Wersja z 2014-02-09

Biologia do matury

Biologia

Skład chemiczny organizmów, budowa i funkcjonowanie komórki (I). Charakterystyka tkanek roślinnych (II/1).
Charakterystyka tkanek zwierzęcych (II/2). Metabolizm – enzymy, oddychanie, fotosynteza (III). Różnorodność organizmów – wirusy, bakterie (IV/1).
Różnorodność organizmów – protisty, rośliny, grzyby (IV/2).
Różnorodność organizmów – zwierzęta (IV/3).
Człowiek – układ nerwowy, narządy zmysłów, układ dokrewny (V/1).
Człowiek – układ ruchu, układ pokarmowy (V/2).
Człowiek – układ krwionośny, odpornościowy, oddechowy, wydalniczy, rozrodczy, powłokowy (V/3).
Genetyka (VI).
Ekologia (VII). Ochrona środowiska (VIII). Biogeografia (IX).
Ewolucja biologiczna (X).

Skład chemiczny organizmów (I/1)

Które pierwiastki zaliczamy do biogennych? Które to makroelementy? Mikroelementy?
Jakie związki nieorganiczne i organiczne występują w organizmach żywych?
Jaką rolę spełniają: C, Ca, Cl, Co, Cu, F, Fe, H, I, K, Mg, N, Na, O, P, S, Zn?
Jaki to pierwiastek? (Jakie to pierwiastki? Uwaga, mogą się powtarzać!)
1. Aktywuje enzymy trawienne w żołądku, czynnik uczestniczący w fotolizie wody.
2. Chroni przed próchnicą.
3. Niezbędny do produkcji tyroksyny.
4. Niezbędny do produkcji związków regulujących wzrost roślin.
5. Odpowiada za przewodnictwo nerwowe, uczestniczy w krzepnięciu krwi, jest składnikiem kości.
6. Odpowiada za równowagę wodno-elektrolitową, wpływa na funkcjonowanie nerwów i mięśni. (2)
7. Przyśpiesza gojenie się ran, reguluje stężenie witaminy A.
8. Składnik budulcowy białek (ale nie węglowodanów).
9. Składnik budulcowy kości, błon komórkowych i związków wysokoenergetycznych.
10. Składnik enzymów szlaku oddychania komórkowego, katalizator syntezy chlorofilu.
11. Składnik kości, mięśni, chlorofilu, aktywator wielu enzymów.
12. Składnik mioglobiny i hemoglobiny.
13. Składnik niektórych aminokwasów, enzymów i CoA.
14. Składnik witaminy B₁₂.
15. Uczestniczy w syntezie hemoglobiny i chlorofilu.
Jakie makro- i mikroelementy można znaleźć zwłaszcza w następujących pokarmach:
1. Cebula, czosnek.
2. Czekolada, szpinak, soja, orzechy.
3. Herbata, ryby.
4. Nasiona słonecznika, ostrygi.
5. Nasiona słonecznika, wątroba, warzywa liściaste.
6. Owoce morza, glony.
7. Rośliny strączkowe (co najmniej 4).
Poniższe opisy to objawy niedoboru jakich pierwiastków?
1. Anemia, bóle głowy, arytmia serca.
2. Anemia, zaburzenie krzepliwości krwi.
3. Choroby serca i nerek, osłabienie mięśni szkieletowych, u roślin chloroza i zwiędły pokrój.
4. Łamliwość kości, osteoporoza.
5. Nadpobudliwość nerwowa, próchnica zębów, zaburzenia wzrostu; u roślin liście z brązowymi plamami.
6. Niedoczynność tarczycy, matołectwo, zwolnienie metabolizmu.
7. Niskie ciśnienie krwi, utrata pobudliwości komórek.
8. Osłabienie i skurcze mięśni, zaburzenia rytmu serca, apatia, u roślin chloroza.
9. Powolne gojenie się ran.
10. Próchnica zębów.
Omów istotę, występowanie i znaczenie w biologii różnych typów wiązań chemicznych:
1. Kowalencyjne (pojedyncze, podwójne, potrójne; niespolaryzowane, spolaryzowane; koordynacyjne).
2. Jonowe (z oktetem lub dubletem elektronów).
3. Wodorowe (w wodzie, białkach, kwasach nukleinowych).
4. Van der Waalsa (oddziaływania hydrofilowe i hydrofobowe).
Omów budowę cząsteczki wody, właściwości fizyko-chemiczne tej substancji, znaczenie biologiczne (9).
W jakich organizmach / strukturach zawartość wody jest największa, a w jakich najmniejsza?
Narysuj wzór półstrukturalny: aldehydu glicerynowego, dihydroksyacetonu, glukozy, fruktozy, sacharozy, rybozy, deoksyrybozy, tłuszczu stałego, tłuszczu ciekłego ω-9, przykład tripeptydu.
Czym różni się RNA od DNA w budowie chemicznej? Podaj trzy różnice.
Objaśnij pojęcia: disacharyd, heksoza, monosacharyd, pentoza, polisacharyd, trioza.
Jaki głównie cukier spotkamy w następujących źródłach (cyfra oznacza, ile cukrów należy podać):
1. Agar.
2. Buraki cukrowe, trzcina cukrowa.
3. DNA.
4. Kiełkujące ziarna zbóż.
5. Kukurydza, ziemniaki, ryż.
6. Mleko ssaków.
7. Owoce, miód (2).
8. RNA.
9. Ściana komórkowa roślin.
10. Wątroba, mięśnie.
Scharakteryzuj budowę chemiczną następujących substancji: fosfolipidy, glicerydy, glikolipidy, karotenoidy, lipidy izoprenoidowe, sterydy, tłuszcze proste, tłuszcze właściwe, tłuszcze złożone, woski. Które dwa pojęcia z podanych są synonimami?
Jaki rodzaj tłuszczów spełnia następującą rolę:
1. Materiał zapasowy i termoizolacyjny.
2. Ochrona liści przed parowaniem (także włosów, skóry niektórych zwierząt itd.).
3. Prekursor witaminy A, uczestniczą w fotosyntezie.
4. Składnik budulcowy błon biologicznych pozwalający odróżniać komórki własne od obcych.
5. Składnik budulcowy błon biologicznych uczestniczący w transporcie substancji.
6. Uczestniczą w regulacji hormonalnej.
Który z aminokwasów nie występuje w dwóch odmianach (L i D)? Dlaczego? Narysuj jego wzór półstrukturalny i przedstaw przebieg dysocjacji w warunkach pH = 7.
Wymień aminokwasy:
1. Kwasowe (2), zasadowe (3) i obojętne (15).
2. Wśród obojętnych: polarne (5) i niepolarne (10).
3. Endogenne (11) i egzogenne (9).
Wyjaśnij pojęcia: chromoproteid, fosfoproteid, glikoproteid, lipoproteid, metaloproteid, nukleoproteid, oligopeptyd, polipeptyd, proteina.
Przyporządkuj role następującym białkom (role mogą się powtarzać, jedno białko może spełniać więcej ról): albumina osocza (2), aleuron, elastyna, enzymy, hemoglobina, histony, hormon białkowy, keratyna, kolagen, legumelina, leukozyna, lipoproteid, miozyna, przeciwciało. Role: energetyczna, genetyczna, katalityczna, mechaniczno-strukturalna, ochronna, osmoregulacyjna, regulacyjna, transportująca.
Wyjaśnij krótko, czym jest struktura I-, II-, III- i IV-rzędowa białek, nazwij dwa typy struktury II-rzędowej.
Które z aminokwasów występują w dużych ilościach w histonach?
Sklasyfikuj podane białka: ceruloplazmina, cytochromy, edestyna, ferrytyna, fibrynogen, hemoglobina, katalaza, legumelina, legumina, leukozyna, miozyna, owoalbumina, transferryna, zeina. Przyporządkuj je do jednej z 3 grup: albuminy, globuliny i metaloproteidy.
Na czym polega denaturacja i koagulacja białek? Zmian struktury którego rzędu dotyczą te procesy?

