Artykuł został opublikowany także na witrynie eioba.
Wersja z 2021–02–15
abo – albo. Mogło mieć też znaczenie a, i.
abowiem – albowiem. Zmiana formy była związana z wyparciem abo przez albo.
*ace – choć, acz, aczkolwiek. Zachowane w scs. (cě), także jako ce. U nas tylko acz.
*aczyć – obserwować. Od oko, por. zoczyć. Stąd dk obaczyć, zobaczyć i wtórne ndk baczyć.
*ad – piekło. Wyraz znany w jęz. cerkiewnym, pochodzenia gr. (Hades). Także *adowny, *adowski – piekielny.
alibo – albo. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.
andrót – p. onrót.
aniże – ani nawet, ani nie. Znane było też skrócenie aniż. Dziś tylko aniżeli.
aże – aż. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.
*bacić – uderzać, stukać. Zachowane w wielu jęz. słow., związane z bat. Por. batać.
*badli – lekarz, uzdrowiciel. Jest w scs. i strus., z rzadkim przyrostkiem od rdzenia ba- zachowanego w baba, bajać, baśń. Por. badłować
*badłować – leczyć. Obecne w scs. Por. badli.
*bagiew ż, D lp *bagwi – bagno, błotniste koryto wyschłej rzeki. Zachowane w ukr.
bagnię n, D lp bagnięcia – jagnię, owieczka. Znane w dial., być może z kontaminacji baran i jagnię. Stąd basia (zawołanie na owcę) i bazia.
*bar – bagno między wzgórzami. Zachowane w ukr. i dial. ros. Od tego nazwa rzeki Barycz. Zob. też bara, barzyna.
*bara – bagno, topielisko. Zachowane w płd.-słow. (skąd nawet gr. mpára). Prawdopodobnie wyraz przedsłowiański, występuje w nazwie rzeki Kolubara w Serbii. W okresie rzymskim Metubaris było nazwą międzyrzecza Sawy i Drawy. Zob. też bar, barzyna.
*barczeć – burczeć. Z niereg. rozwojem sonantu.
bardo n, Ms lp bierdzie – grzebień tkacki, skaliste wzgórze. Do dziś podhalańskie berdy ‘dzikie skały’. Przeniesienie znaczenia takie samo jak w wyrazie grzebień.
*bardokiew ż, D lp *bardokwi – sałata. Zapoż. gr. znane w płd.słow. (*bьrdoky).
barg – stóg, sterta. Znane w stpol., cz. i słwc., z *bъrgъ. Postulowana postać *bьrgъ dałaby *bierg, a jeśli barg, to z fałszywym przegłosem.
barlić – śmiecić, brudzić. Znane z dial. Stąd barłóg.
*barna – ryj, usta, warga. Zachowane w płd.-słow., pokrewne litew. burnà ‘usta’. Rodzimy odpowiednik zapoż. (wenet.) rydło.
*bar|zdy – szybki. Poświadczone w brus., s-ch. i w litew. Poza tym zwykle tylko barzy.
bar|zo – bardzo. Pierwotne znaczenie: szybko. Rozwój z > dz zachodził niereg. w niekt. grupach spółgłosek, por. zwon.
bar|zy – szybki, popędliwy, gwałtowny. Poświadczone w XV–XVI ww. Pierwotnie barzdy.
barzyna – bagno. Zachowane w pol. dial., a także w cz. bařina i słwc. barina, obok którego ciekawa forma bahurina ‘miejsce podmokłe’. Uwagę zwraca wymowa identyczna jak w wyrazie bażyna, pierwotnie o tym samym znaczeniu. Zob. też bar, bara.
*batać – uderzać, stukać. Zachowane w wielu jęz. słow., związane z bat. Por. bacić.
bawić – przebywać, bywać, być. Dzisiejsze znaczenie wtórne.
bażan – bażant. Dziś dodane nieetymologiczne -t.
bażyna – bagno. Dziś zachowane jako nazwa bagiennej rośliny Empetrum sp. Uwagę zwraca wymowa identyczna jak barzyna. Pochodzi od bagno. Zob. też bar, bara.
*bczew ż, D lp *beczwi – beczka. Zapoż. bawarskie, dziś używane tylko zdrobnienie.
bczoła, CMs lp bczele – pszczoła. Dziś wyrównanie rdzennej samogłoski w całej odm., wstawienie sz dla ułatwienia wymowy i ort. fonetyczna.
bdry, f.kr. bedr – czujny, rześki. Zachowane np. w ros. бодрый. Por. bdzieć.
bdzieć, bdzę, bdzi, bdzą, bdzij, bdział, bdzieli, bdzienie – czuwać, nie spać. Zachowane np. w cz., w ros. (jako archaizm). Por. bdry.
bednia – balia, wanna. Zachowane w dial., związane z bednarz.
bełbełchy – wnętrzności wyciągnięte w całości z rozciętego brzucha. Dziś uproszczone do bebechy. Reduplikowane od bełch ‘brzuch’.
bełch, D lp bełcha – brzuch bydlęcy; człowiek otyły, z dużym brzuchem. Znany do dziś w dial., spokr. z grec. phállos ‘członek męski’.
bełch, D lp bełchu – wir na rzece. Znany do dziś w dial. Pierwotnie bełk, zmieszane z poprzednim.
bełchaty – otyły, z wydatnym brzuchem. Od bełch w pierwszym znaczeniu.
bełchaty – pełen wirów. Od bełch w drugim znaczeniu.
bełchotać – bulgotać (o przepływającej wodzie). Jedna z wielu postaci, por. bełkotać.
*bełcz, D lp *bełczu – wir na rzece. Ukr. bovč, w pol. dialektach także bełczak ‘kałuża’. Zob. bełk, bełch.
bełczeć – bulgotać (o przepływającej wodzie). Jedna z wielu postaci, por. bełkotać.
bełk, D lp bełku – wir na rzece. Znany do dziś w dial., także w postaciach bełch, bełcz. Stąd bełkotać, ze zmianą znaczenia. Ukr. bovč, w pol. dialektach także bełczak ‘kałuża’.
bełkać – bulgotać (o przepływającej wodzie). Jedna z wielu postaci, por. bełkotać.
bełkotać – bulgotać; mówić niewyraźnie. Dziś tylko w drugim, wtórnym znaczeniu. Znanych jest wiele innych podobnych postaci: bełchotać, bełczeć, bełkać, blekotać, bulgotać, bulkotać.
*bełn, MsW lp *bilnie – lulek. Z *bьlnъ, zachowane w płd.słow. Por. bilnika, bleń.
*bełnować – szaleć. Z *bьlnovati (z przegłosem), zachowane w płd.słow. Por. bilnić.
*bezdna, D lm *bezden – bezdeń, otchłań. Por. biózdna z reg. rozwojem przedrostka.
*bezzakonie – bezprawie. Z reg. rozwojem przedrostka byłoby biozakonie (p.).
biada, Ms lp biedzie – biada, bieda. Forma bieda powstała z wyrównania do miejscownika.
*białoba – biel. Znane w innych językach słowiańskich.
Białobóg, D lp Białoboga – jeden z bogów panteonu słow., uosobienie dobra, być może odpowiednik Swaroga (p.) w końcowym okresie religii słow. Antagonista Czarnoboga (p.).
białorzytka – ptak z rodzaju Oenanthe. Nazwa pochodzi od białej barwy kupra, zob. rzyć.
biały, M. lm m-os. bieli – biały. Dziś odm. wyrównana (biały : biali), wciąż jednak bielić, bielszy.
bias, Ms lp biesie – bies, diabeł, zły duch. Dziś temat wyrównany do miejscownika: bies, biesie.
bidło – deska nabita gwoździami (np. element sań, okucie butów itd.). Znane w stpol., derywat od bić.
bie – bez (przyimek). Zob. bióz.
biedzić – zmuszać. Dziś używany w innym znaczeniu. Zob. pobiedzić, ubiedzić.
*bierg – stóg, sterta. Zob. barg.
bierzwiono, Ms lp bierzwienie, D lm bierzwion – bierwiono, belka. Zob. bierzwno, brzewno.
bierzwno, D lm bierzwien – bierwiono, belka. w dial. słowiańskich także ‘most’. PS posiadał formy oboczne: *brьvьno, *bьrvьno i *bьrveno, skąd cz. břevno (podobne formy są w innych jęz. słow.), pol. bierzwno i bierzwiono (obie w stpol.). Przed wargową rz powinno się było zachować, por. wierzba. Zob. bierzwiono, brzewno.
*bierzyc – herold. Pożyczka z okresu awarskiego, *biritjь.
biesiada, Ms lp biesiedzie – mowa, rozmowa. Dziś zmiana znaczenia i temat wyrównany biesiada, biesiadzie. Także biesiadować – rozmawiać.
*bieszczyślny, f.kr. *bieszczyślen – niezliczony. Zachowane w scs., z asymilacją przyimka bioz (p.), od czysło (p.).
