Artykuł został opublikowany także na portalu JustPasteIt (dawniej Eioba).
Wersja z 2024-12-27
abo – albo. Mogło mieć też znaczenie a, i.
abowiem – albowiem. Zmiana formy była związana z wyparciem abo przez albo.
*ace – choć, acz, aczkolwiek. Zachowane w scs. (cě), także jako ce. U nas tylko acz.
*aczyć – obserwować. Od oko, por. zoczyć. Stąd dk obaczyć, zobaczyć i wtórne ndk baczyć.
*ad – piekło. Wyraz znany w jęz. cerkiewnym, pochodzenia gr. (Hades). Także *adowny, *adowski – piekielny.
alibo – albo. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.
*ały – czerwony, szkarłatny, cynobrowy, czerwonawy, krwistoczerwony, rubinowy. Zapożyczenie turkijskie.
andrót – p. onrót.
aniże – ani nawet, ani nie. Znane było też skrócenie aniż. Dziś tylko aniżeli.
aże – aż. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.
*bacić – uderzać, stukać. Zachowane w wielu jęz. słow., związane z bat. Por. batać.
badać – kłuć, bóść (wielokrotnie), badać. Znaczenie wyspecjalizowane już w ogólnosłowiańskim. Por. bóść.
*badli – czarownik, czarodziej, lekarz, uzdrowiciel. Jest w scs. i strus. balii, bali, z rzadkim przyrostkiem od rdzenia ba- zachowanego w baba, bajać, baśń. Por. badłować, prządli, szwadli.
*badlstwo, D lm *badlestw – lekarstwo. Zachowane w scs. balьstvo.
*badłować – leczyć, uzdrawiać. Obecne w scs. balovati. Por. badli.
*bagać – rozpalać, rozniecać ogień, pragnąć, pożądać. W stpol. derywat zabagać.
*bagiew ż, D lp *bagwi – bagno, błotniste koryto wyschłej rzeki. Zachowane w ukr.
bagnię n, D lp bagnięcia – jagnię, owieczka. Znane w dial., być może z kontaminacji baran i jagnię. Stąd basia (zawołanie na owcę) i bazia.
*bagrowy – szkarłatny, purpurowy, fioletowy. Zachowany w ros.
*bagry – czerwony, szkarłatny, purpurowy, fioletowy, liliowy. Zachowany w innych jęz. słow.
bajoro n, Ms lp bajerze – bajoro, bagno. Dziś odmiana wyrównana. Alternację o : e w odm. usunięto tutaj, jak i w niemal wszystkich innych wypadkach.
*bar – bagno między wzgórzami. Zachowane w ukr. i dial. ros. Od tego nazwa rzeki Barycz. Zob. też bara, barzyna.
*bara – bagno, topielisko. Zachowane w płd.-słow. (skąd nawet gr. mpára). Prawdopodobnie wyraz przedsłowiański, występuje w nazwie rzeki Kolubara w Serbii. W okresie rzymskim Metubaris było nazwą międzyrzecza Sawy i Drawy. Zob. też bar, barzyna.
*barczeć – burczeć. Z niereg. rozwojem sonantu.
bardo n, Ms lp bierdzie – grzebień tkacki, skaliste wzgórze. Do dziś podhalańskie berdy ‘dzikie skały’. Przeniesienie znaczenia takie samo jak w wyrazie grzebień.
*bardokiew ż, D lp *bardokwi – sałata. Zapoż. gr. znane w płd.słow. (*bьrdoky).
barg – stóg, sterta. Znane w stpol., cz. i słwc., z *bъrgъ. Postulowana postać *bьrgъ dałaby *bierg, a jeśli barg, to z fałszywym przegłosem.
barlić – śmiecić, brudzić. Znane z dial. Stąd barłóg.
*barna – ryj, usta, warga. Zachowane w płd.-słow., pokrewne lit. burnà ‘usta’. Rodzimy odpowiednik zapoż. (wenet.) rydło.
*bar|zdy – szybki. Poświadczone w brus., s-ch. i w lit. Poza tym zwykle tylko barzy.
bar|zo – bardzo. Pierwotne znaczenie: szybko. Rozwój z > dz zachodził niereg. w niekt. grupach spółgłosek, por. zwon.
bar|zy – szybki, popędliwy, gwałtowny. Poświadczone w XV–XVI ww. Pierwotnie barzdy.
barzyna – bagno. Zachowane w pol. dial., a także w cz. bařina i słwc. barina, obok którego ciekawa forma bahurina ‘miejsce podmokłe’. Uwagę zwraca wymowa identyczna jak w wyrazie bażyna, pierwotnie o tym samym znaczeniu. Zob. też bar, bara.
*batać – uderzać, stukać. Zachowane w wielu jęz. słow., związane z bat. Por. bacić.
bawić – przebywać, bywać, być. Dzisiejsze znaczenie wtórne.
bażan – bażant. Dziś dodane nieetymologiczne -t.
bażyna – bagno. Dziś zachowane jako nazwa bagiennej rośliny Empetrum sp. Uwagę zwraca wymowa identyczna jak barzyna. Pochodzi od bagno. Zob. też bar, bara.
*bczew ż, D lp *beczwi – beczka. Zapoż. bawarskie, dziś używane tylko zdrobnienie.
bczoła, CMs lp bczele – pszczoła. Dziś wyrównanie rdzennej samogłoski w całej odm., wstawienie sz dla ułatwienia wymowy i ort. fonetyczna.
bdry, f.kr. bedr – czujny, rześki. Zachowane np. w ros. бодрый. Por. bdzieć.
bdzieć, bdzę, bdzi, bdzą, bdzij, bdział, bdzieli, bdzienie – czuwać, nie spać. Zachowane np. w cz., w ros. (jako archaizm). Por. bdry.
bednia – balia, wanna. Zachowane w dial., związane z bednarz.
bełbełchy – wnętrzności wyciągnięte w całości z rozciętego brzucha. Dziś uproszczone do bebechy. Reduplikowane od bełch ‘brzuch’.
bełch, D lp bełcha – brzuch bydlęcy; człowiek otyły, z dużym brzuchem. Znany do dziś w dial., spokr. z grec. phállos ‘członek męski’.
bełch, D lp bełchu – wir na rzece. Znany do dziś w dial. Pierwotnie bełk, zmieszane z poprzednim.
bełchaty – otyły, z wydatnym brzuchem. Od bełch w pierwszym znaczeniu.
bełchaty – pełen wirów. Od bełch w drugim znaczeniu.
bełchotać – bulgotać (o przepływającej wodzie). Jedna z wielu postaci, por. bełkotać.
*bełcz, D lp *bełczu – wir na rzece. Ukr. bovč, w pol. dialektach także bełczak ‘kałuża’. Zob. bełk, bełch.
bełczeć – bulgotać (o przepływającej wodzie). Jedna z wielu postaci, por. bełkotać.
bełk, D lp bełku – wir na rzece. Znany do dziś w dial., także w postaciach bełch, bełcz. Stąd bełkotać, ze zmianą znaczenia. Ukr. bovč, w pol. dialektach także bełczak ‘kałuża’.
bełkać – bulgotać (o przepływającej wodzie). Jedna z wielu postaci, por. bełkotać.
bełkotać – bulgotać; mówić niewyraźnie. Dziś tylko w drugim, wtórnym znaczeniu. Znanych jest wiele innych podobnych postaci: bełchotać, bełczeć, bełkać, blekotać, bulgotać, bulkotać.
*bełn, MsW lp *bilnie – lulek. Z *bьlnъ, zachowane w płd.słow. Por. bilnika, bleń.
*bełnować – szaleć. Z *bьlnovati (z przegłosem), zachowane w płd.słow. Por. bilnić.
*bezdna, D lm *bezden – bezdeń, otchłań. Por. biózdna z reg. rozwojem przedrostka.
*bezzakonie – bezprawie. Z reg. rozwojem przedrostka byłoby biozakonie (p.).
biada, Ms lp biedzie – biada, bieda. Forma bieda powstała z wyrównania do miejscownika.
*białoba – biel. Znane w innych językach słowiańskich.
Białobóg, D lp Białoboga – jeden z bogów panteonu słow., uosobienie dobra, być może odpowiednik Swaroga (p.) w końcowym okresie religii słow. Antagonista Czarnoboga (p.).
białorzytka – ptak z rodzaju Oenanthe. Nazwa pochodzi od białej barwy kupra, zob. rzyć.
biały, M lm m-os. bieli – biały. Dziś odm. wyrównana (biały : biali), wciąż jednak bielić, bielszy.
bias, Ms lp biesie – bies, diabeł, zły duch. Dziś temat wyrównany do miejscownika: bies, biesie.
bidło – deska nabita gwoździami (np. element sań, okucie butów itd.). Znane w stpol., derywat od bić.
bie – bez (przyimek). Zob. bióz.
biedzić – zmuszać. Dziś używany w innym znaczeniu. Zob. pobiedzić, ubiedzić.
*bierg – stóg, sterta. Zob. barg.
bierzwiono, Ms lp bierzwienie, D lm bierzwion – bierwiono, belka. Zob. bierzwno, brzewno.
bierzwno, D lm bierzwien – bierwiono, belka. w dial. słowiańskich także ‘most’. PS posiadał formy oboczne: *brьvьno, *bьrvьno i *bьrveno, skąd cz. břevno (podobne formy są w innych jęz. słow.), pol. bierzwno i bierzwiono (obie w stpol.). Przed wargową rz powinno się było zachować, por. wierzba. Zob. bierzwiono, brzewno.
*bierzyc – herold. Pożyczka z okresu awarskiego, *biritjь.
biesiada, Ms lp biesiedzie – mowa, rozmowa. Dziś zmiana znaczenia i temat wyrównany biesiada, biesiadzie. Także biesiadować – rozmawiać.