Budowa i funkcjonowanie komórki (I/2)

Wymień plazmatyczne i nieplazmatyczne składniki komórki eukariotycznej.
Podaj przykłady eukariotycznych komórek: a) bez jąder, b) z wieloma jądrami.
Wyjaśnij jednym zdaniem każde z pojęć; w przypadku struktur podaj ich funkcję, w przypadku procesu miejsce, gdzie się odbywa: adkrustacja, aparat Golgiego, autofagia, białko receptorowe, białko strukturalne, białko transportowe, celuloza, chityna, chloroplast, chromatyna, chromoplast, cytoszkielet, cytozol, degradacja białek, detoksykacja, diktiosom, DNA, egzocytoza, endocytoza, enzym hydrolityczny, fagocytoza, glikokaliks, glioksysom, grana, inkrustacja, jąderko, kariolimfa, katalaza, komórczak, kompartmenty, leukoplast, lizosom, matriks, mitochondrium, mRNA, mureina, nukleoid, nukleoplazma, oksydaza, organelle półautonomiczne, peroksysom, pinocytoza, plastyd, proteasom, protoplast, replikacja, retikulum endoplazmatyczne (siateczka), rRNA, rybosom, sekrecja, sok komórkowy, stroma, syncytium, ściana komórkowa, tonoplast, transkrypcja, translacja, tRNA, tylakoid, wakuola, zrąb błony.
Czym różnią się (pod względem struktury i funkcji) retikulum szorstkie i gładkie?
Jaką rolę spełniają peroksysomy (zwykłe i glioksysomy) u roślin, a jaką u człowieka?
Przyporządkuj następujące metabolity wtórne do kategorii alkaloidów lub glikozydów: antocyjany, chinina, flawony, kofeina, morfina, muskaryna, nikotyna. Jakie znasz inne metabolity wtórne?
Wymień i porównaj trzy rodzaje transportu przez błonę komórkową.
Objaśnij pojęcia: deplazmoliza, hipertoniczny, hipotoniczny, izotoniczny, plazmoliza.
Które spośród organelli komórkowych:
1. Nie występują u Prokaryota.
2. Występują tylko u roślin i grzybów.
3. Występują tylko u roślin.
Na czym polega teoria endosymbiozy? Podaj 6 argumentów za jej słusznością.
Podziel podane substancje na ulegające adkrustacji i inkrustacji: garbniki, kaloza, krzemionka, kutyna, lignina, suberyna, śluzy, węglan wapnia, woski, żywice. Uwaga: jedna z substancji ulega obu procesom.
Wymień i porównaj trzy elementy cytoszkieletu. Które z nich:
1. Biorą udział w podziale komórki.
2. Decydują o zmianie kształtu komórki.
3. Nie występują w komórkach roślinnych.
4. Odpowiadają za ruchy pełzakowate.
5. Ograniczają przemieszczanie się organelli w komórce (2).
6. Stanowią wzmocnienie mechaniczne komórek nabłonka.
7. Tworzą centriole.
8. Tworzą wrzeciono podziałowe.
9. Uczestniczą w fagocytozie.
10. Umożliwiają przemieszczanie się organelli i pęcherzyków w komórce.
11. Współtworzą wici i rzęski w komórkach eukariotycznych.
Przyporządkuj rodzaj ruchu: pełzakowaty, wiciowy, rzęskowy następującym organizmom i komórkom: ameby, eugleniny, larwy gąbek, leukocyty, nabłonek dróg oddechowych, orzęski, plemniki (w większości), rzęsistek pochwowy, śluzowce.
Wymień i porównaj 5 typów połączeń międzykomórkowych u zwierząt oraz połączenia u roślin.
Scharakteryzuj fazy cyklu komórkowego: interfazę, kariokinezę i cytokinezę oraz fazy G₁, S, G₂, M. Na czym polega i kiedy występuje faza G₀?
Scharakteryzuj (jednym zdaniem) kolejne 4 fazy mitozy.
Scharakteryzuj fazy mejozy (I i II podziału). Szczegółowo omów przebieg profazy I (pięć faz: leptoten, zygoten, pachyten, diploten, diakineza).
Objaśnij pojęcia: biwalent, centromer, chiazma, chromatyda, chromosomy homologiczne, chromosomy siostrzane, crossing-over, cytokineza, dekondensacja, diploidalny, haploidalny, kariokineza, kondensacja, triploidalny, wrzeciono cytokinetyczne, wrzeciono kariokinetyczne, 1c, 2c, 4c, 1n, 2n.