*bieśny, f.kr. *biesien – opętany. Od bias (p.).
bieżeć, bieżę, bieży, bieżą, bież, bieżał, bieżeli, bieżenie – podążać, biec. Dziś archaizm.
*bilnić – mylić. Z słow. *bьlniti, zachowanego w s-ch. búniti se ‘mylić się’. Por. bełnować.
*bilnika – lulek. Zachowane w płd.słow. Por. bełn.
*biodra, CMs lp *biedrze, D lm *biódr – dół, dziura w ziemi. Zachowane w dial. ukr. (‘dolina, bajoro’), niezwiązane z biodrem, ale z bóść, badać (pierwotnie ‘kopać’). Zob. ubiedrze.
biodro, Ms lp biedrze – biodro. Dziś temat wyrównany biodro, biodrze, ale być może biedrzeniec (nazwa rośliny), o ile nie od biodra.
*biozakonie – bezprawie. Znane w scs., już tam z jednym -z-. Por. bie.
*biórła ż, D lm *bioreł – berło. Współczesna forma jest czechizmem, a jej rodzaj dopasowano do wyrazu jabłko, innego insygnium władzy królewskiej. W wieku XV używano także postaci berła, perła, piorło. Wyraz ten zapoż. z sgn ferala lub wprost z łac. ferula.
*bióz, *bioze – bez, beze. Przyimek z niereg. stwardnieniem i bez oczekiwanego przegłosu, co spowodowane częstością użycia (bez < *bъzъ zamiast bezъ). Scs. zachował nawet ślady przypuszczalnej starszej formy niezawierającej końcowego -z; w polskim oczekiwalibyśmy wówczas bie.
*biózdna, D lm *biozden – bezdeń, otchłań. Por. bióz. Możliwe też bezdna (p.) z niereg. rozwojem przedrostka.
bisior, Ms lp bisierze – perła. Dziś odm. wyrównana bez wymiany samogłosek i zmiana znaczenia: 1. ‘krzepnąca wydzielina niekt. małży’, 2. ‘tkanina wyrabiana w starożytności z nici z tej wydzieliny’, 3. ‘cienka tkanina na zasłony i suknie w dawnej Polsce, podobna do prawdziwego bisioru’.
*biud m. lub *biudo n. – drewniany talerz, naczynie, misa. Podobne wyrazy zachowane w scs. i w ros. (z epentetycznym -l-).
*blać, *bleję, *bleje, *bleją, *blał, *blali, *blanie – beczeć, pleść głupstwa. Zachowane w innych jęz. słow.
*bladoba – bladość. Znane w innych językach słowiańskich.
blady, M. lm m-os. bledzi – blady. Dziś z wyrównaniem samogłoski: bladzi.
*blądź ż, D lp *blędzi – prostytutka, pierwotnie błąd, nonsens, oszustwo. Zachowane w innych jęz. słow. Dzisiejsze bladź jest zapoż. z ros. блядь.
*bląść, *blędę, *blędzie, *blędą, *blądł, *blędła, *blędli, *blędzienie – mówić głupstwa. Zachowane w innych jęz. słow., związane z błąd.
*blek – beczenie, także blekot (roślina trująca). Zachowane w innych jęz. słow.
blekotać – beczeć (o owcy); bulgotać (o przepływającej wodzie). Jedna z wielu postaci, por. bełkotać.
*blenić – złościć, mieć halucynacje. Zachowane w dial. ros., por. bleń, blon, blonować, błonić.
bleń – lulek czarny. W stpol. Dzisiejsze bieluń (inna roślina halucynogenna) jest zniekształceniem tego wyrazu. Por. bełn, blon.
*blesk, D lp *blsku – blask, błysk. Zachowane w stcz. Por. bliskać, blszczeć.
*bleść, *bladę, *bledzie, *bladą, *bledź, bladł, bledli, *bledzienie – blednąć. Dziś zmieszane z inch.: blednę, blednięcie.
bliskać – błyskać. Forma stpol., pierwotniejsza. Dzisiejsze błyskać jest rezultatem starej, zach.-słow. kontaminacji pierwotnych bliskoznacznych bliskać i łyskać. Por. blesk, blszczeć.
*bliz, blizo, blizu, *bliź – blisko, w pobliżu. Formy stpol. i zachowane w niekt. jęz. słow.
*blizy – bliski, blisko położony, sąsiedni. Postać zachowana w niekt. jęz. słow.
*blknąć – blaknąć. Dzisiejsza forma przekształcona według blady.
*blon, Ms lp blenie – lulek czarny. W stpol. zachowana postać ze stałym -e- (blen), bohemizm. Por. bełn, blenić, bleń, blonować, błonić.
*blonować – szczebiotać, ćwierkać. Pierwotnie denerwować. Zachowane w stcz. blenovati (*beln-), por. blon.
blszczeć – błyszczeć. W stpol. blszczenie, potem plszczenie, w dial. mazurzące psceć. Forma literacka według błyskać. Por. blesk, bliskać.
*bluść, *bludę, *bludzie, *bludą, *bludź, *bludł, *bludli, *bludziony, *bludzienie – obserwować, patrzeć. Znane w jęz. wsch. i płd.-słow.
blwać, bluję, bluje, blują, bluj, blwał, blwali, blwanie – wymiotować. Zachowane do niedawna. Mieszane z pluć (dawniej plwać, p.).
*błagi, M. lm m-os. *bładzy – błahy, mierny, nędzny. Rekonstr. niepewna, nie wiadomo, czy dzisiejsze błahy (bohemizm) i błogi (p.) mają dwa źródła czy jedno.
*błcha, D lm błech – pchła. Wyraz trudny fonetycznie, dziś przekształcony dla ułatwienia wymowy.
błeszka, D lm *błszek – pchełka; także: gatunek babki. Dzisiejszy wyraz pchełka wtórnie utworzony, istnieje też płeszka i płesznik (gatunek babki).
błogać – błagać. Postać współczesna jest bohemizmem, por. błogi.
błogi – błogi, dobry. Rekonstrukcje niepewne, por. błagi.
*błogini – dobroć. Zachowane w scs. (zgodnie z rozwojem płd. jako blagyńi).
błogo n, D lp błoga, D lm błóg – dobro. Dzisiejszy przymiotnik błogi ma nieco zmienione znaczenie, por. jednak błogosławić.
*błogodzieć ż, D lp *błogodzieci – łaska. Z jęz. cerkiewnego, por. błogo i dziać.
*błonić – złościć, szaleć. Zachowane w s-ch., por. blenić, bleń, blon, blonować.
*błozina – poprzeczna belka, wałek pod głowę. Znane w s-ch. blàzina ‘wałek pod głowę, poduszka’, słwń. blazína ‘krokiew’, litew. balžíenas ‘belka poprzeczna (np. sań)’.
*błozno – poprzeczna belka. Zachowane m.in. w kaszubskim i w dial. ros. Związane z błozina.
*błożyć, *błożę, *błoży, *błożą, *błóż, *błożył, *błożyli, *błożenie – błogosławić, uszczęśliwiać. Zachowane w scs.
*błógiew ż, D lp *błógwi – borowik. Znane w niekt. jęz. słow., PS *bolgy.
*błukiew ż, D lp *błukwi – pastwisko, nizina porośnięta trawą. Rekonstruowane.
bniec, D lp bieńca – bniec (rodzaj rośliny). Jedyny wciąż notowany wyraz z wewnętrznymi wymianami ilościowymi (ale czy tak używany?).
*bodać, *bodam – dźgać, przebijać, kłuć, bóść. Zachowane w wielu jęz. słow., od tego samego rdzenia co bóść, badać.
*bokiew ż, D lp *bokwi – babka (roślina). Znane w różnych jęz. słow.
boleć, bolę, boli, bolą, ból, bolał, boleli, bolenie – chorować. Dziś zachowane głównie w 3. osobie (coś kogoś boli). Dawniej także boli czymś = choruje na coś.
*bolej – więcej. Ten PS i PIE rdzeń zachowany u nas tylko w imieniu Bolesław.
boleźń ż, D lp boleźni – choroba. Dziś archaizm.
*bolszy – większy. Zachowane w ros., por. bolej.
*boła – bagno. Związane z biały i błoto, w słow. niezaświadczone, ale obecne w litew. balà.
bołądź, D lp *bołędzia – gołąb. Dziś tylko jako nazwisko, od litew. balañdis, które jest zapewne zniekształconą postacią z tego samego źródła, co pol. gołąb.
bora m, borak – siłacz, atleta. Forma bora zachowana w kaszubskim, por. też nieborak. Zob. bróć.
*bódel, D lp bódla – cierń. Znane gł. w jęz. płd.-słow. Związane z bóść.