*bieszczyślny, f.kr. *bieszczyślen – niezliczony. Zachowane w scs., z asymilacją przyimka bioz (p.), od czysło (p.).
*bieśny, f.kr. *biesien – opętany. Od bias (p.).
bieżeć, bieżę, bieży, bieżą, bież, bieżał, bieżeli, bieżenie – podążać, biec. Dziś archaizm.
*bilnić – mylić. Z słow. *bьlniti, zachowanego w s-ch. búniti se ‘mylić się’. Por. bełnować.
*bilnika – lulek. Zachowane w płd.słow. Por. bełn.
*biodra, CMs lp *biedrze, D lm *biódr – dół, dziura w ziemi. Zachowane w dial. ukr. (‘dolina, bajoro’), niezwiązane z biodrem, ale z bóść, badać (pierwotnie ‘kopać’). Zob. ubiedrze.
biodro, Ms lp biedrze – biodro. Dziś temat wyrównany biodro, biodrze, ale być może biedrzeniec (nazwa rośliny), o ile nie od biodra.
*biozakonie – bezprawie. Znane w scs., już tam z jednym -z-. Por. bie.
*biórła ż, D lm *bioreł – berło. Współczesna forma jest czechizmem, a jej rodzaj dopasowano do wyrazu jabłko, innego insygnium władzy królewskiej. W wieku XV używano także postaci berła, perła, piorło. Wyraz ten zapoż. z sgn ferala lub wprost z łac. ferula.
*bióz, *bioze – bez, beze. Przyimek z niereg. stwardnieniem i bez oczekiwanego przegłosu, co spowodowane częstością użycia (bez < *bъzъ zamiast bezъ). Scs. zachował nawet ślady przypuszczalnej starszej formy niezawierającej końcowego -z; w polskim oczekiwalibyśmy wówczas bie.
*biózdna, D lm *biozden – bezdeń, otchłań. Por. bióz. Możliwe też bezdna (p.) z niereg. rozwojem przedrostka.
bisior, Ms lp bisierze – perła. Dziś odm. wyrównana bez wymiany samogłosek i zmiana znaczenia: 1. ‘krzepnąca wydzielina niekt. małży’, 2. ‘tkanina wyrabiana w starożytności z nici z tej wydzieliny’, 3. ‘cienka tkanina na zasłony i suknie w dawnej Polsce, podobna do prawdziwego bisioru’.
*biud m. lub *biudo n. – drewniany talerz, naczynie, misa. Podobne wyrazy zachowane w scs. i w ros. (z epentetycznym -l-).
*blać, *bleję, *bleje, *bleją, *blał, *blali, *blanie – beczeć, pleść głupstwa. Zachowane w innych jęz. słow.
*bladoba – bladość. Znane w innych językach słowiańskich.
blady, M lm m-os. bledzi – blady. Dziś z wyrównaniem samogłoski: bladzi.
*blądź ż, D lp *blędzi – prostytutka, pierwotnie błąd, nonsens, oszustwo. Zachowane w innych jęz. słow. Dzisiejsze bladź jest zapoż. z ros. блядь.
*bląść, *blędę, *blędzie, *blędą, *blądł, *blędła, *blędli, *blędzienie – mówić głupstwa. Zachowane w innych jęz. słow., związane z błąd.
*blek – beczenie, także blekot (roślina trująca). Zachowane w innych jęz. słow.
blekotać – beczeć (o owcy); bulgotać (o przepływającej wodzie). Jedna z wielu postaci, por. bełkotać.
*blenić – złościć, mieć halucynacje. Zachowane w dial. ros., por. bleń, blon, blonować, błonić.
bleń – lulek czarny. W stpol. Dzisiejsze bieluń (inna roślina halucynogenna) jest zniekształceniem tego wyrazu. Por. bełn, blon.
*blesk, D lp *blsku – blask, błysk. Zachowane w stcz. Por. bliskać, blszczeć.
*bleść, *bladę, *bledzie, *bladą, *bledź, bladł, bledli, *bledzienie – blednąć. Dziś zmieszane z inch.: blednę, blednięcie.
bliskać – błyskać. Forma stpol., pierwotniejsza. Dzisiejsze błyskać jest rezultatem starej, zach.-słow. kontaminacji pierwotnych bliskoznacznych bliskać i łyskać. Por. blesk, blszczeć.
*bliz, blizo, blizu, *bliź – blisko, w pobliżu. Formy stpol. i zachowane w niekt. jęz. słow.
*blizy – bliski, blisko położony, sąsiedni. Postać zachowana w niekt. jęz. słow.
*blknąć – blaknąć. Dzisiejsza forma przekształcona według blady.
*blon, Ms lp blenie – lulek czarny. W stpol. zachowana postać ze stałym -e- (blen), bohemizm. Por. bełn, blenić, bleń, blonować, błonić.
*blonować – szczebiotać, ćwierkać. Pierwotnie denerwować. Zachowane w stcz. blenovati (*beln-), por. blon.
blszczeć – błyszczeć. W stpol. blszczenie, potem plszczenie, w dial. mazurzące psceć. Forma literacka według błyskać. Por. blesk, bliskać.
*bluść, *bludę, *bludzie, *bludą, *bludź, *bludł, *bludli, *bludziony, *bludzienie – obserwować, patrzeć. Znane w jęz. wsch. i płd.-słow.
blwać, bluję, bluje, blują, bluj, blwał, blwali, blwanie – wymiotować. Zachowane do niedawna. Mieszane z pluć (dawniej plwać, p.).
*błagi, M lm m-os. *bładzy – błahy, mierny, nędzny. Rekonstr. niepewna, nie wiadomo, czy dzisiejsze błahy (bohemizm) i błogi (p.) mają dwa źródła czy jedno.
*błcha, D lm błech – pchła. Wyraz trudny fonetycznie, dziś przekształcony dla ułatwienia wymowy.
błeszka, D lm *błszek – pchełka; także: gatunek babki. Dzisiejszy wyraz pchełka wtórnie utworzony, istnieje też płeszka i płesznik (gatunek babki).
błogać – błagać. Postać współczesna jest bohemizmem, por. błogi.
błogi – błogi, dobry. Rekonstrukcje niepewne, por. błagi.
*błogini – dobroć. Zachowane w scs. (zgodnie z rozwojem płd. jako blagyńi).
błogo n, D lp błoga, D lm błóg – dobro. Dzisiejszy przymiotnik błogi ma nieco zmienione znaczenie, por. jednak błogosławić.
*błogodzieć ż, D lp *błogodzieci – łaska. Z jęz. cerkiewnego, por. błogo i dziać.
*błonić – złościć, szaleć. Zachowane w s-ch., por. blenić, bleń, blon, blonować.
*błozina – poprzeczna belka, wałek pod głowę. Znane w s-ch. blàzina ‘wałek pod głowę, poduszka’, słwń. blazína ‘krokiew’, lit. balžíenas ‘belka poprzeczna (np. sań)’.
*błozno – poprzeczna belka. Zachowane m.in. w kaszubskim i w dial. ros. Związane z błozina.
*błożyć, *błożę, *błoży, *błożą, *błóż, *błożył, *błożyli, *błożenie – błogosławić, uszczęśliwiać. Zachowane w scs.
*błógiew ż, D lp *błógwi – borowik. Znane w niekt. jęz. słow., PS *bolgy.
*błukiew ż, D lp *błukwi – pastwisko, nizina porośnięta trawą. Rekonstruowane.
bniec, D lp bieńca – bniec (rodzaj rośliny). Jedyny wciąż notowany wyraz z wewnętrznymi wymianami ilościowymi (ale czy tak używany?).
*bodać, *bodam – dźgać, przebijać, kłuć, bóść. Zachowane w wielu jęz. słow., od tego samego rdzenia co bóść, badać.
*bodzić – dźgać, przebijać, kłuć, bóść. Zachowane w lit. bodýti.
*bokiew ż, D lp *bokwi – babka (roślina). Znane w różnych jęz. słow.
boleć, bolę, boli, bolą, ból, bolał, boleli, bolenie – chorować. Dziś zachowane głównie w 3. osobie (coś kogoś boli). Dawniej także boli czymś = choruje na coś.
*bolej – więcej. Ten PS i PIE rdzeń zachowany u nas tylko w imieniu Bolesław.
boleźń ż, D lp boleźni – choroba. Dziś archaizm.
*bolszy – większy. Zachowane w ros., por. bolej.
*boła – bagno. Związane z biały i błoto, w słow. niezaświadczone, ale obecne w lit. balà.
bołądź, D lp *bołędzia – gołąb. Dziś tylko jako nazwisko, od lit. balañdis, które jest zapewne zniekształconą postacią z tego samego źródła, co pol. gołąb.
bora m, borak – siłacz, atleta. Forma bora zachowana w kaszubskim, por. też nieborak. Zob. bróć.
*bódel, D lp bódla – cierń. Znane gł. w jęz. płd.-słow. Związane z bóść.
*bógdaj – bodaj, oby. Zaświadczone bogdaj, z dwukrotnym niereg. skróceniem (*bógdaj > bogdaj > bodaj) z powodu częstości użycia.
bóść, bodę, bodzie, bodą, bódź, bódł, bodła, bodli, bodziony, bodzienie – bóść, kłuć, badać. Obecnie zakres znaczeniowy ograniczony do kłucia rogami przez zwierzę, a imiesłów bierny i odsłownik nieetymologiczne (bodzony, bodzenie). Pierwotne znaczenie było związane z kopaniem w ziemi.
bót – but. Zapoż. z fr. botte, skojarzone z błędnie podzielonym wyrazem obuć, w którym ob- jest przedrostkiem, a -u- (a nie -bu-) rdzeniem.
bracia ż, D lp braci – brać, bracia (zbiorowo). Dziś forma bracia ma znaczenie liczby mnogiej wyrazu brat. Historycznie poprawne jest jednak ta bracia, a nie ci bracia. Pierwotna liczba mnoga od brat musiałaby natomiast brzmieć ci braci lub ci bratowie, tych bratów, tym bratom, tymi bratami, o tych bratach.
