dec (dcy, ccy), jąć (jęci), mać (maci), nieść (nieści).


Temat -n-, rodzaj nijaki

Tu należą wyrazy odziedziczone.

Formy: MBW lp imię, D lp imienia, D lm imion.

Przykłady: brzemię, imię, wrzemię.


Temat -nt-, rodzaj nijaki

Tu należą nazwy istot młodych. Należący tu wyraz książę (*kniążę) zmienił rodzaj na męski.

Formy: MBW lp dziecię, D lp dziecięcia, D lm dzieciąt.

Przykłady: bagnię, cielę, dziecię, kniążę, otroczę, żrebię.


Temat -os- / -es-, rodzaj nijaki

Tu należą nieliczne nazwy odziedziczone.

Formy: MBW lp niebo, MBW lp niebiosa.

Przykłady: czoło, czudo, koło, niebo, słowo, źleje.


Temat -twā, rodzaj żeński

Tu należą nazwy odziedziczone, będące pierwotnie nazwami czynności, wtórnie także nazwami narzędzi lub rezultatów czynności.

Przykłady: bitwa, brzytwa, gonitwa, klątwa, modlitwa, oratwa, pastwa, rybitwa, siatwa, żartwa, żętwa.


Temat -ibā, rodzaj żeński

Tu należą nazwy odziedziczone, będące pierwotnie nazwami czynności, wtórnie także nazwami narzędzi lub rezultatów czynności.

Formy: M lp liczba, D lm liczeb.

Przykłady: brońba, chąśba, chwiejba, ciszczba, drużba, gańba, gądźba, glądźba, gońba, groźba, kośba, leczba, lejba, liczba, mieńba, młóćba, palba, paśba, plećba, pławba, prośba, rzeźba, siejba, służba, strzelba, swaćba, wieszczba, więźba, woźba, wróżba.


Temat -bā, rodzaj żeński

Tu należą nazwy odziedziczone (wtórnie także wyjątkowo pochodzące od zapożyczonych), oznaczające oderwane pojęcia odprzymiotnikowe lub odrzeczownikowe.

Przykłady: białoba, bladoba, chudoba, chworoba, gardoba, lanoba, lgoba, medłoba, miłoba, rachuba, siedziba, wątroba, złoba, żałoba.


Ramka nadrzędna