*bógdaj – bodaj, oby. Zaświadczone bogdaj, z dwukrotnym niereg. skróceniem (*bógdaj > bogdaj > bodaj) z powodu częstości użycia.
bóść, bodę, bodzie, bodą, bódź, bódł, bodła, bodli, bodziony, bodzienie – bóść, kłuć. Obecnie zakres znaczeniowy ograniczony do kłucia rogami przez zwierzę, a imiesłów bierny i odsłownik nieetymologiczne (bodzony, bodzenie). Pierwotne znaczenie było związane z kopaniem w ziemi.
bót – but. Zapoż. z fr. botte, skojarzone z błędnie podzielonym wyrazem obuć, w którym ob- jest przedrostkiem, a -u- (a nie -bu-) rdzeniem.
bracia ż, D lp braci – brać, bracia (zbiorowo). Dziś forma bracia ma znaczenie liczby mnogiej wyrazu brat. Historycznie poprawne jest jednak ta bracia, a nie ci bracia. Pierwotna liczba mnoga od brat musiałaby natomiast brzmieć ci braci lub ci bratowie, tych bratów, tym bratom, tymi bratami, o tych bratach.
*braga – braha, słód, rodzaj piwa. Znane w zach.słow.
brak – wesele. Związane z brać. Dzisiejszy wyraz brak ‘niedostatek, nieobecność czegoś’ całkiem innego pochodzenia (zapoż. z niem.).
brat – brat, także kuzyn. Dziś w liczbie mnogiej odm. wtórna, p. bracia. Istniała też druga forma, która mogłaby zachować się jako bratr, bratra, lm bratrzy, por. braterstwo, braterski.
brataniec – syn brata dla cioty. Stryj nazywał syna brata synowcem. Dziś bratanek. Zob. nieć.
bratanica – córka brata dla cioty. Stryj nazywał córkę brata synowicą. Zob. nieścierz.
bratr – p. brat.
*bratrzyna – żona brata, bratowa. Wyraz hipotetyczny, w rzeczywistości bratową nazywano jątrwią lub zełwą, mieszając w ten sposób ścisłe określenia pokrewieństwa (p.).
*brasoletka – bransoletka. Wyraz pochodzi z fr. bracelet i pierwotnie nie zawierał n, które wprowadzono jako wypaczenie. Używano też postaci brazoletka, branzoletka.
brdnąć – brnąć. Dziś zanik d w złożonej grupie spółgłosek.
*breń ż, D lp *brni – zbroja. Por. scs. brъnję, ros. bronь, bronja ‘kolczuga’. W stpol. wyparte przez broń pochodzenia wsch.-słow. i zmieszane z broń ‘oręż’ < ‘walka’ od bróć. Także brnia.
*breść, D lp *brścia – pąk drzewa lub krzewu. Znane w wielu jęz. słow.
*brkać – rzucać. Znane w innych jęz. słow. (*brъkati). Por. brsać.
*brknąć – rzucić. Jednokrotny odpowiednik brkać.
*brnia, D lm *breń – zbroja. Pierwotna forma, zap. z germ., zmieszana z broń, p. breń.
brodło, D lm bródł – stóg siana. Znane z gwar. W innych jęz. słow. także znaczenia ‘tama’, ‘fortyfikacja’. Istnieje też postać bródło.
broić, broję, broi, broją, broił, brojony, brojenie – 1. być ostrym, robić coś złego, kaleczyć, walczyć. Stąd współczesne ‘psocić’. 2. liczyć. Por. brój.
brona – brona, brama, obrona. Ma związek z bronić. Wyraz brama jest bohemizmem i wykazuje niereg. -m- (zamiast *brana).
*brony – biały (o koniu). Istnieje w niekt. jęz. słow.
broń – pierwotnie obrona, potem także narzędzie obrony.
brońba, D lm bronieb – bronienie, obrona. Z przyrostkiem -ba.
*broskiew ż, D lp *broskwi – brukiew. Zapoż. łac. znane w słwń. i s-ch.
*broszno – mąka (żytnia), pokarm. Stary termin słow. zachowany m.in. w ros. i scs, prawdop. Zapoż. wenet. obok rodzimego mąka.
bróć, *borzę, *borze, *borzą, *bórz, *brół, *bróła, *bróli, *brócie – walczyć, zmagać się, mocować się. Zachowane w scs. (brati) i ros. (бороться), także w gwarach (bróć się). Możliwa także odm. nowocześniejsza: bruć, bruję jak pruć, p. próć. Pokrewne wyrazom broń, zbroja, broić, nieborak, p. też bora.
*bródew ż, D lp *bródwi – topór (tzw. brodaty). Zapoż. germ. (słow. *bordy), zapewne goc.
bródło – stóg siana. Także brodło.
bróg, D lp brogu – daszek na 4 drągach przykrywający stóg. Znane w stpol. i w dial.
*brój, *broju – liczba. Zachowane w płd.słow., por. broić.
*brów, D lp *browa – wieprz, tucznik. Znane w wielu jęz. słow., u nas zaświadczone tylko zdrobnienie browek.
brózda – bruzda. Dziś ort. fonetyczna.
*brsać – rzucać. Znane w innych jęz. słow. (*brъsati). Por. brkać.
*brsele – skorupa, tabliczka. Znane w scs.
*brsnąć – rzucić. Jednokrotny odpowiednik brsać.
bruśnica – borówka brusznica. Dzisiejsza forma literacka jest wykolejona wskutek hiperpoprawności.
brut – gwóźdź. Znane w płd.słow., także w bałt.
*brysadło – ręcznik, ścierka. Znane w niekt. jęz. słow.
brzazg – brzask. Postać brzazg zaświadczona jest w stpol., scs., w dial. ros. Jednak postać brzask < *brěskъ jest zgodna z danymi z jęz. bałt.
*br|zda, D lm *brezd – uzda, wędzidło, hamulec. Znane w wielu jęz. słow.
*brzec, *brzegę, *brzeże, *brzegł, *brzeżony – strzec, chronić. Zachowane w innych jęz. słow.
*brzedza, D lp *brzedzej – ciężarna. Zachowane w innych jęz. słow., por. brzemienna.
*brzedzić – bredzić. Postać współczesna jest rutenizmem.
brzeg – brzeg, pierwotnie ‘niedostępne miejsce, stok góry, pagórek, góra’.
*brześć, *brzodę, *brzedzie, *brzodą, *brzedź, *brzódł, *brzedli, *brzedzienie – brnąć, brodzić. Istnieje w innych jęz. słow.; także odm. *brdę, *brdzie, *brdą, *brdzij, *brdzenie.
*brzew, D lp *brzwi – belka, kładka, most, ogrodzenie. Zachowane w cz.
*brzewno, D lm *brzwien – bierwiono. Taka postać rozwinęłaby się ze słow. *brьvьno, które jest postacią najbardziej rozpowszechnioną i chyba pierwotną. Zob. bierzwno.
brzęknąć – nabrzmiewać, puchnąć. Dziś zanikające, ale wciąż obrzęk.
*brzężdżeć – brzęczeć. Zachowane w jęz. wsch.słow., ale istnieje także w bałt.
*brzna, D lm *brzen – glina. Znane w niekt. jęz. słow.
*brzon, MsW *brzenie, M. lm *brzeni, D lm *brzonów – dziecko. Pokrewne litew. bérnas, goc. barn. Odpowiednik zapoż. wenet. dziat (p.).
*brzona, D lp *brzonej – ciężarna. PS *berna, pokrewne goc. barn ‘dziecko’. W s-ch. zabrénjiti ‘zajść w ciążę’
brzoskiew ż, D lp brzoskwi – brzoskwinia. Zapoż. łac.
brzost, Ms lp brzeście – wiąz górski. Wyraz wychodzący z użycia, z ujednoliconą samogłoską -o- w odm.
brzoza, CMs lp brzezie – brzoza. Dziś temat wyrównany brzoza, brzozie, ale także brzezina.
*brzycz m, D lp *brzycza – brzytwa. Zachowane w jęz. płd.słow. Wyraz brzytwa był pierwotnie nazwą czynności (‘golenie’).
*brzyć, *brzyję, *brzyje, *brzyją, *brzyj, *brzył, *brzyła, *brzycie – golić. Zachowane w innych jęz. słow., por. brzytwa.
*brzyd – ostrze. Istnieje w niekt. jęz. słow.
brzydki – ostry. Dzisiejsze znaczenie jest wtórne, choć występuje w niekt. jęz. słow. Słwń. brídək znaczy m.in. ‘piękny’.
*brzydź ż, D lp *brzydzi – ostrze. Istnieje w niekt. jęz. słow.
brzytwa – golenie, wtórnie narzędzie służące do golenia. Od brzyć z przyrostkiem -twa.
*btew ż, D lp *betwi – botwina, boćwina, nać buraka. PS *bъty. Dzisiejsza postać jest rutenizmem.
*bug – bransoleta. Zapoż. z germ., zaświadczone w scs.
*bui ż, *buja – głupi, szalony, silny, dziki. Dziś pokrewny czasownik bujać oraz przymiotnik bujny.
bujny, f.kr. bujen – dziki, burzowy. Dzisiejsze znaczenie jest wtórne.
bujwół, D lp bujwołu – bawół. Forma znana w stpol., powstała przez skojarzenie z bui (p.).
bukiew ż, D lp bukwi – bukiew (owoce buka), litera. Drugie znaczenie u nas zanikło, por. ros. буква.
bulkotać – bulgotać (o przepływającej wodzie). Jedna z wielu postaci, por. bełkotać.