Charakterystyka tkanek roślinnych (II/1)

Wymień główne typy tkanek roślinnych (6) i tkanek zwierzęcych (4).
Wymień cztery różnice między tkankami stałymi i twórczymi.
Przyporządkuj podane tkanki twórcze do pierwotnych i wtórnych i podaj jednym zdaniem ich funkcje: kalus, fellogen, kambium międzywiązkowe, kambium wiązkowe, merystem archesporialny, interkalarny, okolnica (perycykl), wierzchołkowy, zarodkowy. Uwaga: dwie z podanych tkanek należą do obu grup.
U których roślin występuje merystem interkalarny? Podaj dwa przykłady.
Scharakteryzuj jednym zdaniem poszczególne rodzaje miękiszu: asymilacyjny gąbczasty, asymilacyjny palisadowy, asymilacyjny wieloramienny, powietrzny, spichrzowy, wodny, zasadniczy.
Wyjaśnij znaczenie terminów: cierń, epiblema, epiderma, fellem, felloderma, fellogen, kolec, korkowica, kutner, kutyna, peryderma, ryzoderma, welamen, włośnik. Uwaga: wśród podanych terminów są synonimy.
Wyjaśnij znaczenie terminów: cewka, drewno, floem, jamka, kolenchyma, kolenchyma kątowa, kolenchyma płatowa, komórka kamienna, komórka przyrurkowa (przysitowa), komórka sitowa, ksylem, lignina, łyko, miękisz drzewny, miękisz łykowy, naczynie, rurka sitowa, sito, sklereid, sklerenchyma, tracheid, trachej, twardzica, włókno drzewne, włókno łykowe, włókno sklerenchymatyczne, zwarcica. Uwaga: wśród podanych terminów są synonimy.
Podaj po 3 przykłady tkanek wydzielniczych powierzchniowych i wewnętrznych.

Charakterystyka tkanek zwierzęcych (II/2)

Która tkanka zwierzęca jako pierwsza wykształca się w rozwoju zarodkowym (i ewolucyjnym)?
Na czym polega różnica między kręgowcami a bezkręgowcami pod względem wykształcenia nabłonków?
Jaki rodzaj nabłonka występuje w następujących narządach i strukturach: gardło, górne drogi oddechowe, jajnik (płciowy), jajowód, jama nosowa, jama ustna, jelito cienkie, jelito grube, kanaliki nerkowe, krtań, macica, miedniczka nerkowa (2), moczowód (2), naczynia krwionośne (śródbłonek), naskórek, odbyt, odbytnica, opłucna, oskrzela, otrzewna, owodnia, pęcherz moczowy (2), pęcherzyki płucne, pochwa, podniebienie twarde, przedsionek nosa, przełyk, przewody łzowe, przewody wyprowadzające gruczołów (2), przewody wyprowadzające ślinianek, rogówka – powierzchnia przednia, rogówka – powierzchnia tylna, serce, soczewka (powierzchnia przednia), spojówka, tchawica, torebka ciała nerkowego (Bowmana), ucho środkowe, żołądek? Możliwości: jednowarstwowy płaski, jednowarstwowy sześcienny, jednowarstwowy walcowaty, jednowarstwowy wielorzędowy, wielowarstwowy płaski rogowaciejący, wielowarstwowy płaski nierogowaciejący, wielowarstwowy sześcienny, wielowarstwowy walcowaty, przejściowy.
Które rodzaje nabłonka mają funkcje lokomotoryczną, pokrywającą, wchłaniającą, wydalniczą, wydzielniczą (gruczołową), zmysłową?
Na czym polega wydzielanie merokrynowe, apokrynowe i holokrynowe? Gdzie występuje? Jaki typ wydzielania występuje w gruczole mlecznym, potowym i łojowym? Które z nich to inaczej wydzielanie całkowite, cząsteczkowe, szczytowe?
Które mięśnie są pochodzenia ektodermalnego?
U których bezkręgowców spotkamy mięśnie poprzecznie prążkowane?
Objaśnij pojęcia: agranulocyt, akson, aktyna, albumina osocza, bazofil, beleczka kostna, blaszka kostna, błona podstawna, chlorokruoryna, chondroblast, chondrocyt, chondroklast, ciało neuronu, dendryt, desmosom, elastyna, eozynofil, erytrocyt, fibrynogen, globulina osocza, granulocyt, granulocyt kwasochłonny, granulocyt obojętnochłonny, granulocyt zasadochłonny, hemidesmosom, hemocyjanina, hemocyt, hemoglobina, hemolimfa, jama szpikowa, kanał Haversa, kolagen, komórka Schwanna, leukocyt, limfa, limfocyt B, limfocyt T, makrofag, mikrokosmki, miocyt, miofibryla, miofilament, miozyna, monocyt, neuron, neuryt, neutrofil, osłonka komórkowa hemocytu, osłonka mielinowa, osłonka rdzenna, osocze, osseina, osteoblast, osteocyt, osteoklast, osteon, OUN, perikarion, pęczek miofibryli, pęczek włókien, połączenie komunikacyjne, połączenie zamykające, połączenie zwierające, półdesmosom, prążki (A, H, I, Z; jasne ciemne; izotropowe, anizotropowe), protrombina, przewężenie Ranviera, retikulina, sarkomer, surowica, synapsa, tigroid, tkanka glejowa, totipotencjalny, trombocyt, włókno mięśniowe, włókno nerwowe. Które to synonimy?
Jaki rodzaj tkanki mięśniowej występuje w następujących narządach i strukturach: mięśnie gardła i krtani, mięśnie języka, mięśnie mimiczne, mięśnie ust, mięśnie układu ruchu, pęcherzyk żółciowy, przepona, skóra, ściana komory serca, ściana przewodu pokarmowego, ściana przedsionka serca, ściany tchawicy i oskrzeli, ściany naczyń krwionośnych, ściany układu wydalniczego, torebki narządów wewnętrznych?
Porównaj unerwienie, szybkość skurczu i podatność na zmęczenie trzech typów tkanki mięśniowej.
Jaki rodzaj tkanki łącznej właściwej występuje w następujących narządach i strukturach: błona śluzowa przewodu pokarmowego, ciało zarodka, grasica, pępowina, przegrody łącznotkankowe, naczynia krwionośne, nerwy, skóra właściwa, ściany dużych tętnic, ścięgna, tkanka podskórna (2), tkanka tłuszczowa u noworodków, torebki stawowe, torebki tłuszczowe (nerek i serca), wątroba, więzadła, zrąb narządów wewnętrznych, zrąb szpiku kostnego, zrąb węzłów chłonnych? Możliwości: włóknista wiotka, zwarta (= zbita); siateczkowa;, tłuszczowa biała (żółta), brunatna; zarodkowa.
Jakie 3 rodzaje włókien występują w tkance łącznej? Jaki rodzaj występuje w podanych strukturach: chrząstka sprężysta, chrząstka szklista, kość, ściana naczynia krwionośnego, ścięgno, więzadło, zrąb węzłów chłonnych?
U których bezkręgowców występuje szkielet wewnętrzny zbudowany z tkanki chrzęstnej?
Tkanka chrzęstna nie jest unaczyniona, jak zatem odżywiają się jej komórki?
Która tkanka chrzęstna podlega mineralizacji?
Co to jest tkanka chordoidalna?
Jaki rodzaj tkanki chrzęstnej występuje w następujących narządach i strukturach: chrząstki międzykręgowe, chrząstki żebrowe, duże oskrzela, krtań, małżowina ustna, nagłośnia (2), nos, powierzchnie stawowe, spojenie łonowe, szkielet prapłetwca, szkielet rekina, ścięgna (niektóre), tchawica, trąbka słuchowa, więzadła (niektóre), zewnętrzny przewód słuchowy? Możliwości: szklista, sprężysta, włóknista.
Podaj cechy charakterystyczne, miejsce powstania, degradacji, funkcje oraz prawidłową ilość poszczególnych elementów morfotycznych krwi: erytrocytów, trombocytów i leukocytów.
Przedstaw podział leukocytów (6 rodzajów), scharakteryzuj je, omów ich funkcje. Co to są makrofagi? Skąd się biorą i jaką rolę odgrywają?
Jakie zadania spełnia krew u kręgowców?
Jakie dwa rodzaje komórek występują w tkance nerwowej?
Przedstaw klasyfikację neuronów ze względu na budowę, liczbę osłonek i rodzaj impulsów.
Do jakiej klasy (według różnych kryteriów) zaliczysz neurony: kory mózgu, podwzgórza, rdzenia kręgowego, siatkówki oka, węchowe, włókien pozazwojowych układu autonomicznego, wzrokowe.
Jakie istnieją rodzaje synaps?