*braga – braha, słód, rodzaj piwa. Znane w zach.słow.
brak – wesele. Związane z brać. Dzisiejszy wyraz brak ‘niedostatek, nieobecność czegoś’ całkiem innego pochodzenia (zapoż. z niem.).
brat – brat, także kuzyn. Dziś w liczbie mnogiej odm. wtórna, p. bracia. Istniała też druga forma, która mogłaby zachować się jako bratr, bratra, lm bratrzy, por. braterstwo, braterski.
brataniec – syn brata dla cioty. Stryj nazywał syna brata synowcem. Dziś bratanek. Zob. nieć.
bratanica – córka brata dla cioty. Stryj nazywał córkę brata synowicą. Zob. nieścierz.
bratr – p. brat.
*bratrzyna – żona brata, bratowa. Wyraz hipotetyczny, w rzeczywistości bratową nazywano jątrwią lub zełwą, mieszając w ten sposób ścisłe określenia pokrewieństwa (p.).
*brasoletka – bransoletka. Wyraz pochodzi z fr. bracelet i pierwotnie nie zawierał n, które wprowadzono jako wypaczenie. Używano też postaci brazoletka, branzoletka.
brdnąć – brnąć. Dziś zanik d w złożonej grupie spółgłosek.
*breń ż, D lp *brni – zbroja. Por. scs. brъnję, ros. bronь, bronja ‘kolczuga’. W stpol. wyparte przez broń pochodzenia wsch.-słow. i zmieszane z broń ‘oręż’ < ‘walka’ od bróć. Także brnia.
*breść, D lp *brścia – pąk drzewa lub krzewu. Znane w wielu jęz. słow.
*brkać – rzucać. Znane w innych jęz. słow. (*brъkati). Por. brsać.
*brknąć – rzucić. Jednokrotny odpowiednik brkać.
*brnia, D lm *breń – zbroja. Pierwotna forma, zap. z germ., zmieszana z broń, p. breń.
brodło, D lm bródł – stóg siana. Znane z gwar. W innych jęz. słow. także znaczenia ‘tama’, ‘fortyfikacja’. Istnieje też postać bródło.
broić, broję, broi, broją, broił, brojony, brojenie – 1. być ostrym, robić coś złego, kaleczyć, walczyć. Stąd współczesne ‘psocić’. 2. liczyć. Por. brój.
brona – brona, brama, obrona. Ma związek z bronić. Wyraz brama jest bohemizmem i wykazuje niereg. -m- (zamiast *brana).
*brony – biały, siwy (o koniu). Istnieje w niekt. jęz. słow.
broń – pierwotnie obrona, potem także narzędzie obrony.
brońba, D lm bronieb – bronienie, obrona. Z przyrostkiem -ba.
*broskiew ż, D lp *broskwi – brukiew. Zapoż. łac. znane w słwń. i s-ch.
*broszno – mąka (żytnia), pokarm. Stary termin słow. zachowany m.in. w ros. i scs, prawdop. Zapoż. wenet. obok rodzimego mąka.
bróć, *borzę, *borze, *borzą, *bórz, *brół, *bróła, *bróli, *brócie – walczyć, zmagać się, mocować się. Zachowane w scs. (brati) i ros. (бороться), także w gwarach (bróć się). Możliwa także odm. nowocześniejsza: bruć, bruję jak pruć, p. próć. Pokrewne wyrazom broń, zbroja, broić, nieborak, p. też bora.
*bródew ż, D lp *bródwi – topór (tzw. brodaty). Zapoż. germ. (słow. *bordy), zapewne goc.
bródło – stóg siana. Także brodło.
bróg, D lp brogu – daszek na 4 drągach przykrywający stóg. Znane w stpol. i w dial.
*brój, *broju – liczba. Zachowane w płd.słow., por. broić.
*brów, D lp *browa – wieprz, tucznik. Znane w wielu jęz. słow., u nas zaświadczone tylko zdrobnienie browek.
brózda – bruzda. Dziś ort. fonetyczna.
*brsać – rzucać. Znane w innych jęz. słow. (*brъsati). Por. brkać.
*brsele – skorupa, tabliczka. Znane w scs.
*brsnąć – rzucić. Jednokrotny odpowiednik brsać.
bruśnica – borówka brusznica. Dzisiejsza forma literacka jest wykolejona wskutek hiperpoprawności.
brut – gwóźdź. Znane w płd.słow., także w bałt.
*brysadło – ręcznik, ścierka. Znane w niekt. jęz. słow.
brzazg – brzask. Postać brzazg zaświadczona jest w stpol., scs., w dial. ros. Jednak postać brzask < *brěskъ jest zgodna z danymi z jęz. bałt.
*br|zda, D lm *brezd – uzda, wędzidło, hamulec. Znane w wielu jęz. słow.
*brzec, *brzegę, *brzeże, *brzegł, *brzeżony – strzec, chronić. Zachowane w innych jęz. słow.
*brzedza, D lp *brzedzej – ciężarna. Zachowane w innych jęz. słow., por. brzemienna.
*brzedzić – bredzić. Postać współczesna jest rutenizmem.
brzeg – brzeg, pierwotnie ‘niedostępne miejsce, stok góry, pagórek, góra’.
*brześć, *brzodę, *brzedzie, *brzodą, *brzedź, *brzódł, *brzedli, *brzedzienie – brnąć, brodzić. Istnieje w innych jęz. słow.; także odm. *brdę, *brdzie, *brdą, *brdzij, *brdzenie.
*brzew, D lp *brzwi – belka, kładka, most, ogrodzenie. Zachowane w cz.
*brzewno, D lm *brzwien – bierwiono. Taka postać rozwinęłaby się ze słow. *brьvьno, które jest postacią najbardziej rozpowszechnioną i chyba pierwotną. Zob. bierzwno.
brzezień – marzec. Stpol.
brzęknąć – nabrzmiewać, puchnąć. Dziś zanikające, ale wciąż obrzęk.
*brzężdżeć – brzęczeć. Zachowane w jęz. wsch.słow., ale istnieje także w bałt.
*brzna, D lm *brzen – glina. Znane w niekt. jęz. słow.
*brzon, MsW *brzenie, M lm *brzeni, D lm *brzonów – dziecko. Pokrewne lit. bérnas, goc. barn. Odpowiednik zapoż. wenet. dziat (p.).
*brzona, D lp *brzonej – ciężarna. PS *berna, pokrewne goc. barn ‘dziecko’. W s-ch. zabrénjiti ‘zajść w ciążę’
brzoskiew ż, D lp brzoskwi – brzoskwinia. Zapoż. łac.
brzost, Ms lp brzeście – wiąz górski. Wyraz wychodzący z użycia, z ujednoliconą samogłoską -o- w odm.
brzoza, CMs lp brzezie – brzoza. Dziś temat wyrównany brzoza, brzozie, ale także brzezina.
*brzycz m, D lp *brzycza – brzytwa. Zachowane w jęz. płd.słow. Wyraz brzytwa był pierwotnie nazwą czynności (‘golenie’).
*brzyć, *brzyję, *brzyje, *brzyją, *brzyj, *brzył, *brzyła, *brzycie – golić. Zachowane w innych jęz. słow., por. brzytwa.
*brzyd – ostrze. Istnieje w niekt. jęz. słow.
brzydki – ostry. Dzisiejsze znaczenie jest wtórne, choć występuje w niekt. jęz. słow. Słwń. brídək znaczy m.in. ‘piękny’.
*brzydź ż, D lp *brzydzi – ostrze. Istnieje w niekt. jęz. słow.
brzytwa – golenie, wtórnie narzędzie służące do golenia. Od brzyć z przyrostkiem -twa.
*btew ż, D lp *betwi – botwina, boćwina, nać buraka. PS *bъty. Dzisiejsza postać jest rutenizmem.
*bug – bransoleta. Zapoż. z germ., zaświadczone w scs.
*bui, ż. *buja – głupi, szalony, silny, dziki. Dziś pokrewny czasownik bujać oraz przymiotnik bujny.
bujny, f.kr. bujen – dziki, burzowy. Dzisiejsze znaczenie jest wtórne.
bujwół, D lp bujwołu – bawół. Forma znana w stpol., powstała przez skojarzenie z bui (p.).
bukiew ż, D lp bukwi – bukiew (owoce buka), litera. Drugie znaczenie u nas zanikło, por. ros. буква.
bulkotać – bulgotać (o przepływającej wodzie). Jedna z wielu postaci, por. bełkotać.
*buwół, D lp *buwołu – bawół. Forma pierwotna, zachowana w stcz. buvol. Zapoż. z łac.
byle – ziele. Znane w stpol. i w różnych jęz. słow. W wyrazie tym zachowało się pierwotne znaczenie rdzenia by- (być), związane z roślinami i rośnięciem.
*całew ż, D lp całwi – uzdrowienie. Wyraz znany tylko w scs. (cěly).
całować – całować, pozdrawiać. Pierwotnie związane z cały ‘zdrowy’.
cały, M lm m-os. celi – cały, zdrowy. Dziś temat wyrównany. Pierwotne znacznie związane z leczeniem i zdrowiem, por. całować, celić.
cana, CMs lp cenie – cena. Dziś temat wyrównany do postaci celownika-miejscownika i cenić.
capać – 1. chwytać, 2. brnąć, stąpać przez błoto. Dźwiękonaśladowcze. W pol. pierwsze znaczenie (ucapić ‘chwycić’), prawdopodobnie efekt kontaminacji z chapać.
*casarz – cesarz, car. Zapoż., w którym nie doszło do przegłosu, zachowane w jęz. słow. z wieloma niereg.ościami.
