Gramatyka języka raha

Język raha istnieje w dwóch głównych formach: pisanej i mówionej. Forma pisana wbrew nazwie jest używana nie tylko na piśmie, ale i w czasie przemówień, wystąpień, kazań i w innych sytuacjach oficjalnych. W poniższej gramatyce wszystkie przykłady podano wyłącznie w formie pisanej. Forma mówiona występuje jedynie w języku codziennym. Przykłady odnoszące się do tej formy języka zapisywane są tutaj tylko jako transkrypcja fonetyczna w nawiasach kwadratowych. Obie formy różnią się przede wszystkim stopniem redukcji samogłosek nieakcentowanych. Różnice w słownictwie i gramatyce są natomiast nieznaczne.

Fonetyka

W formie pisanej dowolna sylaba może być otwarta lub zamknięta przez półsamogłoskę lub sonorant. W języku mówionym częste są sylaby zamknięte, powstające w wyniku całkowitej redukcji samogłosek. Akcent pada zawsze na 1. sylabę rdzenia. Elementy pełniące funkcje gramatyczne nie mają własnego akcentu głównego, lecz mogą mieć akcent poboczny.

Samogłoski

W języku pisanym istnieje 5 samogłosek: a, e, o, i, u. Samogłoski nie różnią się długością. W języku mówionym natomiast występują samogłoski długie [ā], [ē], [ō], [ī], [ū], ponadto występują 4 dodatkowe samogłoski zredukowane [ă], [ĕ], [ŏ], [ə]. W języku pisanym brak funkcjonalnych dyftongów, choć występują połączenia samogłosek z półsamogłoskami. W języku mówionym powstają dyftongi w wyniku redukcji samogłosek: [ai], [au], [aə], [ei], [eu], [eə], [oi], [ou], [oə].

Charakterystyczną cechą rdzeni jest ich monotonia wokaliczna. W języku pisanym wszystkie samogłoski rdzenia są takie same. Pewne elementy gramatyczne uzgadniają swoje samogłoski z rdzeniem, do którego są przyłączone. Inne elementy gramatyczne mają ustalone samogłoski.

Spółgłoski

Półsamogłoski i sonoranty

W obu wariantach języka występują dwie półsamogłoski: j, w. W języku mówionym wymieniają się one do samogłosek [i], [u]. Właściwe sonoranty to 4 spółgłoski nosowe: m, n, ń, ŋ, oraz 4 spółgłoski płynne: l, ĺ, r, ŕ. W języku mówionym występują także ich odmiany sylabiczne. Półsamogłoski i sonoranty nie są zaliczane ani do spółgłosek silnych, ani do spółgłosek słabych.

Spółgłoski właściwe

Rozróżniamy 4 klasy główne i szereg podklas spółgłosek właściwych. Poszczególne podklasy mogą mieć ograniczony zakres występowania w wyrazie. Z uwagi na skomplikowany charakter oddziaływania spółgłosek na siebie rozpatrzymy najpierw wyłącznie wariant pisany.

• Podklasę S1 tworzą szczelinowe spółgłoski mocne: ff, ss, šš, śś, xx.
• Podklasę S2 tworzą szczelinowe spółgłoski słabe bezdźwięczne: f, s, š, ś, x.
• Podklasę S3 tworzą szczelinowe spółgłoski słabe dźwięczne: v, z, ž, ź, γ.
• Podklasę H1 tworzą szczelinowe gardłowe spółgłoski mocne: ħħ, hh.
• Podklasę H2 tworzą szczelinowe gardłowe spółgłoski słabe bezdźwięczne: ħ, h.
• Podklasę H3 tworzą szczelinowe gardłowe spółgłoski słabe dźwięczne [ʕ], [ɦ], zapisywane jako ħ, h.
• Podklasę Z0 tworzą zwarte spółgłoski bezdźwięczne p, t, c, č, ć, k, q.
• Podklasę Z1 tworzą zwarte spółgłoski zdwojone pp, tt, cc, čč, ćć, kk, qq.
• Podklasę Z2 tworzą zwarte spółgłoski ejektywne pˀ, tˀ, cˀ, čˀ, ćˀ, kˀ, qˀ.
• Podklasę Z3 tworzą zwarte spółgłoski aspirowane ph, th, ch, čh, ćh, kh, qh.
• Podklasę Z4 tworzą zwarte spółgłoski dźwięczne b, d, ʒ, ǯ, ʒ́, g.
• Podklasę Z5 tworzą zwarte spółgłoski dźwięczne aspirowane bh, dh, ʒh, ǯh, ʒ́h, gh.
• Odrębną klasę stanowi zwarcie krtaniowe [ʔ], które nie jest zapisywane, ale stoi zawsze w nagłosie przed samogłoską, poza tym także w śródgłosie między samogłoskami.

Spółgłoski Z3 występują w 2 odmianach pozycyjnych. W nagłosie są postaspirowane, w śródgłosie obustronnie aspirowane i zapisywane hph, hth, hch, hčh, hćh, hkh, hqh. W języku mówionym występuje trzecia odmiana, spółgłoski preaspirowane [hp], [ht], [hc], [hč], [hć], [hk], [hq].

Pierwotnie nie istniały podklasy H3, Z0 i Z5. Spółgłoski podklasy H3 istnieją tylko jako warianty pozycyjne odpowiednich spółgłosek H2 i nie są zapisywane odrębnymi znakami. Spółgłoski właściwe wyrazu oddziałują na siebie, dlatego występowaniem poszczególnych ich podklas rządzą ściśle określone reguły. Półsamogłoski i sonoranty nie wywierają żadnego wpływu na spółgłoski właściwe.