*buwół, D lp *buwołu – bawół. Forma pierwotna, zachowana w stcz. buvol. Zapoż. z łac.
byle – ziele. Znane w stpol. i w różnych jęz. słow. W wyrazie tym zachowało się pierwotne znaczenie rdzenia by- (być), związane z roślinami i rośnięciem.
*całew ż, D lp całwi – uzdrowienie. Wyraz znany tylko w scs. (cěly).
całować – całować, pozdrawiać. Pierwotnie związane z cały ‘zdrowy’.
cały, M. lm m-os. celi – cały, zdrowy. Dziś temat wyrównany. Pierwotne znacznie związane z leczeniem i zdrowiem, por. całować, celić.
cana, CMs lp cenie – cena. Dziś temat wyrównany do postaci celownika-miejscownika i cenić.
capać – 1. chwytać, 2. brnąć, stąpać przez błoto. Dźwiękonaśladowcze. W pol. pierwsze znaczenie (ucapić ‘chwycić’), prawdopodobnie efekt kontaminacji z chapać.
*casarz – cesarz, car. Zapoż., w którym nie doszło do przegłosu, zachowane w jęz. słow. z wieloma niereg.ościami.
*casta, CMs lp *ceście – droga, ścieżka. Z PS *cěsta, zachowane w wielu jęz. słow. Pierwotnie znaczyło ‘utarta’, por. ceścić, czyścić.
catew ż, D lp catwi – cześć, poważanie. Zachowane w stpol., w dial. mazowieckim. Od IE *koitū-, związanego z *keit-, *kit- z którego cześć.
*cber, D lp cebra – ceber, wiadro drewniane o dwóch uchach. Zaświadczone dzber. Zapoż. z sgn zubar, zwibar. Dziś odm. bez wewnętrznych wymian ilościowych.
*ccerz ż, D lp *ccerzy – p. dcerz.
*ccora, Ms lp *ccerze, D lm *ccór – p. dcora.
*ce – choć, aczkolwiek, gdy, i, poza tym. Zachowane w scs. (cě), także jako ace.
cebrek, D lp *cberka – cebrzyk. Zaświadczona ort. fonetyczna dzberka. Dziś odm. bez wewnętrznych wymian ilościowych.
*celić – leczyć, uzdrawiać. Zachowane w wielu jęz. słow. Współczesne ocalić ma samogłoskę wyrównaną do cały.
*cepić, *cepię, *cepi – rozszczepiać, rozkuwać. Znane w płd.słow.
*ceścić – przecierać, wycierać, wtórnie kastrować. Znane w niekt. jęz. słow. Por. casta.
cetno – liczba parzysta. Także czetno. Niejasne, prawdopodobnie *cećno < *cětьno, stąd brak przegłosu, związane z catew (p.). Jeśli czetno pierwotne, wówczas od *čьtьno. Zob. licho. Liczby parzyste postrzegane były jako dobre, godne czci, zaś nieparzyste jako złe, liche.
*cewnica – trzcina; fujarka, flet. Od cewa ‘rurka’ (słow. *cěva).
cęta – drobna moneta, błyskotka. Dziś tylko zdrobnienie cętka.
chadzać – chodzić wielokrotnie. Czasownik częstotliwy do chodzić w znaczeniu ‘poruszać się bez wyraźnego celu’ (np. chodzić po parku). Jedyny czasownik tego typu będący wciąż jeszcze w użyciu. Por. jeżdżać, latywać, naszać, ważać.
chałastra – hałastra. Dziś wariant na podst. ukraińskiego dialektyzmu, skojarzonego z wyrazem hałas. Źródłem tego zapoż. jest nowogreckie khalástra ‘grabież, zniszczenie, spustoszenie’, stąd pisownia ch jest etymologiczna.
*Chars – jeden z bogów słowiańskich, łączony z księżycem. Jego imię jest propagowane w ruskiej postaci Chors przez miłośników słow. starożytności. Prawdopodobnie *xъrsъ zamiast *kъrsъ ‘chudy’.
chąsa – zgraja, banda grabieżców. Tak w stpol., potem odnosowione chasa lub bohemizm: w cz. chasa ‘czeladź, młodzież’. Zapoż. z tego samego źródła germ., co potem husarz i huzar.
chąsić – grabić, kraść. Od chąsa.
chąśba, D lm chąsieb – grabież, kradzież. Z przyrostkiem -ba. Stpol. ruchome e w D lm jest śladem po jerze.
chełbić się – kołysać się, falować; chlubić się, być z czegoś dumnym. Wyraz chlubić się jest bohemizmem, w stpol. także chłubić się, o znaczeniu przenośnym z dawnego ‘burzyć się, wzbierać (dumą)’.
chełm – wzgórze. Zachowane w nazwach miast Chełm, Chełmek. Zapoż. germ., por. szłom. Znacznie nowsze hełm jest zapoż. niem. o całkiem innym znaczeniu.
chełst – szelest, łoskot.
chełzać – powściągać. Do dziś zachowane jest okiełzać z niereg. zmianą ch w k.
*chęcia – choć. Zob. chocia.
*chęcieć, *chęcę, *chęce, *chęć, *chęciał, *chęcieli, *chęciany, *chęcenie – chcieć. W odm. od czasów prasłow. redukcja samogłoski wskutek częstości użycia, p. chocieć. Por. jednak chęć, zachęcać.
chęć – chęć, chuć. Wyraz chuć ‘popęd seksualny’ jest ukrainizmem.
chędogi – zręczny, sprytny, później schludny, porządny, ładny. Zapoż. germ.
*chluć, *chluję, *chluje, *chlują – czyścić, porządkować. Postać starsza od chludzić i kludzić (p.), rekonstruowana na podst. niechlujny (p.) oraz litew. šlúoti ‘zamiatać’.
chludzić – czyścić, porządkować, sprzątać. Zachowane w gwarach. W jęz. literackim istnieją derywaty schludny, niechlujny (p.).
*chłóść, *chłodę, *chłodzie, *chłodą, chłodź, chłódł, chłodła, chłodli, *chłodzienie – chłodnąć, stygnąć. Dziś zmieszane z inch.: chłodnąć, chłodnie, chłodnięcie.
chmurnik – p. płanetnik.
chocia – choć. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia. Wcześniej z tego samego powodu w słow. rdzeniu *xot- zanik nosowości (powinno być *xǫt-). Gdyby proces ten nie zaszedł, mielibyśmy dziś chęcia.
*chocieć, *chocę, *choce, *choć, *chociał, *chocieli, *chociany, *chocenie – chcieć. W odm. od czasów stpol.ch redukcja samogłoski wskutek częstości użycia. Gdyby czasownik ten nie uległ kolejnym redukcjom, brzmiałby zapewne chęcieć.
chopić – chwycić, objąć. Stpol., związane z chapać. P. też pochopić.
Chors – p. Chars.
chrona – zboże, pożywienie, wtórnie ochrona. Pierwotne znaczenie zachowane w bułgarskim. Stąd chronić.
chróst – chrust. Dziś ort. fonetyczna. Pierwotnie *chwróst, reg. uproszczone.
chudoba – chudość, później skromne gospodarstwo, niewielki dobytek. Niemal zapomniane.
*chulić – obrażać. Od chuła.
chulić się – kulić się; chować się, kuląc. Niezwiązane z chulić ‘obrażać’. Zachowane w słwc. i w pol. dialektach.
*chuła – obraza. Zapoż. germ., zachowane w scs. i ros.
*chułość – wstyd. Rodzime, niezwiązane z chuła. Znane w stcz.
chwiejba, D lm chwiejeb – chwianie, kołysanie. Z przyrostkiem -ba, dziś niemal zapomniane i bez etymologicznego -e- ruchomego.
chworoba, D lm chworób – choroba.
*chwory, f.kr. *chwór – chory. Forma współczesna z niereg. zanikiem *v.
chycz, chyz, chyzia, chyża, chyżyna – chata, domostwo. Znane w stpol. i w wielu jęz. słow. W tym samym znaczeniu używano w różnych dial. słow. wyrazów, które w polskim brzmią lub brzmiałyby chata, kąca, izba.
ciało, Ms lp ciele, daw. *cielesiu, M. lm *cielosa (odm. jak niebo, p.) – ciało. Dziś odm. według zwykłego typu, śladem dawnego modelu jest przym. cielesny. W psłow. obok *tělo mógł istnieć też wariant *telo, a wyraz może być spokrewniony z cielę.
cie – widzicie. Wyraz ekspresyjny skrócony wskutek częstości użycia, dziś w gwarach.
*cieciec, D lp *ciećca – mąż siostry ojca (cioty). Wyraz zachowany w staroczeskim. W stpol. używano formy pociot. Zob. też naciot, posiół.
ciernie (n) – ciernie, cierniste krzewy. Rzeczownik zbiorowy z PS *tьrnьje. Zob. tarn, tarnka.
ciernina – tarnina, ciernisty krzew. Postać znana w stpol. Być może już od czasów PS istniały dwie formy: *tьrnъ ~ *tъrnь, stąd wahania w polskim. Zob. tarn, tarnka.