*casta, CMs lp *ceście – droga, ścieżka. Z PS *cěsta, zachowane w wielu jęz. słow. Pierwotnie znaczyło ‘utarta’, por. ceścić, czyścić.
catew ż, D lp catwi – cześć, poważanie. Zachowane w stpol., w dial. mazowieckim. Od IE *koitū-, związanego z *keit-, *kit- z którego cześć.
*cber, D lp cebra – ceber, wiadro drewniane o dwóch uchach. Zaświadczone dzber. Zapoż. z sgn zubar, zwibar. Dziś odm. bez wewnętrznych wymian ilościowych.
*ccerz ż, D lp *ccerzy – p. dcerz.
*ccora, Ms lp *ccerze, D lm *ccór – p. dcora.
*ce – choć, aczkolwiek, gdy, i, poza tym. Zachowane w scs. (cě), także jako ace.
cebrek, D lp *cberka – cebrzyk. Zaświadczona ort. fonetyczna dzberka. Dziś odm. bez wewnętrznych wymian ilościowych.
*celić – leczyć, uzdrawiać. Zachowane w wielu jęz. słow. Współczesne ocalić ma samogłoskę wyrównaną do cały.
*cepić, *cepię, *cepi – rozszczepiać, rozkuwać. Znane w płd.słow.
*ceścić – przecierać, wycierać, wtórnie kastrować. Znane w niekt. jęz. słow. Por. casta.
cetno – liczba parzysta. Także czetno. Niejasne, prawdopodobnie *cećno < *cětьno, stąd brak przegłosu, związane z catew (p.). Jeśli czetno pierwotne, wówczas od *čьtьno. Zob. licho. Liczby parzyste postrzegane były jako dobre, godne czci, zaś nieparzyste jako złe, liche.
*cewnica – trzcina; fujarka, flet. Od cewa ‘rurka’ (słow. *cěva).
cęta – drobna moneta, błyskotka. Dziś tylko zdrobnienie cętka.
chadzać – chodzić wielokrotnie. Czasownik częstotliwy do chodzić w znaczeniu ‘poruszać się bez wyraźnego celu’ (np. chodzić po parku). Jedyny czasownik tego typu będący wciąż jeszcze w użyciu. Por. jeżdżać, latywać, naszać, ważać.
chałastra – hałastra. Dziś wariant na podst. ukraińskiego dialektyzmu, skojarzonego z wyrazem hałas. Źródłem tego zapoż. jest nowogreckie khalástra ‘grabież, zniszczenie, spustoszenie’, stąd pisownia ch jest etymologiczna.
*Chars – jeden z bogów słowiańskich, łączony z księżycem. Jego imię jest propagowane w ruskiej postaci Chors przez miłośników słow. starożytności. Prawdopodobnie *xъrsъ zamiast *kъrsъ ‘chudy’.
chąsa – zgraja, banda grabieżców. Tak w stpol., potem odnosowione chasa lub bohemizm: w cz. chasa ‘czeladź, młodzież’. Zapoż. z tego samego źródła germ., co potem husarz i huzar.
chąsić – grabić, kraść. Od chąsa.
chąśba, D lm chąsieb – grabież, kradzież. Z przyrostkiem -ba. Stpol. ruchome e w D lm jest śladem po jerze.
chełbić się – kołysać się, falować; chlubić się, być z czegoś dumnym. Wyraz chlubić się jest bohemizmem, w stpol. także chłubić się, o znaczeniu przenośnym z dawnego ‘burzyć się, wzbierać (dumą)’.
chełm – wzgórze. Zachowane w nazwach miast Chełm, Chełmek. Zapoż. germ., por. szłom. Znacznie nowsze hełm jest zapoż. niem. o całkiem innym znaczeniu.
chełst – szelest, łoskot.
chełzać – powściągać. Do dziś zachowane jest okiełzać z niereg. zmianą ch w k.
*chęcia – choć. Zob. chocia.
*chęcieć, *chęcę, *chęce, *chęć, *chęciał, *chęcieli, *chęciany, *chęcenie – chcieć. W odm. od czasów prasłow. redukcja samogłoski wskutek częstości użycia, p. chocieć. Por. jednak chęć, zachęcać.
chęć – chęć, chuć. Wyraz chuć ‘popęd seksualny’ jest ukrainizmem.
chędogi – zręczny, sprytny, później schludny, porządny, ładny. Zapoż. germ.
*chluć, *chluję, *chluje, *chlują – czyścić, porządkować. Postać starsza od chludzić i kludzić (p.), rekonstruowana na podst. niechlujny (p.) oraz lit. šlúoti ‘zamiatać’.
chludzić – czyścić, porządkować, sprzątać. Zachowane w gwarach. W jęz. literackim istnieją derywaty schludny, niechlujny (p.).
*chłóść, *chłodę, *chłodzie, *chłodą, chłódź, chłódł, chłodła, chłodli, *chłodzienie – chłodnąć, stygnąć. Dziś zmieszane z inch.: chłodnąć, chłodnie, chłodnięcie.
chmurnik – p. płanetnik.
chocia – choć. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia. Wcześniej z tego samego powodu w słow. rdzeniu *xot- zanik nosowości (powinno być *xǫt-). Gdyby proces ten nie zaszedł, mielibyśmy dziś chęcia.
*chocieć, *chocę, *choce, *choć, *chociał, *chocieli, *chociany, *chocenie – chcieć. W odm. od czasów stpol.ch redukcja samogłoski wskutek częstości użycia. Gdyby czasownik ten nie uległ kolejnym redukcjom, brzmiałby zapewne chęcieć.
chopić – chwycić, objąć. Stpol., związane z chapać. P. też pochopić.
Chors – p. Chars.
chrona – zboże, pożywienie, wtórnie ochrona. Pierwotne znaczenie zachowane w bułgarskim. Stąd chronić.
chróst – chrust. Dziś ort. fonetyczna. Pierwotnie *chwróst, reg. uproszczone.
chudoba – chudość, później skromne gospodarstwo, niewielki dobytek. Niemal zapomniane.
*chulić – obrażać. Od chuła.
chulić się – kulić się; chować się, kuląc. Niezwiązane z chulić ‘obrażać’. Zachowane w słwc. i w pol. dialektach.
*chuła – obraza. Zapoż. germ., zachowane w scs. i ros.
*chułość – wstyd. Rodzime, niezwiązane z chuła. Znane w stcz.
chwiejba, D lm chwiejeb – chwianie, kołysanie. Z przyrostkiem -ba, dziś niemal zapomniane i bez etymologicznego -e- ruchomego.
chworoba, D lm chworób – choroba.
*chwory, f.kr. *chwór – chory. Forma współczesna z niereg. zanikiem *v.
chycz, chyz, chyzia, chyża, chyżyna – chata, domostwo. Znane w stpol. i w wielu jęz. słow. W tym samym znaczeniu używano w różnych dial. słow. wyrazów, które w polskim brzmią lub brzmiałyby chata, kąca, izba.
ciało, Ms lp ciele, daw. *cielesiu, M lm *cielosa (odm. jak niebo, p.) – ciało. Dziś odm. według zwykłego typu, śladem dawnego modelu jest przym. cielesny. W psłow. obok *tělo mógł istnieć też wariant *telo, a wyraz może być spokrewniony z cielę.
cie – widzicie. Wyraz ekspresyjny skrócony wskutek częstości użycia, dziś w gwarach.
*cieciec, D lp *ciećca – mąż siostry ojca (cioty). Wyraz zachowany w staroczeskim. W stpol. używano formy pociot. Zob. też naciot, posiół.
ciernie (n) – ciernie, cierniste krzewy. Rzeczownik zbiorowy z PS *tьrnьje. Zob. tarn, tarnka.
ciernina – tarnina, ciernisty krzew. Postać znana w stpol. Być może już od czasów PS istniały dwie formy: *tьrnъ ~ *tъrnь, stąd wahania w polskim. Zob. tarn, tarnka.
*cierść, *cierzpę, *cierzpie, *cierzpą, *cierzp, cierzpł, cierzpła, cierzpli, *cierzpienie – cierpnąć, stawać się twardym, zdrętwiałym. Zaświadczone tylko inch. cierpnąć, cierpnie.
cierzpieć – cierpieć. Przed wargową rz powinno się było zachować, por. wierzba.
cieść, D lp ćcia (lub tścia, wcześniej *ćścia) – teść, ojciec żony. W formie współczesnej wyrównania analogiczne. Zob. też świekier.
*cieść, *ciepę, *ciepie, *ciepą, *ciep, *ciepł, *ciepli, *ciepienie – być ciepłym, grzać. Rekonstruowane, od tego kauzatywne topić (przez ogrzanie). Dial. ciepnąć ‘rzucić’ chyba niezwiązane.
*cieślka, D lm *cieślek – p. ciosłka.
*cina – błoto, brud. Na podst. scs tina. Wyraz bardzo archaiczny, mający nawiązania tylko w toch. tin- ‘być brudnym’.
ciołek, D lp ciołka – młody byczek. Dziś związek z cielę mało widoczny, ze zmianą znaczenia: ‘człowiek nierozgarnięty’.
*ciosłka, CMs lp *cieślce, D lm *ciosłek – ciesiołka, ciesielstwo, wykonywanie pracy cieśli. Możliwe także cieślka (p.). W formie ciesiołka fałszywe e ruchome.
ciosło, Ms lp cieśle, D lm ciósł, ciosł – siekiera. Rodzima nazwa, odpowiadająca zapożycz. (wenet.) siekiera. Stąd cieśla.
ciota, CMs lp ciecie – ciotka, siostra ojca lub matki. Pierwotnie tylko siostra ojca, p. sioła. Odm. dziś wyrównana, znaczenie rozszerzone, w powszechnym użyciu forma zdrobniała ciotka. Obok cioty rodzonej istniała też ciota stryjeczna – córka stryja ojca lub matki, ciota wujeczna – córka wuja ojca lub matki, ciota cioteczna – córka cioty ojca lub matki. Męża cioty zwano pociotem lub naciotem, wcześniej zapewne ciećcem.
ciszczba, D lm ciszczeb – ściskanie, ścisk, potem ciżba, tłum. Związane z ucisk, ścisk, naciskać, z przyrostkiem -ba. Dziś ort. fonetyczna, a w D lm usunięto e ruchome (etymologicznie poprawne jako ślad po jerze).
cka, D lm desk – deska. Zob. dska.