Metabolizm – enzymy, oddychanie, fotosynteza (III)

Co to są enzymy? Jak można je podzielić pod względem budowy?
Co to jest: acetylo-CoA, ADP, aktywator, AMP, anabolizm, apoenzym, ATP, β-oksydacja, centrum aktywne, cykl Calvina, cykl Krebsa, cykl metaboliczny, cykl mocznikowy, denaturacja enzymu, egzoergiczny, endoergiczny, energia aktywacji, FAD, fermentacja, fosfokreatyna, fosforylacja oksydacyjna, fosforylacja substratowa, fotofosforylacja, glikoliza, glukoneogeneza, GTP, grupa prostetyczna, holoenzym, inhibicja kompetencyjna, inhibicja niekompetencyjna, inhibitor, katabolizm, koenzym, kofaktor, konformacja enzymu, krzywa Michaelisa-Menten, łańcuch oddechowy, metabolizm, model indukowanego dopasowania, model klucza i zamka, NAD, NADP, nukleozyd, optimum pH, proenzym, reakcja pomostowa, rybozymy, stała Michaelisa, szlak metaboliczny?
Wymień i omów 4 rodzaje regulacji aktywności enzymów w komórce.
Na czym polega enzymatyczna funkcja RNA?
Dane są główne przemiany metaboliczne: fotosynteza, glikoliza, oddychanie beztlenowe, oddychanie tlenowe, glukoneogeneza, β-oksydacja, synteza kwasów tłuszczowych, cykl mocznikowy. W których występują przenośniki wodoru i elektronów, przenośniki energii, acetylo-CoA? Jakie to przenośniki?
Porównaj fermentację mlekową i alkoholową.
Wymień i zlokalizuj w strukturach komórkowych fazy oddychania tlenowego (także pompy protonowej).
Przedstaw przebieg i bilans energetyczny cyklu Krebsa i całego oddychania.
Jakie czynniki wpływają na intensywność fotosyntezy? Dlaczego?
Porównaj fotosyntezę typu CAM, C₃ i C₄.
Jakie typy chlorofilu i innych barwników występują u różnych organizmów autotroficznych?
Jaką budowę ma cząsteczka chlorofilu?
Wymień i zlokalizuj w strukturach komórkowych fazy fotosyntezy.
Co to jest: gradient protonowy, faza ciemna fotosyntezy, faza jasna fotosyntezy, ferredoksyna, fotosynteza cykliczna i niecykliczna, fotosynteza oksygeniczna i anoksygeniczna, fotosystem I i II, plastochinon, siła asymilacyjna, teoria chemiosmotyczna Mitchella, tylakoid?
Przedstaw przebieg cyklu Calvina, jego etapy (3), bilans energetyczny.

Różnorodność organizmów – wirusy, bakterie (IV/1)