*cierść, *cierzpę, *cierzpie, *cierzpą, *cierzp, cierzpł, cierzpła, cierzpli, *cierzpienie – cierpnąć, stawać się twardym, zdrętwiałym. Zaświadczone tylko inch. cierpnąć, cierpnie.
cierzpieć – cierpieć. Przed wargową rz powinno się było zachować, por. wierzba.
cieść, D lp ćcia (lub tścia, wcześniej *ćścia) – teść, ojciec żony. W formie współczesnej wyrównania analogiczne. Zob. też świekier.
*cieść, *ciepę, *ciepie, *ciepą, *ciep, *ciepł, *ciepli, *ciepienie – być ciepłym, grzać. Rekonstruowane, od tego kauzatywne topić (przez ogrzanie). Dial. ciepnąć ‘rzucić’ chyba niezwiązane.
*cieślka, D lm *cieślek – p. ciosłka.
*cina – błoto, brud. Na podst. scs tina. Wyraz bardzo archaiczny, mający nawiązania tylko w toch. tin- ‘być brudnym’.
ciołek, D lp ciołka – młody byczek. Dziś związek z cielę mało widoczny, ze zmianą znaczenia: ‘człowiek nierozgarnięty’.
*ciosłka, CMs lp *cieślce, D lm *ciosłek – ciesiołka, ciesielstwo, wykonywanie pracy cieśli. Możliwe także cieślka (p.). W formie ciesiołka fałszywe e ruchome.
ciosło, Ms lp cieśle, D lm ciósł, ciosł – siekiera. Rodzima nazwa, odpowiadająca zapożycz. (wenet.) siekiera. Stąd cieśla.
ciota, CMs lp ciecie – ciotka, siostra ojca lub matki. Pierwotnie tylko siostra ojca, p. sioła. Odm. dziś wyrównana, znaczenie rozszerzone, w powszechnym użyciu forma zdrobniała ciotka. Obok cioty rodzonej istniała też ciota stryjeczna – córka stryja ojca lub matki, ciota wujeczna – córka wuja ojca lub matki, ciota cioteczna – córka cioty ojca lub matki. Męża cioty zwano pociotem lub naciotem, wcześniej zapewne ciećcem.
ciszczba, D lm ciszczeb – ściskanie, ścisk, potem ciżba, tłum. Związane z ucisk, ścisk, naciskać, z przyrostkiem -ba. Dziś ort. fonetyczna, a w D lm usunięto e ruchome (etymologicznie poprawne jako ślad po jerze).
cka, D lm desk – deska. Zob. dska.
*cka, D lm *tesk – tęsknota. Zob. tska.
cknić, cknąć, ckny, cnić, cklić – p. tsknić, tsknąć, tskny, tsklić.
cło – tęskno, nudno. Dialektalne. Zob. tskło.
cosi – coś. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.
ctować – częstować. Zob. czestować.
czacze n, D lp czacza – cacko, drobny podarunek. W stpol. też czaczo. Dziś forma dial., wyraz ma prawdopodobnie związek z czekać, czakać (p.).
czad, MsW lp *czedzie – czad, dym. Dziś temat wyrównany, choć rozwój ě po č jest niejasny. Pokrewne czadz, kadzić, kadzidło.
*czadz ż, D lp *czadzy – sadza, kopeć. Związane z czad, gł. w płd.słow.
czakać – czekać. Forma wielokrotna: czakać (*čěkati) = czekać (*čekati) wiele razy. Znane w stpol., mieszało się z jednokrotnym czekać.
Czarnobóg, D lp Czarnoboga – jeden z bogów panteonu słow., uosabiający złe moce, przypuszczalnie odpowiednik Wielosa (p.) w schyłkowym okresie istnienia religii słow.
czarny, M. lm m-os. czerni – czarny. Dziś odm. wyrównana (czarny : czarni), wciąż jednak czernić.
czart, MsW lp *czercie – czart, czort, diabeł. Forma czort jest rusycyzmem, w miejscowniku nie powinno być przegłosu er : ar (por. martwy : śmierć).
czas, MsW lp czesie – czas, okres czasu. Forma współczesna wyrównana, choć rozwój ě po č jest niejasny, por. wczesny.
*cząć, *cznę, *cznie, *czną, *cznij, *czął, *częła, *częli, *częty, *częcie – zacząć, rozpocząć. W słow. znany tylko w złożeniach z przedrostkami.
czban – dzban. Dziś forma dial. (wpływ wyrazu ceber? – p. cber) o ort. fonetycznej.
*czery – przezroczysty, czysty. Związane ze szczery. Zachowane w cz. čirý.
czerzpać, czerzpam, czerzpa, czerzpają – czerpać. Przed wargową rz powinno się było zachować, por. wierzba. Dziś zmiana typu odm.
czerzw, D lp czerzwia – czerw, robak. Przed wargową rz powinno się było zachować, por. wierzba.
*czerzwiony, M. lm m-os. *czerzwieni – czerwony. Przed wargową rz powinno się było zachować, por. wierzba. Stwardnienie -w- niereg., por. czerwieńszy.
czestować – częstować. Współczesna forma z unosowieniem, por. cześć. PS *čьstovati powinno dać ctować, jednak wokalizacja słabego jeru dawna. Zob. też miedzy, piekny, teskny.
cześć ż, D lp czści – cześć. Współczesna forma czci z uproszczeniem.
*cześćny lub *czestny, f.kr. *czścien (później *ccen) – cny. Z PS *čьstьnъ jь, por. ros. честный. Stpol. czesny wyparte przez *czstny > czsny > cny (z dwoma jerami słabymi lub z innej formacji prasłow.: *čьstnъjь). Por. też zacny.
czetno – p. cetno.
czeźć, *czozę, *czezie, *czozą, *czeź, *czózł, czeźli, czezienie – ginąć, niknąć. Dziś tylko sczeznąć, zob. czoznąć. Od tego samego rdzenia pochodzi kazić.
czędo, D lm *cząd – dziecko. Zachowane w stpol. i wielu jęz. słow., zapewne pożyczka germ. (por. niem. Kind).
czępieć, czępię, czępi, czępiał, czępieli, czępienie – kucać. Zachowane w stpol. i dial. wlkp., w jęz. literackim znane pochodne gwarowe przycupnąć.
czmiel – trzmiel. Spokrewnione z komar (czm- ~ kom-). Postać współczesna hiperpoprawna.
czoło, Ms lp czele, D lm czół – czoło. Dziś odm. wyrównana, ale wciąż przenośne na czele, por. przód. W psłow. istniała także odm. według typu niebo (p.), z czego powinny powstać w pol. M. lm *czelosa, D lm *czelos.
czosać, czeszę, czesie, czeszą, czesz, czosał, czesanie – czesać. Dziś alternacja samogłoski usunięta z odm.
*czoznąć, *czoznę, *czeźnie, *czozną, *czeźnij, *czoznął, *czoznęli, *czeźnięcie – ginąć, niknąć. Forma inch. od czeźć. Udokumentowana jest odm. z wyrównaną samogłoską: czeznąć, czeznę, odsłownik czeźnienie, czeźnięcie. Dziś tylko postać dokonana sczeznąć (w jęz. książkowym).
czrzemcha – p. trzemcha.
czrzep – p. trzep.
czrześnia – p. trześnia.
czrzewia – trzewia.
*czrzew, D lp *czrzewia – p. trzew.
*czrzez – przez. Zachowane w wielu jęz. słow. Por. czrzóz.
czrzoda, Ms lp czrzedzie, D lm czrzód – p. trzoda.
*czrzon, Ms lp *czrzenie – p. trzon.
*czrzosło, Ms lp *czrześle – p. trzosło.
*czrzóz – przez. Zachowane w wielu jęz. słow. Podobnie jak oczekiwane bióz, także ten przyimek zachowałby się zapewne bez oczekiwanego przegłosu, co spowodowane częstością użycia (czrzez zamiast czrzóz).
*czrzysło – p. trzysło.
czstny, f.kr. czestn – cny, czcigodny, uczciwy, moralnie dobry. Z PS *čьstnъ jь lub z *čьstьnъ jь z niereg. zanikiem jeru. Por. cześćny.
czso – co. Forma bez uproszczenia trafia się w tekstach stpol.
czsosi – coś. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.
cztery, MW m-os. czterej, DMs czterech, B m-os. czterech, C czterem, N. czteremi – cztery. Forma czterema jest analogiczna do dwoma, dwiema. Por. dwa, trzy, noga, oko, ręka, ucho.
*cztwartka, CMs lp *cztwiertce – ćwiartka. Forma współczesna pochodzi z dial. mazowieckiego.