*cka, D lm *tesk – tęsknota. Zob. tska.
cknić, cknąć, ckny, cnić, cklić – p. tsknić, tsknąć, tskny, tsklić.
cło – tęskno, nudno. Dialektalne. Zob. tskło.
cosi – coś. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.
ctować – częstować. Zob. czestować.
czacze n, D lp czacza – cacko, drobny podarunek. W stpol. też czaczo. Dziś forma dial., wyraz ma prawdopodobnie związek z czekać, czakać (p.).
czad, MsW lp *czedzie – czad, dym. Dziś temat wyrównany, choć rozwój ě po č jest niejasny. Pokrewne czadz, kadzić, kadzidło.
*czadz ż, D lp *czadzy – sadza, kopeć. Związane z czad, gł. w płd.słow.
czakać – czekać. Forma wielokrotna: czakać (*čěkati) = czekać (*čekati) wiele razy. Znane w stpol., mieszało się z jednokrotnym czekać.
Czarnobóg, D lp Czarnoboga – jeden z bogów panteonu słow., uosabiający złe moce, przypuszczalnie odpowiednik Wielosa (p.) w schyłkowym okresie istnienia religii słow.
czarny, M lm m-os. czerni – czarny. Dziś odm. wyrównana (czarny : czarni), wciąż jednak czernić.
czart, MsW lp *czercie – czart, czort, diabeł. Forma czort jest rusycyzmem, w miejscowniku nie powinno być przegłosu er : ar (por. martwy : śmierć).
czas, MsW lp czesie – czas, okres czasu. Forma współczesna wyrównana, choć rozwój ě po č jest niejasny, por. wczesny.
*cząć, *cznę, *cznie, *czną, *cznij, *czął, *częła, *częli, *częty, *częcie – zacząć, rozpocząć. W słow. znany tylko w złożeniach z przedrostkami.
czban – dzban. Dziś forma dial. (wpływ wyrazu ceber? – p. cber) o ort. fonetycznej.
czerwieniec – lipiec. Zachowane w cz.
czerwień, D lp czerwnia – czerwiec. Forma alternatywna zachowana w cz.
czerwiony, M lm m-os. czerwieni – czerwony. Zachowane w kaszubskim. Dziś forma wschodnia, ale wciąż czerwieńszy, czerwienić. Formą regularną powinno być czerzwiony (p.).
*czery – przezroczysty, czysty. Związane ze szczery. Zachowane w cz. čirý.
czerzpać, czerzpam, czerzpa, czerzpają – czerpać. Przed wargową rz powinno się było zachować, por. wierzba. Dziś zmiana typu odm.
czerzw, D lp czerzwia – czerw, robak. Przed wargową rz powinno się było zachować, por. wierzba.
*czerzwiony, M lm m-os. *czerzwieni – czerwony. Przed wargową rz powinno się było zachować, por. wierzba. Stwardnienie -w- niereg., por. czerwieńszy.
czestować – częstować. Współczesna forma z unosowieniem, por. cześć. PS *čьstovati powinno dać ctować, jednak wokalizacja słabego jeru dawna. Zob. też miedzy, piekny, teskny.
cześć ż, D lp czści – cześć. Współczesna forma czci z uproszczeniem.
*cześćny lub *czestny, f.kr. *czścien (później *ccen) – cny. Z PS *čьstьnъ jь, por. ros. честный. Stpol. czesny wyparte przez *czstny > czsny > cny (z dwoma jerami słabymi lub z innej formacji prasłow.: *čьstnъjь). Por. też zacny.
czetno – p. cetno.
czeźć, *czozę, *czezie, *czozą, *czeź, *czózł, czeźli, czezienie – ginąć, niknąć. Dziś tylko sczeznąć, zob. czoznąć. Od tego samego rdzenia pochodzi kazić.
czędo, D lm *cząd – dziecko. Zachowane w stpol. i wielu jęz. słow., zapewne pożyczka germ. (por. niem. Kind).
czępieć, czępię, czępi, czępiał, czępieli, czępienie – kucać. Zachowane w stpol. i dial. wlkp., w jęz. literackim znane pochodne gwarowe przycupnąć.
czmiel – trzmiel. Spokrewnione z komar (czm- ~ kom-). Postać współczesna hiperpoprawna.
czoło, Ms lp czele, D lm czół – czoło. Dziś odm. wyrównana, ale wciąż przenośne na czele, por. przód. W psłow. istniała także odm. według typu niebo (p.), z czego powinny powstać w pol. M lm *czelosa, D lm *czelos.
czosać, czeszę, czesie, czeszą, czesz, czosał, czesanie – czesać. Dziś alternacja samogłoski usunięta z odm.
*czoznąć, *czoznę, *czeźnie, *czozną, *czeźnij, *czoznął, *czoznęli, *czeźnięcie – ginąć, niknąć. Forma inch. od czeźć. Udokumentowana jest odm. z wyrównaną samogłoską: czeznąć, czeznę, odsłownik czeźnienie, czeźnięcie. Dziś tylko postać dokonana sczeznąć (w jęz. książkowym).
czrzemcha – p. trzemcha.
czrzep – p. trzep.
czrześnia – p. trześnia.
czrzewia – trzewia.
*czrzew, D lp *czrzewia – p. trzew.
*czrzez – przez. Zachowane w wielu jęz. słow. Por. czrzóz.
czrzoda, Ms lp czrzedzie, D lm czrzód – p. trzoda.
*czrzon, Ms lp *czrzenie – p. trzon.
*czrzosło, Ms lp *czrześle – p. trzosło.
*czrzóz – przez. Zachowane w wielu jęz. słow. Podobnie jak oczekiwane bióz, także ten przyimek zachowałby się zapewne bez oczekiwanego przegłosu, co spowodowane częstością użycia (czrzez zamiast czrzóz).
*czrzysło – p. trzysło.
czstny, f.kr. czestn – cny, czcigodny, uczciwy, moralnie dobry. Z PS *čьstnъ jь lub z *čьstьnъ jь z niereg. zanikiem jeru. Por. cześćny.
czso – co. Forma bez uproszczenia trafia się w tekstach stpol.
czsosi – coś. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.
cztery, MW m-os. czterej, DMs czterech, B m-os. czterech, C czterem, N. czteremi – cztery. Forma czterema jest analogiczna do dwoma, dwiema. Por. dwa, trzy, noga, oko, ręka, ucho.
*cztwartka, CMs lp *cztwiertce – ćwiartka. Forma współczesna pochodzi z dial. mazowieckiego.
*cztwarty, CMs lp *cztwierci – czwarty. Forma współczesna z uproszczeniem i wyrównaniem tematu.
czuchnąć – cuchnąć. Współczesna forma jest dial., wyraz jest derywatem od czuć.
czudo, M lm czuda, D lm czud – cud. Dzisiejsza forma dial., przeniesiona do rodzaju męskiego (ale wciąż tylko cuda z końcówką nijaką). Jęz. słow. dostarczają jednak podstaw do rekonstr. starszej odm. jak w typie niebo (p.): czudo, D lp *czudziesia, M lm *czudziosa, D lm *czudzios.
*czysło, Ms lp *czyśle – liczba. Od czytać, które miało także znaczenie liczyć. Wyraz zachowany w scs., w ros., słwc. itd.
ćcia (wcześniej *ćścia), D lm *cieść – teściowa. Może z PS *tьstьja.
*ćcza (wcześniej *ćszcza), D lm *cieszcz – teściowa. Derywat od teść (p.), z PS *tьstja, zachowane w innych jęz. słow. W stpol. zachowane tylko ćcia, może z PS *tьstьja.
*ćszcza – p. ćcza.
*ćścia – p. ćcia.
ćwierdza – twierdza. Forma obecna wyrównana według twardy.
ćwierdzić – twierdzić. Forma obecna wyrównana według twardy.
dać, dam, da, dadzą, dadz, dał, dali, dany, danie – dać. Tryb rozkazujący jak w jeść, wiedzieć – jedz, wiedz. Dziś używa się formy daj od niedokonanego dajać.
dać drapaka – uciec. P. drapak.
Dadźbóg, D lp Dadźboga – bóg szczęścia i dostatku, syn Swaroga, znany też we wsch. wersji Dażbóg. Nazwa zawiera prawdopodobnie stary rozkaźnik czasownika dać: dadź ‘daj’ (zamiast jeszcze starszego dadz – wówczas spodziewaną formą polską byłby Dadzbóg). Jeśli tak, wówczas nazwa boga mogłaby brzmieć także Dajbóg lub nawet Dabóg. Tego rodzaju formy znane są w s-ch. Być może stpol. dabóg, interpretowane jako da Bóg, daj Bóg, jest zachowaną nazwą boga w tej właśnie postaci. Istnieje jednak etymologia wiążąca nazwę tego bóstwa z irańskim dag- ‘palić’ (p. dziec).
dajać, daję, daje, dają, daj, dajał, dajali, dajany, dajanie – dawać. Niedokonana postać jednokrotna (para do dokonanego dać). W jęz. pol. zmieszana z wielokrotnym dawać.
dań ż, D lp dani – danina, dar. Zachowane do dziś w starych pieśniach.