Objaśnij pojęcia: biologiczna definicja gatunku, diagnoza, drzewo rodowe, filogeneza, kladogram, kladystyka, klasyfikacja, konwergencja, narząd analogiczny, narząd homologiczny, nomenklatura binominalna, organizm, paralelizm, pula genowa, reguła priorytetu, system fenetyczny, system filogenetyczny, system naturalny, system sztuczny, systematyka, systematyka molekularna, takson, taksonomia, taksonomia numeryczna, typ nomenklatoryczny. Które to synonimy?
Jakie główne taksony używane są w systematyce roślin, grzybów i zwierząt?
Porównaj cechy organizmów zaliczanych do archeanów, bakterii, protistów, roślin, grzybów i zwierząt.
Objaśnij pojęcia: adsorpcja, cykl lityczny, cykl lizogeniczny, cykl życiowy, ekspresja, elucja, fag, glikoproteid osłonki, integracja, kapsomer, kapsyd, liza, odwrotna transkryptaza, penetracja, prion, profag, prowirus, replikacja, retrowirus, rewertaza, składanie, transkrypcja, translacja, uwalnianie, wiroid, wirion, wirus, wirus letalny, wirus łagodny, wirus zjadliwy. Które z nich są synonimami?
Jakie istnieją typy morfologiczne kapsydów? Z czego zbudowane są fagi?
Jaki materiał genetyczny może występować u wirusów?
Podaj czynnik chorobotwórczy, drogi zakażenia i objawy następujących chorób: AIDS, białaczka ludzka komórek T, błonica, borelioza, cholera, czerwonka bakteryjna, dur brzuszny (tyfus brzuszny), dyzenteria, dżuma, gorączka krwotoczna, gruźlica, grypa, HPV, kiła, myksomatoza, nabyty niedobór odporności człowieka, niedobór odporności bydła, nosówka, odra, ospa wietrzna, paraliż dziecięcy, pneumonia, polio, pryszczyca, różyczka, rzeżączka, salmonelloza, SARS, świnka, tężec, trąd, wąglik, wścieklizna, WZW typu A, WZW typu B, WZW typu C, zapalenie opon mózgowych, zapalenie płuc. Które z nich to synonimy?
Jakie istnieją formy i kształty bakterii? Które z wymienionych są kuliste, wydłużone, skręcone, rozgałęzione: dwoinka, gronkowiec, krętek, laseczka, maczugowiec, paciorkowiec, pakietowiec, pałeczka, prątek, promieniowiec, przecinkowiec, śrubowiec, ziarniak?
Objaśnij pojęcia: aerobowy, amitoza, anabioza, anaerobowy, autotrof, bakteria purpurowa, bakterie Gram-dodatnie, bakterie Gram-ujemne, bakteriochlorofil, chemosynteza, chromatofor, cysta, cudzożywność, denitryfikacja, destruent, endospora, fakultatywny, fikocyjanina, fikoerytryna, fimbria, flagelina, fotosynteza, fragmentacja, genofor, haploidalny, heterocysta, heterotrof, komórka akceptorowa, komórka donorowa, koniugacja, metoda Grama, mezosom, mureina, nitrogenaza, nitryfikacja, nukleoid, obligatoryjny, pasożyt, pila, plazmid, plazmid F, plazmodesma, proteobakteria, reducent, rzęska, samożywność, saprobiont, saprofit, sinica, tylakoid, wiązanie azotu, wolutyna, zakwit wody.
Jakie sposoby odżywiania występują u bakterii? Porównaj sposoby odżywiania się różnych autotrofów: bakterii metanowych, nitryfikacyjnych (Nitrosomonas i Nitrobacter), purpurowych, siarkowych, żelazowych oraz sinic.
Jak dzielimy bakterie ze względu na sposób poruszania się? Wymień 3 grupy.
Czym różni się rzęska bakteryjna od eukariotycznej?
Naszkicuj biogeochemiczny cykl azotu. Uwzględnij różne rodzaje bakterii.
Przedstaw różnice między bakteriami G+ i G–.
Porównaj archeany i właściwe bakterie.

Różnorodność organizmów – protisty (IV/2a)

Określ przynależność systematyczną następujących organizmów i grup: ameba, Ceratium, chlorella, Coscinodiscus, Dinobryon, euglena, gałęzatka, gronorost, katleria, kulorzęsek, lamblia jelitowa, lęgniowce, listownica, morszczyn, Navicula, okrzemki, otwornice, pantofelek, parasolik, pełzak czerwonki, pełzak okrężnicy, pełzatka, Peridinium, pierwotek, Pinnularia, promienica, ramienica, rurecznica, rzęsistek pochwowy, skrętnica, szparkosz okrężnicy, śluzorośla, świdrowiec, taśma, tobołki, toczek, toksoplazma, trąbik, watka, widlik, wielkomorszcz, wirczyk, zarodziec malarii, zawłotnia, złotowiciowce.
Wyjaśnij pojęcia: anizogamia, aplanospora, autotrofia, centriola, endosymbiont, fagocytoza, fikocyjanina, fikoerytryna, forma kokalna, forma monadalna, fragmentacja, gameta, gametangium, gametocyt, gametofit, gamia, heterotrofia, izogamia, komórczak, koniugacja, lęgnia, makronukleus, mastygonema, mejospora, mejoza pregamiczna, mejoza postgamiczna, merozoit, mikronukleus, miksotrofia, oogamia, ookineta, pinocytoza, plecha, plemnia, podział schizogeniczny, postać troficzna, przemiana heteromorficzna, przemiana izomorficzna, przemiana pokoleń, rodnia, schizont, spora, sporangium, sporofit, sporozoit, sporulacja, wchłanianie, zakwit wody, zarodnia, zoospora, żywiciel ostateczny, żywiciel pośredni.
Jak są przystosowane protisty do typu odżywiania?
Jakie barwniki fotosyntetyczne i jakie materiały zapasowe występują u krasnorostów, zielenic, brunatnic, okrzemek i bruzdnic? Podaj inne charakterystyczne tych grup.
U których protistów w pokryciu komórki występuje celuloza, węglan wapnia, krzemionka?
Wymień i scharakteryzuj 5 chorób wywoływanych przez protisty.

Różnorodność organizmów – rośliny (IV/2b)