*cztwarty, CMs lp *cztwierci – czwarty. Forma współczesna z uproszczeniem i wyrównaniem tematu.
czuchnąć – cuchnąć. Współczesna forma jest dial., wyraz jest derywatem od czuć.
czudo, M. lm czuda, D lm czud – cud. Dzisiejsza forma dial., przeniesiona do rodzaju męskiego (ale wciąż tylko cuda z końcówką nijaką). Jęz. słow. dostarczają jednak podstaw do rekonstr. starszej odm. jak w typie niebo (p.): czudo, D lp *czudziesia, M. lm *czudziosa, D lm *czudzios.
*czysło, Ms lp *czyśle – liczba. Od czytać, które miało także znaczenie liczyć. Wyraz zachowany w scs., w ros., słwc. itd.
ćcia (wcześniej *ćścia), D lm *cieść – teściowa. Może z PS *tьstьja.
*ćcza (wcześniej *ćszcza), D lm *cieszcz – teściowa. Derywat od teść (p.), z PS *tьstja, zachowane w innych jęz. słow. W stpol. zachowane tylko ćcia, może z PS *tьstьja.
*ćszcza – p. ćcza.
*ćścia – p. ćcia.
ćwierdza – twierdza. Forma obecna wyrównana według twardy.
ćwierdzić – twierdzić. Forma obecna wyrównana według twardy.
dać, dam, da, dadzą, dadz, dał, dali, dany, danie – dać. Tryb rozkazujący jak w jeść, wiedzieć – jedz, wiedz. Dziś używa się formy daj od niedokonanego dajać.
Dadźbóg, D lp Dadźboga – bóg szczęścia i dostatku, syn Swaroga, znany też we wsch. wersji Dażbóg. Nazwa zawiera prawdopodobnie stary rozkaźnik czasownika dać: dadź ‘daj’ (zamiast jeszcze starszego dadz – wówczas spodziewaną formą polską byłby Dadzbóg). Jeśli tak, wówczas nazwa boga mogłaby brzmieć także Dajbóg lub nawet Dabóg. Tego rodzaju formy znane są w s-ch. Być może stpol. dabóg, interpretowane jako da Bóg, daj Bóg, jest zachowaną nazwą boga w tej właśnie postaci. Istnieje jednak etymologia wiążąca nazwę tego bóstwa z irańskim dag- ‘palić’ (p. dziec).
dajać, daję, daje, dają, daj, dajał, dajali, dajany, dajanie – dawać. Niedokonana postać jednokrotna (para do dokonanego dać). W jęz. pol. zmieszana z wielokrotnym dawać.
dań ż, D lp dani – danina, dar. Zachowane do dziś w starych pieśniach.
*darny, M. lm m-os. *dzierni – dziarski, pełen życia, żwawy, ochoczy. W formie tej nastąpił zanik rdzennego -z- jeszcze w PS. W gwarach zachowała się forma dziarny, mająca prawdopodobnie dź według formy męskoosobowej, lecz zachowująca -a- w całej odm. (*darny, *dzierni > *dziarny, *dziarni). Zob. też darzki.
dar|zki, M. lm m-os. *dzier|zcy – dziarski, pełen życia, żwawy, ochoczy. Ort. -s- jest nieetymologiczna, PS forma brzmiała *dьrzъkъjь, choć pokrewne formy w innych jęz. IE mają -s-, zastanawia też gr. thrasýs ‘śmiały, hardy, zuchwały’ z zachowanym -s- międzysamogłoskowym. Zmiękczenie d > dź pochodzi z dial. mazowieckich lub jest wynikiem wyrównań analogicznych, p. darny.
dawać, dawam, dawa, dawają, dawaj, dawał, dawali, dawany, dawanie – dawać. Pierwotnie znaczenie wielokrotne, zmieszany z dajać.
*dawie – niegdyś, jakiś czas temu, kiedyś, dawno. Zachowane w innych jęz. słow.
dawić, dawię, dawi, dawią, daw, dawił, dawiony, dawienie – dławić, gnieść, ściskać, tłoczyć. Forma dławić jest rezultatem kontaminacji z dłabić (p.).
*dcerz ż, D lp *dcerzy (lub *ccerz, *ccerzy) – córka. Zob. dec.
*dcora, Ms lp *dcerze, D lm *dcór (później *ccora, *ccerze, *ccór) – córka. Zbitka w nagłosie uproszczona wskutek częstości użycia, dzisiejsze córa ma -ó- w całej odm. wtórnie według córka i według dopełniacza liczby mnogiej cór < *ccór < *dcór, gdzie -ó- reg. Pierwotna odm. inna, stąd oczekiwane *dec, *dcy zamiast starego *dcy, *dcerze jak mać, maci zamiast maci, macierze. Formy *dcora i *dcerz utworzone są według form przypadków zależnych tak samo jak maciora i macierz. Oczekiwane byłoby też *decka utworzone jak matka. Zob. dec.
*dec ż. – córka. Pierwotna odm.: lp MW *dec (wcześniej *dcy), DCMs *dcerzy, B *dcerz, N. *dcerzą, lm MBW *dcerze, D *dcór, C *dcorom, N. *dcorami, Ms *dcorach. Por. Tak samo zbudowane ros. дочь (z unieruchomionym -o- i z rozszerzonym rdzeniem w odm.) i nasze mać. Zob. ccora, ccerz.
*decka, D lm *dcek (później *ccek) – córka. Por. Tak samo zbudowane ros. дочька i nasze matka. Zob. ccora.
deżdż, D lp d|żdżu – deszcz. W jęz. współczesnym wprowadzono e do wszystkich form i wyrównano do formy mianownika. Por. dżdżysty, dżdżewnica.
*dlóto, Ms lp *dlecie – dłuto, zob. dłóto.
dłabić, dłabię, dłabi, dłabią, dłab, dłabiony, dłabienie – dławić, dusić, tłoczyć (winogrona). Forma dławić jest rezultatem kontaminacji z dawić (p.).
dłóbać – dłubać, dłutować. Ort. fonetyczna.
dłóto – dłuto. Forma współczesna z ort. fonetyczną. W PS *dolbto obok *delbto, z którego oczekiwane *dlóto, *o dlecie. Związane z dłóbać (p.).
*dniek, D lp *dzieńka – dzionek. W formie współczesnej fałszywy przegłos i wyrównanie tematu.
*dnieś – dziś. Tak wyglądałaby postać reg. z PS *dьnьsь. Forma dziś jest niereg. wskutek częstości użycia, zapewne zamiast *dzieńś z innym rozkładem mocnych i słabych jerów, z *dьnь sь. Por. latoś.
do – do. Tylko w znaczeniu aż do, p. k, w.
*do pierwo – dopiero. Forma współczesna z niereg. zanikiem *v.
dostatczyć – dostarczyć. W jęz. współczesnym -r- niereg., por. stateczny, dostatek.
do syci – dość, dosyć. Dziś formy skrócone niereg. z powodu częstości użycia. Zob. syć.
doufać, doufam, doufa – ufać, spodziewać się. Wcześniej doupwać (p. upwać), później ściągnięte w dufać, znane w stpol.
*dropew ż, D lp *dropwi – drop. Znane w wielu jęz. słow.
drożyć – drążyć, żłobić. Forma współczesna z niereg. unosowieniem.
drót, D lp drótu – drut. Dziś pisownia fonetyczna. Wyraz pochodzi ze słwc.go drôt, które z niem. Draht, por. też węg. drót.
druch, M. lm drusi – p. drug.
*drug, M. lm *drudzy – druh, przyjaciel, towarzysz. Forma druh jest ukrainizmem, por. drugi, drużyna. Niegdyś pisano także druch.
drużba, D lm drużeb – tworzenie oddziału, łączenie się w grupę, grupowanie się, nawiązywanie stosunków towarzyskich, przyjaźnienie się, zaprzyjaźnianie się, później przyjaźń, przeniesione na nazwę osoby: przyjaciel, drużba, dziś z zanikiem etymologicznego -e- ruchomego. Zawiera przyrostek -ba.
*drzągiew ż, D lp *drzągwi – błoto. Znane we wsch.słow.
drzeć, drę, drze, drą, drzyj, darł, *dzierli, darty, *dziercie – drzeć. Przed miękką nie powinno być przegłosu (por. martwy : śmierć).
*dska, D lm desk – deska. W stpol. pisane cka. PS *dъska. Dziś odm. wyrównana.
dufać, dufam, dufa – ufać, spodziewać się. Ściągnięte z doufać (p.).
duma – duma, myśl, rada, zgromadzenie. Dziś zachowane tylko pierwsze znaczenie, ale por. zaduma, dumać = myśleć, rozmyślać.
dwa, MW m-os. dwaj, MBW ż. dwie, DMs dwu, B m-os. dwu, CN m. n. dwoma, ż. dwiema – dwa. Formy dwóch, dwóm, dwom są analogiczne do innych liczebników. Por. trzy, cztery, noga, oko, ręka, ucho.
dworzyszcze – podwórze. Występuje w scs., s-ch.