*darny, M lm m-os. *dzierni – dziarski, pełen życia, żwawy, ochoczy. W formie tej nastąpił zanik rdzennego -z- jeszcze w PS. W gwarach zachowała się forma dziarny, mająca prawdopodobnie dź według formy męskoosobowej, lecz zachowująca -a- w całej odm. (*darny, *dzierni > *dziarny, *dziarni). Zob. też darzki.
dar|zki, M lm m-os. *dzier|zcy – dziarski, pełen życia, żwawy, ochoczy. Ort. -s- jest nieetymologiczna, PS forma brzmiała *dьrzъkъjь, choć pokrewne formy w innych jęz. IE mają -s-, zastanawia też gr. thrasýs ‘śmiały, hardy, zuchwały’ z zachowanym -s- międzysamogłoskowym. Zmiękczenie d > dź pochodzi z dial. mazowieckich lub jest wynikiem wyrównań analogicznych, p. darny.
dawać, dawam, dawa, dawają, dawaj, dawał, dawali, dawany, dawanie – dawać. Pierwotnie znaczenie wielokrotne, zmieszany z dajać.
dawać drapaka – uciekać. P. drapak.
*dawie – niegdyś, jakiś czas temu, kiedyś, dawno. Zachowane w innych jęz. słow.
dawić, dawię, dawi, dawią, daw, dawił, dawiony, dawienie – dławić, gnieść, ściskać, tłoczyć. Forma dławić jest rezultatem kontaminacji z dłabić (p.).
*dcerz ż, D lp *dcerzy (lub *ccerz, *ccerzy) – córka. Zob. dec.
*dcora, Ms lp *dcerze, D lm *dcór (później *ccora, *ccerze, *ccór) – córka. Zbitka w nagłosie uproszczona wskutek częstości użycia, dzisiejsze córa ma -ó- w całej odm. wtórnie według córka i według dopełniacza liczby mnogiej cór < *ccór < *dcór, gdzie -ó- reg. Pierwotna odm. inna, stąd oczekiwane *dec, *dcy zamiast starego *dcy, *dcerze jak mać, maci zamiast maci, macierze. Formy *dcora i *dcerz utworzone są według form przypadków zależnych tak samo jak maciora i macierz. Oczekiwane byłoby też *decka utworzone jak matka. Zob. dec.
*dec ż. – córka. Pierwotna odm.: lp MW *dec (wcześniej *dcy), DCMs *dcerzy, B *dcerz, N. *dcerzą, lm MBW *dcerze, D *dcór, C *dcorom, N. *dcorami, Ms *dcorach. Por. Tak samo zbudowane ros. дочь (z unieruchomionym -o- i z rozszerzonym rdzeniem w odm.) i nasze mać. Zob. ccora, ccerz.
*decka, D lm *dcek (później *ccek) – córka. Por. Tak samo zbudowane ros. дочька i nasze matka. Zob. ccora.
deżdż, D lp d|żdżu – deszcz. W jęz. współczesnym wprowadzono e do wszystkich form i wyrównano do formy mianownika. Por. dżdżysty, dżdżewnica.
dębień – kwiecień. Znane w cz. duben. W tym języku květen oznacza maj.
*dlóto, Ms lp *dlecie – dłuto, zob. dłóto.
dłabić, dłabię, dłabi, dłabią, dłab, dłabiony, dłabienie – dławić, dusić, tłoczyć (winogrona). Forma dławić jest rezultatem kontaminacji z dawić (p.).
dłóbać – dłubać, dłutować. Ort. fonetyczna.
dłóto – dłuto. Forma współczesna z ort. fonetyczną. W PS *dolbto obok *delbto, z którego oczekiwane *dlóto, *o dlecie. Związane z dłóbać (p.).
*dniek, D lp *dzieńka – dzionek. W formie współczesnej fałszywy przegłos i wyrównanie tematu.
*dnieś – dziś. Tak wyglądałaby postać reg. z PS *dьnьsь. Forma dziś jest niereg. wskutek częstości użycia, zapewne zamiast *dzieńś z innym rozkładem mocnych i słabych jerów, z *dьnь sь. Por. latoś.
do – do. Tylko w znaczeniu aż do, p. k, w.
*do pierwo – dopiero. Forma współczesna z niereg. zanikiem *v.
dostatczyć – dostarczyć. W jęz. współczesnym -r- niereg., por. stateczny, dostatek.
do syci – dość, dosyć. Dziś formy skrócone niereg. z powodu częstości użycia. Zob. syć.
doufać, doufam, doufa – ufać, spodziewać się. Wcześniej doupwać (p. upwać), później ściągnięte w dufać, znane w stpol.
*drać, *dram, *dra, *drają, *draj, *drał, *drali, *dranie – szybko iść, uciekać, biec, śpieszyć. Zachowany w sanskrycie i w niektórych językach słowiańskich (np. ukr. draty), od niego pochodne czasowniki drapać, drałować (p.).
*drać się, *dram się, *dra się, *drają się, *draj się, *drał się, *drali się, *dranie się – bić się, szarpać się, targać się. Bez związku z drać ‘szybko iść’, natomiast związane z drzeć, rozdzierać, od *dьrati. Stąd draka (p.).
draka – bijatyka, szarpanina. Od *dьrati, związane z drzeć.
drałować – szybko iść, biec. Utworzone od drać (p.).
drapacz – uciekinier; ten, kto szybko ucieka, umyka. Synonim wyrazu drapak (p.).
drapać, drapam, drapa, drapaj, drapał, drapanie – I skrobać, trzeć, pocierać, drapać, drzeć, rozrywać, rozdzierać, rozszarpywać, targać, szarpać, powodować swędzenie, powodować pieczenie, łaskotać, drażnić, podrażniać, II grabić, plądrować, łupić, rabować, zagarniać siłą, kraść, rozkradać, krzywdzić, III lecieć, biec, pędzić, czmychać, uciekać, IV zmuszać do ucieczki, zmuszać do biegu, poganiać, popędzać. Dziś odmiana zmieniona (drapać, drapię, drapie). Nie wiadomo, czy to jeden czasownik o dwóch dość różnych znaczeniach, czy też dwa różne czasowniki. W znaczeniu skrobać jest z pewnością związane z drzeć, rozdzierać. Znaczenie uciekać jest widoczne pośrednio w zwrocie dać drapaka (p. drapak), a także w czasowniku wdrapać się (‘uciec przed niebezpieczeństwem np. na drzewo’). Znaczenie ‘zmusza do biegu’ zachowane jest w sanskryckim drāpayati. W tych dwóch znaczeniach związany z drać (p.). Odpowiednikiem dokonanym było drapić (p.), dziś podrapać.
drapać się, drapam się, drapa się, drapaj się, drapał się, drapanie się – skrobać się; przedzierać się, wspinać się. Częściowo zachowany do dziś, ze zmienioną odmianą.
drapak – uciekinier; ten, kto szybko ucieka, umyka. Dziś tylko we frazeologizmie dać drapaka ‘uciec’.
drapichrust – obieżyświat, włóczęga; gałgan, hultaj, łobuz, powsinoga. Etymologia nie dość jasna. Albo od taki, który drapnął w chrusty (krzaki), albo ten, kto drapie (przedziera) się przez chrusty, albo wreszcie ten, kto drapie (kradnie) chrust.
drapić, drapię, drapi, drapią, drap, drapił, drapienie – I skrobnąć, potrzeć, drapnąć, podrzeć, rozerwać, rozedrzeć, rozszarpać, II ograbić, splądrować, złupić, obrabować, zagarnąć siłą, okraść, ukraść; złapać, aresztować, III polecieć, pobiec, popędzić, czmychnąć, uciec, IV zmusić do ucieczki, zmusić do biegu, pogonić, popędzić. Dokonany odpowiednik drapać (p.), dziś drapnąć.
*dropew ż, D lp *dropwi – drop. Znane w wielu jęz. słow.
drożyć – drążyć, żłobić. Forma współczesna z niereg. unosowieniem.
drót, D lp drótu – drut. Dziś pisownia fonetyczna. Wyraz pochodzi ze słwc.go drôt, które z niem. Draht, por. też węg. drót.
druch, M lm drusi – p. drug.
*drug, M lm *drudzy – druh, przyjaciel, towarzysz. Forma druh jest ukrainizmem, por. drugi, drużyna. Niegdyś pisano także druch.
drużba, D lm drużeb – tworzenie oddziału, łączenie się w grupę, grupowanie się, nawiązywanie stosunków towarzyskich, przyjaźnienie się, zaprzyjaźnianie się, później przyjaźń, przeniesione na nazwę osoby: przyjaciel, drużba, dziś z zanikiem etymologicznego -e- ruchomego. Zawiera przyrostek -ba.
*drzągiew ż, D lp *drzągwi – błoto. Znane we wsch.słow.
drzeć, drę, drze, drą, drzyj, darł, *dzierli, darty, *dziercie – drzeć. Przed miękką nie powinno być przegłosu (por. martwy : śmierć).
drzon, Ms lp drzenie – dereń. Stpol., obecna nazwa pochodzenia ukraińskiego, zmiękczenie końcowego -ń nieregularne.
*dska, D lm desk – deska. W stpol. pisane cka. PS *dъska. Dziś odm. wyrównana.
dufać, dufam, dufa – ufać, spodziewać się. Ściągnięte z doufać (p.).
duma – duma, myśl, rada, zgromadzenie. Dziś zachowane tylko pierwsze znaczenie, ale por. zaduma, dumać = myśleć, rozmyślać.
dwa, MW m-os. dwaj, MBW ż. dwie, DMs dwu, B m-os. dwu, CN m. n. dwoma, ż. dwiema – dwa. Formy dwóch, dwóm, dwom są analogiczne do innych liczebników. Por. trzy, cztery, noga, oko, ręka, ucho.
dworzyszcze – podwórze. Występuje w scs., s-ch.