Określ przynależność systematyczną następujących organizmów i ich charakterystyczne cechy: agawa, akacja, archeopterys, asteroksylon, benetyt, bluszcz, burak, cebula uprawna, chrzan, cis, cykas odwinięty, cypryśnik błotny, czarnuszka, dalia, długosz królewski, dzbanecznik, gajnik, glewik, groch, grusza, grzybień, grzybieńczyk, jałowiec, jaskier, jemioła, języcznik, jodła, kaktus, kalamit, kasztanowiec, klon, koniczyna, konwalia, kordait, kosaciec, kosówka, krokus, kuksonia, kukurydza, lepidodendron, lilak, lilia, limba, mak, maranta, marchew, marsylia, miłorząb, modrzew, monstera, muchołówka, namorzyn, narecznica samcza, nasięźrzał, ogórek, pandan, paprotka zwyczajna, perz, pietruszka, pióropusznik strusi, płonnik, podejźrzon, podrzeń, porostnica, poryblin, poziomka, przewiercień, przęstka, przęśl, przyziemka, pszeniec, rdestnica, robinia, rojnik, rosiczka, ruszczyk kolczysty, rynia, ryniofity, rzęsa wodna, sagowiec, salwinia pływająca, sigilaria, skrętek, skrzyp polny, słonecznik bulwiasty, słonecznik zwyczajny, sosna, stokrotka, storczyk, strzałka wodna, stylites, szafran, szparag, śnieżyczka, świerk, torfowiec, truskawka, trymerofity, trzcina, tulipan, tulipanowiec, usznica, welwiczja, widliczka, widłak, widłoząb, wiechlina alpejska, wolfia, wroniec, zawilec, ziemniak, zimowit, zosterofilofity, żywiec cebulkowy, żyworódka.
Wyjaśnij pojęcia: adhezja, allochoria, anemochoria, antypody, aparat jajowy, apomiksja, auksyny, autochoria, biegunowość zarodka, bielmo, blaszka liściowa, brodawka korzeniowa, bulwa korzeniowa, bulwa pędowa, bulwka, bylina, cebula, chemonastia, chemotaksja, chemotropizm, ciałko oleiste, cierń, cytokininy, diafototropizm, dno kwiatowe, drewno, dychotomiczny, dwupienność, działka kielicha, dzieworództwo, egzozoochoria, elajosom, elatery, endozoochoria, epiderma, epifit, epikotyl, fellogen, fitochrom, fotonastia, fotoperiodyzm, fototaksja, fototropizm, fragmoplast, gałęziak, gametofor, geotropizm, główka, gibereliny, gutacja, haustorium, heterofilia, hipokotyl, hydrochoria, hydroidy, hydrotropizm, inhibitor kiełkowania, jary, jaryzacja, jądro centralne, jednopienność, kanał apoplastyczny, kanał symplastyczny, β-karoten, kielich, kłącze, kłos zarodnionośny, kohezja, kolumienka (zarodni), kora pierwotna, korkowica, korona, korzeń, korzeń czepny, korzeń kurczliwy, korzeń palowy, korzeń podporowy, korzeń powietrzny, korzeń przybyszowy, korzeń spichrzowy, korzeń wiązkowy, kwiat, kwiat dwuboczny, kwiat grzbiecisty, kwiat promienisty, leptoidy, liścień, liść, liść pułapkowy, liść siedzący, liść spichrzowy, liść złożony, luteina, łącznik, łodyga, łupina nasienna, łyko, makrofil, makrospora, makrosporangium, makrosporofil, merystem, mezofil, miazga, mikoryza, mikoryza egzotroficzna, mikoryza endotroficzna, mikrofil, mikrospora, mikrosporangium, mikrosporofil, monokarpiczny, monopodialny, mszar, myrmekochoria, nastia, nitka, nyktynastia, odrost korzeniowy, okres juwenilny, okwiat, ontogeneza, ośrodek, owocolistek, ozębnia, ozimy, parcie korzeniowe, partenokarpia, pąk zimujący, pęd, plagiotropizm, plazmodesmy, płatek korony, pnącze, pneumatofor, polikarpiczny, pręcik, pręcikowie, przedrośle, pylnik, retencja, roślina dnia długiego, roślina dnia krótkiego, roślina dwuletnia, roślina jednoroczna, roślina wieloletnia, rozłoga, rozmnóżka, różnolistność, ruch higroskopijny, ruch eksplozyjny, ruch kohezyjny, ruch mechaniczny, ruch nutacyjny, sejsmonastia, seta, siła ssąca, skaryfikacja, słupek, słupek dolny, słupek górny, słupkowie, splątek, spoczynek bezwzględny, spoczynek względny, sporofil, sprężyce, stadium generatywne, stadium wegetatywne, statolit, stratyfikacja, strobil, sympodialny, synergidy, szyjka, taksja, taksja fobiczna, taksja topiczna, telom, termoindukcja, termonastia, termotropizm, tigmonastia, tigmotropizm, tkanka archesporialna, traumatotropizm, trofofil, tropizm, ulistnienie, walec osiowy, wąs liściowy, wąs pędowy, welamen, wernalizacja, zalążek, zalążnia, zarodek, zawijka, zdrewniały, zielny, znamię, zoochoria. Które z nich to synonimy?
Jakie cechy środowiska lądowego mają wpływ na życie roślin? Jak rośliny się do nich przystosowały?
Jakie korzyści miały rośliny z opanowania lądu?
Przedstaw budowę pierwotną i wtórną łodygi i korzenia roślin dwu- i jednoliściennych.
Wymień typy ulistnienia, podaj przykłady.
Jak zbudowany jest morfologicznie i anatomicznie liść: sosny, rośliny dwuliściennej, rośliny jednoliściennej?
Podaj przykłady modyfikacji korzeni, łodyg i liści.
Jakie wyróżniamy rodzaje kwiatów ze względu na płeć?
Przedstaw budowę kwiatu rośliny dwu- i jednoliściennej.
Jaki typ kwiatostanu występuje u następujących roślin: babka, bez czarny, czosnek, goździk, grusza, jarzębina, jęczmień, koniczyna, konwalia, kosaciec, kukurydza – męski, kukurydza – żeński, leszczyna, lilak, marchew, mniszek, niezapominajka, orzech włoski, owies, pałka, pietruszka, podbiał, porzeczka, proso, pszenica, rdest, rzepak, słonecznik, stokrotka, wiechlina, wierzba, wilczomlecz, winorośl, wiśnia, żyto?
Jaki typ owocu występuje u następujących roślin: ananas, borówka, czereśnia, dąb, figa, goździk, groch, grusza, jabłoń, jeżyna, kaczeniec, kapusta, klon, koper, leszczyna, mak, malina, morwa, ogórek, ostróżka, pomidor, pszenica, rzepak, słonecznik, śliwa, tasznik, truskawka, wiśnia, żyto?
Opisz przebieg procesu kiełkowania (wymień etapy). Jakie czynniki warunkują ten proces? Czym różni się kiełkowanie epigeiczne od hipogeicznego?
Podaj przykłady roślin dnia długiego, roślin dnia krótkiego i roślin neutralnych.
Omów budowę ziarna pyłku i woreczka zalążkowego okrytonasiennych.
Na czym polega podwójne zapłodnienie?
Czym się różnią nasiona bielmowe, obielmowe i bezbielmowe? Podaj przykłady.
W jaki sposób rozsiewają się: babka wodna, brzoza, fiołek, glistnik jaskółcze ziele, groch, grzybień, jarzębina, klon, łopian, mniszek, niecierpek, olcha, pierwiosnek, porzeczka, przytulia, rzepik, tryskawiec, wiśnia?
Jakie czynniki wpływają na wzrost i rozwój roślin? Scharakteryzuj je kolejno.
Jakie rodzaje ruchów wykonują rośliny? Czym różnią się taksje od tropizmów? Co podlega tropizmom?
Wymień rodzaje taksji, tropizmów, nastii i ruchów autonomicznych. Podaj przykłady.
Jakie rodzaje transportu występują w ciele rośliny? Co jest transportowane?
Przedstaw mechanizm regulacji transpiracji.
Przedstaw mechanizm transportu sacharozy.
Przedstaw główne cechy mszaków, paprotników, nagonasiennych, okrytonasiennych.
Wymień cechy różniące rośliny dwu- i jednoliścienne.