*dzało – bardzo. Zachowane w scs. (jako ʒělo).
dziać, dzieję, dzieje, dzieją, dziej, dział, dziali, dziany, dzianie – robić, kłaść. Pierwotnie czasownik wielokrotny (dějati). Dziś te dwa pierwotne znaczenia zanikły (pierwsze zachowane w ang. do, łac. facere, drugie w gr. tithēmi, wszystkie od PIE *dheH- ~ *dhH-), ale wciąż mamy dzieło (efekt dziania), działać, nadziać. Por. też dzieć, podziać, błogodzieć.
dziad, MsW lp dziedzie – dziadek. W jęz. współczesnym usunięto alternację samogłoski rdzennej, por. jednak kwiat ~ kwiecie. W stpol. w użyciu forma niezdrobniała.
dział, Ms lp dziele – dział, podział, część, dola. Także ‘grzbiet górski’ (stąd wododział). Dziś temat wyrównany.
działo, Ms lp dziele – 1. działo, 2. dzieło. Dziś temat wyrównany w różny sposób w dwóch różnych znaczeniach. Od dziać.
*dziat, DMs lp *dziatu (temat na -u-) – dziecko. Por. dziatwa, dziatki, dziecko, dzieci. Przypuszcz. Zapoż. wenet. odpowiednik starszego brzon (p.).
dziatwa – dzieci. Rzeczownik zbiorowy, zanikający.
*dziec, *dźgę, *dźże, *dźgą, *dźżyj, *dziegł, *dźgła, *dźgli, *dźżony, *dźżenie – palić, piec, por. dziegieć, Podaga od tego samego rdzenia. Zob. żec.
dzieć m. – dziecko. Dziś zachowana tylko liczba mnoga dzieci.
*dzieć, *dziedzę lub *dziem, *dziedze lub *dzie, *dziedzą, *dziedz, dział, dzieli, dziany, dzienie – zrobić, położyć. Por. też dziać, podziać, błogodzieć.
*dziegawka – żegawka, gat. pokrzywy (p. koprzywa). Zob. wyjaśnienia pod hasłem żec.
*dziegiew ż, D lp *dziegwi – żagiew, płonący kawał drewna. Zob. wyjaśnienia pod żec.
dziela – dla. Znane w stpol. i używane pierwotnie jako postpozycja (z dopełniaczem).
*dzieńś – p. dnieś.
*dzieśnica – prawa ręka, prawica. Zob. dziosny.
dziewierz – brat męża. Wyszło z użycia, jak i inne wyrazy z terminologii rodzinnej.
dziewosnąb, D lp dziewosnęba – dziewosłąb, swat, osoba kojarząca narzeczonych. Postać z -ł- wtórna, z odpodobnieniem spółgłoski, p. snębić. Wyraz swat pierwotnie miał prawdopodobnie inne znaczenie (zob.).
*dzięć, MBW lm *dzięcie, D lm *dziąt, C lm. *dziętom, N. lm *dziątmi, Ms lm *dziętach – ząb. Por. łac. dēns, litew. dantìs. Pokrewne wyrazom dziąsło, dzięcioł.
dziwoki – dziki.
dziwy – dziki.
*dziosny, M. lm m-os. *dzieśni – prawy. Zachowane w płd.-słow. Rodzimy odpowiednik zapoż. (wenet.) prawy.
*dziółew ż, D lp *dziółwi – duży gliniany dzban; rodzaj beczki. Zachowane w płd.-słow. P. dźłew.
*dźgliszcze – zgliszcze, miejsce pożaru, pozostałość po pożarze. Od tego samego rdzenia co dziegieć, p. wyjaśnienie pod żec.
*dźłew ż, D lp *dziełwi – duży gliniany dzban; rodzaj beczki. Zachowane w płd.-słow., w dwóch formach: *dely oraz *dьly. Zob. dziółew.
dźwrze lub dźwrzy, D dźwierz – drzwi. Dzisiejsza forma z przestawką dla ułatwienia wymowy, por. jednak dźwierze (z niereg. wokalizacją jeru), odźwierny.
*dźzać, *dziżę, *dziże, *dziżą, *dziż, *dźzał, *dźzany, *dźzanie – stawiać piec, murować, lepić z gliny. Zob. źdać.
d|żdżewnica – dżdżownica. Dziś fałszywy przegłos i zmiana wymowy ([ǯǯovńica] zamiast [džǯovńica]). Zob. deżdż.
d|żdżewny, f.kr. deżdżwien – deszczowy. Stpol., por. deżdż.
gace (lm) – gacie. Współczesna forma nieetymologiczna.
gamajda m. – ciamajda, gamoń, niedojda. Zapoż. gockie.
gańba, D lm ganieb – hańba. Dziś bohemizm z wyrównaną odm., por. ganić. Z przyrostkiem -ba, por. brońba, kośba, liczba.
garbić – 1. garbić, 2. gurbić, marszczyć, tworzyć zmarszczki na tkaninie. W formie gurbić niereg. rozwój sonantu.
gardlica – gołąb, turkawka. Dziś tylko synogarlica. Rodzimy odpowiednik zapożycz. (wenet.) gołąb.
gardło – gardło, krtań. Ze słow. *gъrdlo, spokr. z gartań, głtać, grtań, grtyka, żardło, żreć, żródło.
*gardoba – duma, hardość.
*gardy – twardy moralnie, dumny, okrutny, wstrętny, brzydki, hardy. Współczesny wyraz jest bohemizmem lub rutenizmem.
*garn – piec garncarski, palenisko, pierwotnie żar, ogień. Zachowane w strus., od niego też garnek, garnidło (p.). Zapoż. (wenet.) odpowiednik rodzimego zied (p.).
*garnidło – piec. Zachowane w ros. gornilo.
*gartań ż, D lp *gartani – krtań. W słow. obok *grъtanь (z czego pol. grtań, dziś krtań) istniała też starsza postać *gъrtanь, por. ros. gortánь. Jej polskim odpowiednikiem byłoby gartań.
*gartać – zgarniać, rozgarniać. Stąd garnąć, przegarnąć, ogarnąć, w stpol. zachowane też ogartać i wygartać (p.).
*gasło, D lm *gaseł – hasło. Wyraz spokrewniony z gatać.
*gaść, *gadę, *gadzie, *gadą, *gadź, *gadł, *gadli, *gadziony, *gadzienie – zgadywać, wróżyć, mówić. Zaświadczone tylko inch. z przedrostkami: zgadnąć, zagadnąć, odgadnąć.
*gatać – przepowiadać, wróżyć. Dziś tylko z udźwięcznieniem: gadać, zagadka.
*gazić, *gażę, *gazi, *gażą, *gaź, *gaził, *gaziony – przekraczać rzekę, brodzić. Zachowane w płd.słow.
gądźba, D lm gądzieb – gra na instrumencie, muzyka. Zwykle cytowane jako gędźba, ale przed dźwięczną oczekiwane byłoby wydłużenie stpol. nosówki, i stąd -ą-. Od tego gędzić, gęśle.
*gąz, D lp *gęzu – tyłek. Znane w jęz. płd.słow.
gbeł, D lp giebła – wanna, balia. Stpol. z cz. zamiast kbieł (p.).
*Gdaniesk, D lp Gdańska – Gdańsk. Z *Gъdanьskъ, Dziś odm. wyrównana.
Gdecz, D lp Giedcza – Giecz. Wieś w pow. średzkim, niegdyś ważny gród. Z dawnego *Gъdъčь, dziś odm. wyrównana.
gędzić – grać na instrumencie. Por. gądźba.
*gęszcza – las. Zachowane np. w słwń., por. gąszcz.
gibać – wyginać, giąć. Zachowane w dial. (por. wygibasy). PS *gybati było formą częstotliwą od *gъnǫti, *gъbnǫti. Zob. gnąć.
giełk – zgiełk. Współczesna forma z przedrostkiem.
glądać – patrzeć. Dziś tylko przedrostkowe oglądać.
glądźba, D lm glądzieb – oglądanie, patrzenie, potem gadanina, ględzenie, bzdura, bajka. Z przyrostkiem -ba, dziś niemal zapomniane, w nieetymologicznej postaci ględźba bez -e- ruchomego.
ględźba – forma bez oczekiwanego przegłosu, p. glądźba.
*glipać – patrzeć, zerkać, rzucać okiem. Dziś rutenizm łypać (z ukr. dial. hlýpaty, lýpaty).
*głchnąć, *głchnę, *głchnie, *głchną, *głchnij, *głchnął, *głchnęła, *głchnęli, *głchnienie – głuchnąć. Zaświadczone jako kchnąć, kłnąć, knąć, lchnąć. Zob. głeść, głuść.
*głcić, *głcę, *głci – łykać.
*głeść, *głchę, *głsze, *głchą, *głesz, *głechł, *głchła, *głchli, *głszenie – głuchnąć. Zob. głchnąć, głuść.
*głet, D lp *głta – łyk; gardło. Por. ros. glot. Zapoż. wenet. odpowiednik rodzimego gardło.
*głetka, D lm *głtek – gardło, gardziel. Por. ros. glotka.
głębić – pogłębiać, kopać. Dziś tylko w złoż. Por. żlemia, żłób.