1. Nie podlegają żadnym zmianom ani ograniczeniom spółgłoski klas S1 i Z1.
2. Nie podlegają żadnym zmianom ani ograniczeniom nagłosowe spółgłoski klasy H1.
3. W nagłosie spółgłoski klas S2 i H2 przechodzą w odpowiednie spółgłoski klas S3 i H3, jeżeli następną sylabę rozpoczyna spółgłoska klasy S2, S3, H2/H3, Z4/Z5 albo zwarcie krtaniowe. Zmiana spółgłosek H2 w H3 nie jest odzwierciedlona w pisowni.
4. W nagłosie spółgłoski klasy S3 przechodzą w odpowiednie spółgłoski klasy S2, jeżeli następną sylabę rozpoczyna spółgłoska klasy S1, H1, Z0, Z1, Z2, Z3.
5. Jeżeli drugą sylabę rozpoczyna sonorant lub półsamogłoska niezamykająca sylaby, w nagłosie może wystąpić każda ze spółgłosek szczelinowych (S1, S2, S3, H1, H2/H3), przy czym ħ, h wymawiane są dźwięcznie jako [ʕ], [ɦ]. Sonoranty i półsamogłoski zamykające sylabę nie mają wpływu na jakość szczelinowej w nagłosie.
6. W śródgłosie spółgłoski klas S2 i H2 przechodzą w odpowiednie spółgłoski S3 i H3.
7. Tylko jedna spółgłoska w wyrazie może należeć do klasy Z2 (spółgłoski ejektywne). Spółgłoski ejektywne nie występują w ogóle także wtedy, jeżeli wyraz zawiera zwarcie krtaniowe. Gdy to możliwe, zachowuje się tylko pierwsza ze spółgłosek Z2, wszystkie inne przechodzą do klasy Z0 (bezdźwięczne nieaspirowane).
8. Zwarcie krtaniowe zmienia się w h [ɦ], jeżeli wyraz zawiera następne zwarcie krtaniowe.
9. Tylko jedna spółgłoska w wyrazie może należeć do klasy Z3 (spółgłoski bezdźwięczne aspirowane). Gdy to możliwe, zachowuje się tylko pierwsza ze spółgłosek Z3, wszystkie inne przechodzą do klasy Z4 (dźwięczne nieaspirowane); qh zmienia się w γ (klasa S3).
10. Aspirację wyklucza także obecność spirantów gardłowych klas H1 i H2/H3 (także h [ɦ] pochodzącego ze zwarcia krtaniowego). Nagłosowa spółgłoska Z3 przechodzi wówczas do klasy Z0, śródgłosowe spółgłoski Z3 przechodzą do Z4 zgodnie z regułą poprzednią.
11. Nagłosowa spółgłoska klas H1 lub H2/H3 powoduje przejście następnej spółgłoski gardłowej w zwarcie krtaniowe. Gdy występuje więcej spółgłosek gardłowych, trzecia i kolejne ulegają zmianie w j (w sąsiedztwie samogłosek i, e) lub w (w innych wypadkach).
12. Jeżeli wyraz nie zawiera spółgłosek klas H1, H2/H3 ani spółgłosek klasy Z3, to ostatnia spośród spółgłosek klasy Z4 przechodzi do klasy Z5.

Przykłady (w nawiasie numer reguły):

W języku mówionym zachodzą następujące zmiany względem formy pisanej:

1. Wypada międzysamogłoskowe zwarcie krtaniowe, a samogłoski ściągają się w jedną samogłoskę długą.
2. Wypadają końcowe samogłoski krótkie z wyjątkiem i, u.
3. Niekońcowe nieakcentowane samogłoski wypadają w sąsiedztwie półsamogłosek, sonorantów i krtaniowych. Półsamogłoski przechodzą w [i], [u], gardłowe przechodzą w [ə], natomiast sonoranty stają się zgłoskotwórcze pomiędzy spółgłoskami lub w wygłosie po spółgłosce.
4. Pozostałe samogłoski nieakcentowane a, e, o skracają się.
5. Końcowe spółgłoski S1 i S3 przechodzą w S2.
6. Końcowe spółgłoski Z1, Z2, Z4, Z5 przechodzą w Z0.
7. Końcowe spółgłoski Z3 stają się preaspirowane z wyjątkiem pozycji po sonancie, kiedy przechodzą w Z0.

Przykłady: fesse [fes], šitti [šitti], xaćˀa [xać], śuhphu [śuʰpʰu], ħužu [ʕužu], γoʒho [γoc], ttozo [ttos], pˀužu [pˀužu], arta [ʔart], kahaa [kaɦā], thečˀeqe [tʰečˀĕq], ttohcho [ttoʰc], ħħebe [ħħep], khede [kʰet], bodho [bot], heʒe [ɦec], žee [žē], haaw [ɦāu], šeħħe [šeə], har [ɦar], zoho [zoə], supuu [supū], hee [ɦē], ehćheγe [ʔehćhĕx], vazan [vazn̩], pˀete [pˀet], peħħe [peə], źebhe [źep], ħajna [ʕajn̩], hheeje [hhēi], tahaa [taɦā], raha [raə], kˀamahpha [kˀamp].

Morfologia

Jednostkami słownikowymi (leksemami) w języku raha są rdzenie. Rdzenie bywają jedno-, dwu- lub trójsylabowe, mogą występować w funkcji dowolnej części mowy.

Rzeczowniki

Występuje 3 rodzaje rzeczowników – męski, żeński i nijaki; podział ten krzyżuje się z podziałem na 3 klasy – rzeczowników osobowych, żywotnych i nieżywotnych.