Różnorodność organizmów – grzyby (IV/2c)

Scharakteryzuj ogólnie grzyby, wymieniając kilka ich głównych cech.
Określ przynależność systematyczną następujących organizmów i ich cechy charakterystyczne: borowik, brodaczka, buławinka, chrobotek, chruścik, drożdże, dzieżka, flagowiec, gałęziak, głownia, granicznik, hubiak, koźlarz, kropidlak, literak, maczużnik, maślak, mączniak, mąkla, misecznica, muchomór, olpidium, opieńka, pędzlak, pieczarka, piestrzenica, pleśniak biały, płucnica, podgrzybek, purchawica, purchawka, rak ziemniaczany, rdza, rozłożek czerniejący, soplówka, sromotnik, strzępiak, szmaciak, szpetczak, tarczownica, trufla, wzorzec geograficzny, zasłonak, zrywka krystaliczna.
Wyjaśnij pojęcia: anizogamia, aplanospora, askospora, bazydiospora, bioindykator, chlamydospora, destruent, dikariotyczny, egzogeniczny, fotobiont, gametangiogamia, gametogamia, grzyby zlichenizowane, helotyzm, hymenium, hymenofor, izogamia, izydium, kariogamia, konidium, mejospora, mikoryza, mikoryza ektotroficzna, mikoryza endotroficzna, mitospora, mutualizm, mykobiont, oidium, oogamia, owocnik, paciornica, pączkowanie, plazmogamia, podkładka, podstawka, przetrwalnik, ryzomorf, sklerocjum, smardz, somatogamia, soredium, sporangium, sporysz, stadium doskonałe, stadium niedoskonałe, stroma, strzępka, strzępka dikariotyczna, strzępka komórczakowa, strzępka komórkowa, symbiont, sznur przetrwalny, trufla, urwistek, włostek, worek, wstawka, wyrostek, zarodnik podstawkowy, zarodnik workowy, zoospora, zygospora. Które z nich to synonimy?
Jakie są sposoby odżywiania się grzybów?
Porównaj cykl życiowy workowców i podstawczaków.

Różnorodność organizmów – zwierzęta (IV/3)