*dzało – bardzo. Zachowane w scs. (jako ʒělo).
dziać, dzieję, dzieje, dzieją, dziej, dział, dziali, dziany, dzianie – robić, działać, kłaść, podziewać. Pierwotnie czasownik wielokrotny (dějati). Dziś te dwa pierwotne znaczenia zanikły (pierwsze zachowane w ang. do, łac. facere, drugie w gr. tithēmi, wszystkie od PIE *dheH- ~ *dhH-), ale wciąż mamy dzieło (efekt dziania), działać, nadziać, dziać się, dzieje, podziać (‘położyć, zostawić’). Por. też dzieć, podziać, błogodzieć.
dziad, MsW lp dziedzie – dziadek. W jęz. współczesnym usunięto alternację samogłoski rdzennej, por. jednak kwiat ~ kwiecie. W stpol. w użyciu forma niezdrobniała.
dział, Ms lp dziele – dział, podział, część, dola. Także ‘grzbiet górski’ (stąd wododział). Dziś temat wyrównany.
działo, Ms lp dziele – 1. działo, 2. dzieło. Dziś temat wyrównany w różny sposób w dwóch różnych znaczeniach. Od dziać.
*dziat, DMs lp *dziatu (temat na -u-) – dziecko. Por. dziatwa, dziatki, dziecko, dzieci. Przypuszcz. zapoż. wenet. odpowiednik starszego brzon (p.).
dziatwa – dzieci. Rzeczownik zbiorowy, zanikający.
*dziec, *dźgę, *dźże, *dźgą, *dźżyj, *dziegł, *dźgła, *dźgli, *dźżony, *dźżenie – palić, piec, por. dziegieć, Podaga od tego samego rdzenia. Zob. żec.
dzieć m. – dziecko. Dziś zachowana tylko liczba mnoga dzieci.
*dzieć, *dziedzę lub *dziem, *dziedze lub *dzie, *dziedzą, *dziedz, dział, dzieli, dziany, dzienie – zrobić, podziałać, położyć, podziać. Por. też dziać, podziać, błogodzieć.
*dziegawka – żegawka, gat. pokrzywy (p. koprzywa). Zob. wyjaśnienia pod hasłem żec.
*dziegiew ż, D lp *dziegwi – żagiew, płonący kawał drewna. Zob. wyjaśnienia pod żec.
dziela – dla. Znane w stpol. i używane pierwotnie jako postpozycja (z dopełniaczem).
*dzieńś – p. dnieś.
*dzieśnica – prawa ręka, prawica. Zob. dziosny.
dziewierz – brat męża. Wyszło z użycia, jak i inne wyrazy z terminologii rodzinnej.
dziewosnąb, D lp dziewosnęba – dziewosłąb, swat, osoba kojarząca narzeczonych. Postać z -ł- wtórna, z odpodobnieniem spółgłoski, p. snębić. Wyraz swat pierwotnie miał prawdopodobnie inne znaczenie (zob.).
*dzięć, MBW lm *dzięcie, D lm *dziąt, C lm. *dziętom, N. lm *dziątmi, Ms lm *dziętach – ząb. Por. łac. dēns, lit. dantìs. Pokrewne wyrazom dziąsło, dzięcioł.
dziwoki – dziki.
dziwy – dziki.
*dziosny, M lm m-os. *dzieśni – prawy. Zachowane w płd.-słow. Rodzimy odpowiednik zapoż. (wenet.) prawy.
*dziółew ż, D lp *dziółwi – duży gliniany dzban; rodzaj beczki. Zachowane w płd.-słow. P. dźłew.
*dźgliszcze – zgliszcze, miejsce pożaru, pozostałość po pożarze. Od tego samego rdzenia co dziegieć, p. wyjaśnienie pod żec.
*dźłew ż, D lp *dziełwi – duży gliniany dzban; rodzaj beczki. Zachowane w płd.-słow., w dwóch formach: *dely oraz *dьly. Zob. dziółew.
dźwrze lub dźwrzy, D dźwierz – drzwi. Dzisiejsza forma z przestawką dla ułatwienia wymowy, por. jednak dźwierze (z niereg. wokalizacją jeru), odźwierny.
*dźzać, *dziżę, *dziże, *dziżą, *dziż, *dźzał, *dźzany, *dźzanie – stawiać piec, murować, lepić z gliny. Zob. źdać.
d|żdżewnica – dżdżownica. Dziś fałszywy przegłos i zmiana wymowy ([ǯǯovńica] zamiast [džǯovńica]). Zob. deżdż.
d|żdżewny, f.kr. deżdżwien – deszczowy. Stpol., por. deżdż.
gace (lm) – gacie. Współczesna forma nieetymologiczna.
*gałka – kawka. Związane z gały (p.).
*gały – ciemny, mroczny, śniady, czarny. Ślady w różnych jęz. słow.
gamajda m. – ciamajda, gamoń, niedojda. Zapoż. gockie.
gańba, D lm ganieb – hańba. Dziś bohemizm z wyrównaną odm., por. ganić. Z przyrostkiem -ba, por. brońba, kośba, liczba.
garbić – 1. garbić, 2. gurbić, marszczyć, tworzyć zmarszczki na tkaninie. W formie gurbić niereg. rozwój sonantu.
gardlica – gołąb, turkawka. Dziś tylko synogarlica. Rodzimy odpowiednik zapożycz. (wenet.) gołąb.
gardło – gardło, krtań. Ze słow. *gъrdlo, spokr. z gartań, głtać, grtań, grtyka, żardło, żreć, żródło.
*gardoba – duma, hardość.
*gardy – twardy moralnie, dumny, okrutny, wstrętny, brzydki, hardy. Współczesny wyraz jest bohemizmem lub rutenizmem.
*garn – piec garncarski, palenisko, pierwotnie żar, ogień. Zachowane w strus., od niego też garnek, garnidło (p.). Zapoż. (wenet.) odpowiednik rodzimego zied (p.).
*garnidło – piec. Zachowane w ros. gornilo.
*gartań ż, D lp *gartani – krtań. W słow. obok *grъtanь (z czego pol. grtań, dziś krtań) istniała też starsza postać *gъrtanь, por. ros. gortánь. Jej polskim odpowiednikiem byłoby gartań.
*gartać – zgarniać, rozgarniać. Stąd garnąć, przegarnąć, ogarnąć, w stpol. zachowane też ogartać i wygartać (p.).
*gasło, D lm *gaseł – hasło. Wyraz spokrewniony z gatać.
*gaść, *gadę, *gadzie, *gadą, *gadź, *gadł, *gadli, *gadziony, *gadzienie – zgadywać, wróżyć, mówić. Zaświadczone tylko inch. z przedrostkami: zgadnąć, zagadnąć, odgadnąć.
*gatać – przepowiadać, wróżyć. Dziś tylko z udźwięcznieniem: gadać, zagadka.
*gazić, *gażę, *gazi, *gażą, *gaź, *gaził, *gaziony – przekraczać rzekę, brodzić. Zachowane w płd.słow.
gądźba, D lm gądzieb – gra na instrumencie, muzyka. Zwykle cytowane jako gędźba, ale przed dźwięczną oczekiwane byłoby wydłużenie stpol. nosówki, i stąd -ą-. Od tego gędzić, gęśle.
*gąz, D lp *gęzu – tyłek. Znane w jęz. płd.słow.
gbeł, D lp giebła – wanna, balia. Stpol. z cz. zamiast kbieł (p.).
*Gdaniesk, D lp Gdańska – Gdańsk. Z *Gъdanьskъ, Dziś odm. wyrównana.
Gdecz, D lp Giedcza – Giecz. Wieś w pow. średzkim, niegdyś ważny gród. Z dawnego *Gъdъčь, dziś odm. wyrównana.
gędzić – grać na instrumencie. Por. gądźba.
*gęszcza – las. Zachowane np. w słwń., por. gąszcz.
gibać – wyginać, giąć. Zachowane w dial. (por. wygibasy). PS *gybati było formą częstotliwą od *gъnǫti, *gъbnǫti. Zob. gnąć.
giełk – zgiełk. Współczesna forma z przedrostkiem.
glądać – patrzeć. Dziś tylko przedrostkowe oglądać.
glądźba, D lm glądzieb – oglądanie, patrzenie, potem gadanina, ględzenie, bzdura, bajka. Z przyrostkiem -ba, dziś niemal zapomniane, w nieetymologicznej postaci ględźba bez -e- ruchomego.
ględźba – forma bez oczekiwanego przegłosu, p. glądźba.
*glipać – patrzeć, zerkać, rzucać okiem. Dziś rutenizm łypać (z ukr. dial. hlýpaty, lýpaty).
*głchnąć, *głchnę, *głchnie, *głchną, *głchnij, *głchnął, *głchnęła, *głchnęli, *głchnienie – głuchnąć. Zaświadczone jako kchnąć, kłnąć, knąć, lchnąć. Zob. głeść, głuść.
*głcić, *głcę, *głci – łykać.
*głeść, *głchę, *głsze, *głchą, *głesz, *głechł, *głchła, *głchli, *głszenie – głuchnąć. Zob. głchnąć, głuść.
*głet, D lp *głta – łyk; gardło. Por. ros. glot. Zapoż. wenet. odpowiednik rodzimego gardło.
*głetka, D lm *głtek – gardło, gardziel. Por. ros. glotka.
głębić – pogłębiać, kopać. Dziś tylko w złoż. Por. żlemia, żłób.
*głtać – łykać. Zachowane w scs, w stpol. kłtać. Także głcić, pogłcić, pogłcać. Na istnienie IE rdzenia *gʷelH- wskazuje też łac. glūtīre ‘przełykać’, jednak istniał też rdzeń *gʷerH- o tym samym znaczeniu, p. gardło, grtań, grtyka, żardło, żreć, żródło. Jeden z przykładów IE alteracji l ~ r, i być może przykład starego zapoż. italskiego (wenetyjskiego) w słow.