*głtać – łykać. Zachowane w scs, w stpol. kłtać. Także głcić, pogłcić, pogłcać. Na istnienie IE rdzenia *gʷelH- wskazuje też łac. glūtīre ‘przełykać’, jednak istniał też rdzeń *gʷerH- o tym samym znaczeniu, p. gardło, grtań, grtyka, żardło, żreć, żródło. Jeden z przykładów IE alteracji l ~ r, i być może przykład starego zapoż. italskiego (wenetyjskiego) w słow.
*głuść, *głuchę, *głusze, *głuchą, *głusz, głuchł, głuchli, głuszenie – głuchnąć. Dziś formy inch. głuchnąć, głuchnie, głuchnięcie. Forma wtórnie utworzona od głuchy, zastąpiła stare inch. PS *glъxnǫti, p. głchnąć, głeść.
gnać – pierw. także: paść. Rodzimy odpowiednik zapoż. (wenet.) paść.
gnąć, gnę, gnie, gną, gnij, gnął, gnęła, gnęli, gniony ~ gnięty, gnienie ~ gnięcie – giąć. Współczesna odm. upodobniona do piąć, ciąć itd. Zob. też gibać.
*gnęśny, f.kr. *gnęsien – wstrętny. Dziś tylko gnuśny; oboczność *ǫ ~ *u prawdopodobnie już od czasów PS.
*gniecić, *gniecę, *gnieci, *gniecą, *gnieć, *gniecił, *gniecenie – rozpalać, niecić ogień (przez pocieranie). Postać bez g- z form przedrostkowych, p. wzgniecić. Wyraz zachowany w różnych językach słow., pokrewny stang. gnīdan ‘trzeć, rozcierać’.
*gobiedz, D lp *gobdza – bogacz. Wyraz zapoż. przez Słowian od Gotów.
*gobina – bogactwo. Zachowane w scs., związane z gobiedz, gób.
godować, goduję, goduje, goduj, godował, godowanie – hodować, wychowywać, dogadzać; świętować; ucztować. Obecnie ukrainizm.
gola – miejsce bezdrzewne, bezleśny wierzchołek góry. Zachowane w słwc. hoľa, z którego nasi poeci zrobili halę. Znane też w pol. dialektach. Także gól, golina (p.).
golina – miejsce bezdrzewne, bezleśny wierzchołek góry. Zachowane w różnych dialektach słowiańskich. Zob. też gól, gola.
gołota – hołota. Dziś bohemizm. Pierwotnie ‘nagość’.
gomon – szum; kłótnia. Zachowane w stpol., zapoż. germ., por. ang. game ‘gra’.
gomonić się – kłócić się. Zachowane w stpol.
*gonieć, *gonieje, *goniał – starczać. Zapoż. germ.
*gonioznąć, *gonioznę, *gonieźnie, *goniozną, *gonieźnij, *gonieźnięcie – zdrowieć, wyzdrowieć. Wyraz zapoż. przez Słowian od Gotów, zachowany w scs. goneznǫti. Istniała też prawdopodobnie forma bez -nǫ-, por. goc. ganisan.
*gonieźć, *goniozę, *goniezie, *goniozę, *gonieź, *goniózł, *goniozła, *gonieźli, *goniezienie – zdrowieć. Zob. gonioznąć.
gońba, D lm gonieb – uganianie się, gonitwa, pogoń, psy goniące zwierzynę. Z przyrostkiem -ba, niemal zapomniane, bez -e- ruchomego.
gora – góra. Pierwotnie ‘góra porośnięta lasem, las’ (do dziś takie znaczenie w słwc.). W polskim ó nieetymologiczne.
*gorak – góral. Znany w innych jęz. słow.
gorazdy – zręczny, doświadczony. Wyraz zapoż. przez Słowian od Gotów.
gordy – hardy; godny. Postać obecna jest bohemizmem.
gorzeć, gorzę, gorzy, gorzą, górz, gorzał, gorzeli, gorzany, gorzenie – palić się płomieniem. Dziś zachowane szczątkowo, z odm. gorzeję, gorzeje, wtórnie także gorę, gore.
gospodzin – pan, gospodarz. To samo, co gospódź (p.).
gospódź, D lp gospodzia, wcześniej *gospoć, D lp *gospocia – pan, gospodarz.
*gowiędo, D lm *gowiąd – cielę, bydlę (byk lub krowa). Dawny derywat od *gów (p.).
*gowiędzina – wołowina, mięso bydła. Zachowane w ros. говядина.
*gób ż, D lp gobi – dostatek, bogactwo. Zachowane w strus., związane z gobiedz, gobina.
*gój, D lp *goju – pokój, pomyślność, brak wojny, brak śmierci. Zachowane w wielu jęz. słow.
*gól ż, D lp *goli – miejsce bezdrzewne, bezleśny wierzchołek góry. Zachowane w dial. ros.ch. Zob. też gola, golina.
*górew ż, D lp *górwi – rukiew łąkowa. Znane w niekt. jęz. słow.
góra – góra porośnięta lasem. W innych jęz. słow. ma znaczenie ‘las’, a górę nazywa się inaczej, np. wierzchem (por. pol. dial. wierch), brzegiem, kopą, kopcem.
*gów m, D lp *gowia – wół. Zob. hasło następne.
*gów ż, D lp *gowi – krowa. Dziś tylko derywat gówno, pierwotnie ‘odchody krowy’. Rekonstruowane w oparciu o dane ide. (*gʷoH3w-, por. też sum. gudgu4 ‘bydło’, egip. ngꜣw ‘byk ofiarny’), zob. gowiędo, gowiędzina.
*góźdź – p. gwóźdź.
*grabia m, DCMs lp *grabi, B lp *grabię – hrabia. Dziś bohemizm o odm. mieszanej (hrabiego itd.), p. też sędzia.
grapa – strome zbocze. Znane w dial. polskich (także w zepsutej postaci drapa) i w słwc. grapa ‘kamieniste pole, zbocze, skłon’. Zapoż. przedsłow., por. alb. gropë ‘jama, grób’, rum. groapă ‘pochówek, grób’. W różnych dialektach słowiańskich istnieją też warianty rapa, ropa, rupa, gropa, irpa.
*grcza, D lm *grecz – gryka. Nazwa słow. starsza od współczesnej polskiej.
grdyka – p. grtyka.
gręby – gruby. Zachowane w nazwach miejscowych (np. Gręboszów). Oboczność *ǫ ~ *u prawdopodobnie już od czasów PS, por. też krępy.
grobia – grobla. Forma z -l- epentetycznym dial. lub zapoż. W stpol. forma reg., por. też gwarowe grable obok literackiego grabie.
*grobie, n. D lp *grobia – cmentarz. Forma kolektywna od grób, obecna w s-ch.
gropa – jama, głęboka górska dolina, strome zbocze. Występuje w ukraińskiej nazwie miejscowej Gropa. Zapoż. przedsłow., por. alb. gropë ‘jama, grób’, rum. groapă ‘pochówek, grób’. W różnych dialektach słowiańskich istnieją też warianty rapa, ropa, rupa, grapa, irpa.
groźba, D lm grozieb – groźba, grożenie. Dziś nieetymologicznie bez -e- ruchomego: groźba : gróźb.
*groździe – winogrona. Zachowane w s-ch.
gródza – tama, płot; materiał, budulec. Znane w stpol., od grodzić. Znaczenie ‘materiał’ w płd-słow.
grtań ż, D lp grtani – krtań. Dziś ort. fonetyczna, słow. niereg. przestawione *grъtanь obok pierwotnego *gъrtanь. Spokrewnione z gardło, gartań, grtyka, żardło, żreć, żródło.
*grtyka – jabłko Adama, krtań. Dziś udźwięcznione grdyka, w stpol. też krtyka i szereg innych mutacji. Spokrewnione z grtań.
grządziel – część, dyszel pługa, radła. Znane w stpol.
*grząść, *grzędę, *grzędzie, *grzędą, *grządł, *grzędła, *grzędli, *grzędzienie – iść. Zachowane w niekt. jęz. słow.
grząźć, *grzęzę, *grzęzie, *grzęzą, *grzęź, grzązł, grzęzła, grzęźli, grzęzienie – grzęznąć. Dziś odm. zmieszana z inch.: grzęznąć, grzęznę, grzęźnięcie.
grześć, grzebę, grzebie, grzebą, grzebł, grzebiony, grzebienie – grzebać. Czasownik jednokrotny, dziś niemal całkowicie wyparty przez wielokrotny grzebać, grzebię. Znaczenie specjalne chować zmarłego jest wtórne. Pierwotne znaczenia: rozgarniać, drapać, wiosłować, zagarniać, chwytać, łapać.
gulać – hucznie się bawić, szaleć, hulać. Forma współczesna jest ukrainizmem, gulać znane szczątkowo w gwarach.
gurbić – marszczyć, p. garbić.
gwóźdź – gwóźdź, las, wcześniej zapewne kołek. Znaczenie ‘las’ w płd.-słow. Możliwa też postać góźdź, por. goździk oraz słwń. gȍzd, gọ̑zd ‘las’.