Określ przynależność systematyczną następujących organizmów i grup: aksolotl, anakonda, archeocjaty, badylarka, bażant, bąblowiec, biedronka, bocian, bóbr, bruzdogłowiec szeroki, chełbia modra, chimera, chomik, czapla, człowiek, darniówka, dorsz, drętwa, drozd, dudek, dzięcioł czarny, dziobak, dżdżownica, flądra, foka szara, gacek, gawial, gekon, gęś gęgawa, glista ludzka, głuszec, gniewosz plamisty, gołąb grzywacz, gronostaj, grzebiuszka, grzechotnik, halibut, hatteria, jerzyk, jaszczurka zwinka, jastrząb, jesiotr, jeż, jeżowce, kaczka krzyżówka, kalmar, kangur, karaczan, karaś, karczownik, karp, kiełb, kiwi, koala, kobra, kolczatka, komar, konik polny, koń, koral szlachetny, kormoran, koronkowiec, kos, kozica, kraska, kret, krokodyl nilowy, kruk, kukułka, kumak, kuropatwa, lancetnik, latimeria, lelek kozodój, lemury, leniwiec, leszcz, liliowce, lin, liściołaz, łabędź niemy, łasica, łodzik, łosoś, łyska, makrela, manat, manta, marszczelec, mewa śmieszka, minóg, mintaj, morszczuk, morświn, motylica wątrobowa, mucha domowa, murena, mysz domowa, nereida, niedźwiedź brunatny, niszczuka, nocek, norka, nornik, nur, obrączkowiec, okoń, opos, orzeł bielik, osa, ośmiornica, owsik, padalec, pająk krzyżak, paź królowej, perkoz, pijawka lekarska, pliszka, płaszczka, płoć, płomykówka, popielica, przeraza, pstrąg, pszczoła miodna, puchacz, pustułka, puszczyk, rak stawowy, rekin wielorybi, rogoząb, ropucha paskówka, rozgwiazda, rybitwa, ryjówka, ryś, rzekotka drzewna, salamandra plamista, sandacz, sardynka, sikora, smużka, sokół wędrowny, słoń, sroka, struś, strzykwy, stułbia pospolita, sum, suseł, szczeżuja, szczupak, szprot, śledź, śluzica, świstak, tasiemiec nieuzbrojony, tasiemiec uzbrojony, tchórz, traszka grzebieniasta, tuńczyk, waran, wąż eskulapa, węgorz, wężowidło białe, wiciowce kołnierzykowate, wiewiórka, wij drewniak, wilk, winniczek, włosień, wombat, wróbel, wydra, wyjec, wypławek biały, zając szarak, zaskroniec, zięba, zimorodek, żaba trawna, żarłacz biały, żbik, żeglarz portugalski, żmija zygzakowata, żołna, żółw błotny, żubr, żuraw.
Wyjaśnij pojęcia: amebocyt, ascon, cerkaria, cewka Malpighiego, cewka nerwowa, choanocyt, cysticerkus, czułek, dutka, dymorfizm płciowy, echinokok, efyra, ektoderma, endocytoza, endoderma, endostyl, głaszczek, głowotułów, hemocyjanina, hemolimfa, hipoderma, ikra, imago, jajo inwazyjne, jajożyworodność, jama płaszczowa, kanał kamienny, kijanka, kloaka, kłykieć potyliczny, knidocysta, kokon, komora serca, komórki gruczołowe, komórki interstycjalne, komórki nabłonkowo-mięśniowe, komórki nabłonkowo-nerwowe, koracidium, kosz skrzelowy, kość pneumatyczna, kutykula, labirynt, larwa, lejek, leucon, linia naboczna, linienie, lotka, meduza, metacerkaria, metageneza, metameria, metameria heteronomiczna, metameria homonomiczna, metanefrydium, mezoglea, miomery, miosepty, miracidium, monokseniczny, mostek, mufka, muszla, nabłonek, narząd tympanalny, neotenia, nimfa, noga, nogogłaszczek, onkosfera, osierdzie, oskórek, ostium, otwór atrialny, parapodia, parenchyma, parotydy, partenogeneza, pączkowanie, pęcherz pławny, pień nerwowy, pierwotna jama ciała, pinakocyt, planula, plerocerkoid, płaszcz, płuca wodne, płytka madreporowa, poczwarka, pokładełko, polikseniczny, polip, procerkoid, proglotyd, przedsionek, przeobrażenie niezupełne, przeobrażenie zupełne, przepoczwarzenie, przewód Cuviera, pseudocel, rabdity, redia, ropalium, rozwój prosty, rozwój złożony, serce skrzelowe, siodełko, skleryt, skoleks, skrzek, sporocysta, statolit, stek, sterówka, stosina, stożek tętniczy, strobilizacja, struna grzbietowa, sycon, syfon wypustowy, syncytium, szczelina skrzelowa, szczękoczułek, szkielet hydrauliczny, śródnercze, tagma, tarka, tarło, totipotencjalny, trochofora, trychina, tryskawka, układ ambulakralny, wągier, wątrobotrzustka, weliger, wibrysa, wieczko skrzelowe, wole, worek czernidłowy, worek powietrzny, wór powłokowo-mięśniowy, wtórna jama ciała, zatoka żylna, żuwaczka, żyła wątrobowa, żyła wrotna, żywiciel ostateczny, żywiciel pośredni. Które to synonimy?
Jakie podgrupy zaliczamy do gąbek, jamochłonów, płazińców, pierścienic, stawonogów, mięczaków, kręgowców?
Czym różni się przemiana pokoleń jamochłonów od przemiany pokoleń roślin lądowych?
Które zwierzęta mogą oddychać beztlenowo? Co daje im taka właściwość?
Czym różni się oskórek od naskórka?
Jakie przystosowania posiada tasiemiec uzbrojony do pasożytniczego trybu życia?
U których postaci rozwojowych motylicy wątrobowej zachodzi partenogeneza?
Jakie zadania spełnia u (różnych) zwierząt układ wydalniczy?
Jak zbudowany jest układ pokarmowy i układ nerwowy u wypławka, glisty, dżdżownicy?
Jakie znaczenie ma kutykula dla stawonogów?
Jaki typ aparatu gębowego spotkamy u: biedronki, karaczana, komara, konika polnego, muchy, osy, pazia królowej, pszczoły?
Jakie odnóża głowowe ma: rak, pająk krzyżak, wij drewniak, konik polny?
W jaki sposób oddycha: rak, pająk, konik polny?
Do czego służą gruczoły czułkowe, szczękowe i biodrowe? U jakich zwierząt występują?
Jakie typy rozwoju występują wśród stawonogów? Podaj przykłady.
Podaj przykłady korzystnego i niekorzystnego wpływu stawonogów na życie człowieka.
Odpowiednikiem jakiego narządu człowieka jest endostyl lancetnika?
U których kręgowców nie występują kręgi?
Która gromada kręgowców liczy najwięcej gatunków?
Wymień płetwy ryb i podaj, jaką funkcje spełnia każda z nich.
Porównaj obieg krwi u ryb, płazów i ssaków.
U których ryb nie ma pęcherza pławnego?
Wymień rodzaje łusek ryb i określ ich cechy charakterystyczne.
Jak ryby przystosowały się do środowiska hipertonicznego i hipotonicznego?
Wymień przykłady ryb anadromicznych i katadromicznych.
Podaj przykłady ryb z zapłodnieniem wewnętrznym i opiekujących się potomstwem.
Porównaj budowę mózgu ryb chrzęstno- i kostnoszkieletowych.
Jakie cechy umożliwiają rybom i płazom życie w wodzie?
Które cechy płazów związane są z życiem na lądzie?
Czym różni się przystosowanie płazów i gadów do życia na lądzie?
Wymień części szkieletu płazów i gadów.
Jak (i czym) odżywiają się płazy?
Porównaj budowę płuc u poszczególnych gromad kręgowców lądowych.
Które narządy zmysłów są dobrze rozwinięte u płazów, gadów, ptaków, ssaków?
Które kręgowce mają serce czterodziałowe?
Porównaj budowę czaszki anapsidalnej, synapsidalnej i diapsidalnej. Jaki rodzaj czaszki występował (występuje) u dinozaurów, gadów ssakokształtnych, ichtiozaurów, krokodyli, mezozaurów, pterozaurów, żółwi?
Podaj przykłady beznogich gadów niebędących wężami.
Wymień cechy przystosowujące ptaki do lotu.
Do czego ptakom potrzebny jest gruczoł kuprowy?
Przedstaw budowę różnych typów piór.
Na czym polega podwójne oddychanie u ptaków?
Czym różni się układ krążenia ptaków i ssaków?
Porównaj gniazdowniki i zagniazdowniki.
Przedstaw cechy charakterystyczne ssaków i omów ich znaczenie przystosowawcze.
Na czym polega palcochodność i stopochodność?
Przedstaw podział systematyczny ssaków i porównaj 3 główne wyróżniane grupy.
Porównaj najważniejsze cechy gromad kręgowców.

Człowiek – układ nerwowy, narządy zmysłów, układ dokrewny (V/1)

Inne artykuły z dziedziny biologii • Błędy na maturze z biologii • Błędy rozpowszechnione w języku potocznym • Pierwiastki chemiczne w żywych organizmach • Genetyka i ewolucjonizm – podstawy • Chemia do matury • Cząstki elementarne

Korepetycje z biologii