*głuść, *głuchę, *głusze, *głuchą, *głusz, głuchł, głuchli, głuszenie – głuchnąć. Dziś formy inch. głuchnąć, głuchnie, głuchnięcie. Forma wtórnie utworzona od głuchy, zastąpiła stare inch. PS *glъxnǫti, p. głchnąć, głeść.
gnać – pierw. także: paść. Rodzimy odpowiednik zapoż. (wenet.) paść.
gnąć, gnę, gnie, gną, gnij, gnął, gnęła, gnęli, gniony ~ gnięty, gnienie ~ gnięcie – giąć. Współczesna odm. upodobniona do piąć, ciąć itd. Zob. też gibać.
*gnęśny, f.kr. *gnęsien – wstrętny. Dziś tylko gnuśny; oboczność *ǫ ~ *u prawdopodobnie już od czasów PS.
gniady, M lp m-os gniedzi – gniady, brązowy, brunatny, ciemnobrązowy. Dziś odm. wyrównana.
*gniecić, *gniecę, *gnieci, *gniecą, *gnieć, *gniecił, *gniecenie – rozpalać, niecić ogień (przez pocieranie). Postać bez g- z form przedrostkowych, p. wzgniecić. Wyraz zachowany w różnych językach słow., pokrewny stang. gnīdan ‘trzeć, rozcierać’.
*gobiedz, D lp *gobdza – bogacz. Wyraz zapoż. przez Słowian od Gotów.
*gobina – bogactwo. Zachowane w scs., związane z gobiedz, gób.
godnik – grudzień. Stpol.
godować, goduję, goduje, goduj, godował, godowanie – hodować, wychowywać, dogadzać; świętować; ucztować. Obecnie ukrainizm.
gola – miejsce bezdrzewne, bezleśny wierzchołek góry. Zachowane w słwc. hoľa, z którego nasi poeci zrobili halę. Znane też w pol. dialektach. Także gól, golina (p.).
golina – miejsce bezdrzewne, bezleśny wierzchołek góry. Zachowane w różnych dialektach słowiańskich. Zob. też gól, gola.
*gołęby – błękitny, jasnoniebieski, lazurowy. Zachowane w ros.
gołota – hołota. Dziś bohemizm. Pierwotnie ‘nagość’.
gomon – szum; kłótnia. Zachowane w stpol., zapoż. germ., por. ang. game ‘gra’.
gomonić się – kłócić się. Zachowane w stpol.
*gonieć, *gonieje, *goniał – starczać. Zapoż. germ.
*gonioznąć, *gonioznę, *gonieźnie, *goniozną, *gonieźnij, *gonieźnięcie – zdrowieć, wyzdrowieć. Wyraz zapoż. przez Słowian od Gotów, zachowany w scs. goneznǫti. Istniała też prawdopodobnie forma bez -nǫ-, por. goc. ganisan.
*gonieźć, *goniozę, *goniezie, *goniozę, *gonieź, *goniózł, *goniozła, *gonieźli, *goniezienie – zdrowieć. Zob. gonioznąć.
gońba, D lm gonieb – uganianie się, gonitwa, pogoń, psy goniące zwierzynę. Z przyrostkiem -ba, niemal zapomniane, bez -e- ruchomego.
gora – góra. Pierwotnie ‘góra porośnięta lasem, las’ (do dziś takie znaczenie w słwc.). W polskim ó nieetymologiczne.
*gorak – góral. Znany w innych jęz. słow.
gorazdy – zręczny, doświadczony. Wyraz zapoż. przez Słowian od Gotów.
gordy – hardy; godny. Postać obecna jest bohemizmem.
gorzeć, gorzę, gorzy, gorzą, górz, gorzał, gorzeli, gorzany, gorzenie – palić się płomieniem. Dziś zachowane szczątkowo, z odm. gorzeję, gorzeje, wtórnie także gorę, gore.
gospodzin – pan, gospodarz. To samo, co gospódź (p.).
gospódź, D lp gospodzia, wcześniej *gospoć, D lp *gospocia – pan, gospodarz.
*gowiędo, D lm *gowiąd – cielę, bydlę (byk lub krowa). Dawny derywat od *gów (p.).
*gowiędzina – wołowina, mięso bydła. Zachowane w ros. говядина.
*gób ż, D lp gobi – dostatek, bogactwo. Zachowane w strus., związane z gobiedz, gobina.
*gód, D lp *godu – coś odpowiedniego, coś dobrego, coś wygodnego, coś przyjemnego, właściwy czas, odpowiedni czas, dobry czas, może też rok. Stąd tylko mnogie gody, stara nazwa święta, a także wesela; stąd też godzić, godziwy, godny, dogodny, wygodny, pogoda, zgoda, godło, godzina itd. Spokrewnione z ang. good, niem. gut. Por. też ros. god ‘rok’.
*gój, D lp *goju – pokój, pomyślność, brak wojny, brak śmierci. Zachowane w wielu jęz. słow. Por. goić.
*gól ż, D lp *goli – miejsce bezdrzewne, bezleśny wierzchołek góry. Zachowane w dial. ros.ch. Zob. też gola, golina.
*górew ż, D lp *górwi – rukiew łąkowa. Znane w niekt. jęz. słow.
góra – góra porośnięta lasem. W innych jęz. słow. ma znaczenie ‘las’, a górę nazywa się inaczej, np. wierzchem (por. pol. dial. wierch), brzegiem, kopą, kopcem.
*gów m, D lp *gowia – wół. Zob. hasło następne.
*gów ż, D lp *gowi – krowa. Dziś tylko derywat gówno, pierwotnie ‘odchody krowy’. Rekonstruowane w oparciu o dane ide. (*gʷoH3w-, por. też sum. gudgu4 ‘bydło’, egip. ngꜣw ‘byk ofiarny’), zob. gowiędo, gowiędzina.
*góźdź – p. gwóźdź.
*grabia m, DCMs lp *grabi, B lp *grabię – hrabia. Dziś bohemizm o odm. mieszanej (hrabiego itd.), p. też sędzia.
*graniwy – pomarańczowy, ropny, zgniły, zbutwiały, zepsuty, paskudny. Zachowane w płd.-sł.
grapa – strome zbocze. Znane w dial. polskich (także w zepsutej postaci drapa) i w słwc. grapa ‘kamieniste pole, zbocze, skłon’. Zapoż. przedsłow., por. alb. gropë ‘jama, grób’, rum. groapă ‘pochówek, grób’. W różnych dialektach słowiańskich istnieją też warianty rapa, ropa, rupa, gropa, irpa.
*grcza, D lm *grecz – gryka. Nazwa słow. starsza od współczesnej polskiej.
grdyka – p. grtyka.
gręby – gruby. Zachowane w nazwach miejscowych (np. Gręboszów). Oboczność *ǫ ~ *u prawdopodobnie już od czasów PS, por. też krępy.
grobia – grobla. Forma z -l- epentetycznym dial. lub zapoż. W stpol. forma reg., por. też gwarowe grable obok literackiego grabie.
*grobie, n. D lp *grobia – cmentarz. Forma kolektywna od grób, obecna w s-ch.
gromnicznik – luty. Zacowane w dial.
gropa – jama, głęboka górska dolina, strome zbocze. Występuje w ukraińskiej nazwie miejscowej Gropa. Zapoż. przedsłow., por. alb. gropë ‘jama, grób’, rum. groapă ‘pochówek, grób’. W różnych dialektach słowiańskich istnieją też warianty rapa, ropa, rupa, grapa, irpa.
groźba, D lm grozieb – groźba, grożenie. Dziś nieetymologicznie bez -e- ruchomego: groźba : gróźb.
*groździe – winogrona. Zachowane w s-ch.
gródza – tama, płot; materiał, budulec. Znane w stpol., od grodzić. Znaczenie ‘materiał’ w płd-słow.
grtań ż, D lp grtani – krtań. Dziś ort. fonetyczna, słow. niereg. przestawione *grъtanь obok pierwotnego *gъrtanь. Spokrewnione z gardło, gartań, grtyka, żardło, żreć, żródło.
*grtyka – jabłko Adama, krtań. Dziś udźwięcznione grdyka, w stpol. też krtyka i szereg innych mutacji. Spokrewnione z grtań.
grzany, M lm m-os grzeni – zielony. Zachowane w dialektach wsch.-słow. Związane z ang. green.
grządziel – część, dyszel pługa, radła. Znane w stpol.
*grząść, *grzędę, *grzędzie, *grzędą, *grządł, *grzędła, *grzędli, *grzędzienie – iść. Zachowane w niekt. jęz. słow.
grząźć, *grzęzę, *grzęzie, *grzęzą, *grzęź, grzązł, grzęzła, grzęźli, grzęzienie – grzęznąć. Dziś odm. zmieszana z inch.: grzęznąć, grzęznę, grzęźnięcie.
*grzenica – zielona okrywa orzecha włoskiego. Zachowane w słoweń.
grześć, grzebę, grzebie, grzebą, grzebł, grzebiony, grzebienie – grzebać. Czasownik jednokrotny, dziś niemal całkowicie wyparty przez wielokrotny grzebać, grzebię. Znaczenie specjalne chować zmarłego jest wtórne. Pierwotne znaczenia: rozgarniać, drapać, wiosłować, zagarniać, chwytać, łapać.
gulać – hucznie się bawić, szaleć, hulać. Forma współczesna jest ukrainizmem, gulać znane szczątkowo w gwarach.
gurbić – marszczyć, p. garbić.
gwóźdź – gwóźdź, las, wcześniej zapewne kołek. Znaczenie ‘las’ w płd.-słow. Możliwa też postać góźdź, por. goździk oraz słwń. gȍzd, gọ̑zd ‘las’.