Język lembe

Na planecie, nazwanej później Gają, odkryto pozostałości zamieszkujących ją niegdyś cywilizacji. Na podstawie badań izotopowych ustalono, że około 12 tysięcy lat temu, z dotąd niejasnych przyczyn, doszło wówczas do potężnej ogólnoplanetarnej katastrofy, w której wyniku uległo zniszczeniu życie na planecie, z wyjątkiem form jednokomórkowych. Ślady potwornych zniszczeń, jakie wówczas nastąpiły, zachowały się do dziś.

Na Gai istniały cywilizacje wytworzone przez dziewięć gatunków humanoidalnych istot bliżej niespokrewnionych ze sobą. Niestety, zachowane nieliczne szczątki nie pozwalają na razie na weryfikację tych danych. Nie zachowało się także zbyt wiele wytworów ich kultury materialnej: większość została bowiem zniszczona w czasie katastrofy lub w wyniku upływu czasu. Wiadomo, że cywilizacje Gai posługiwały się pismem. Szczęśliwym zbiegiem okoliczności w pozostałościach jednego z miast odnaleziono podziemne, odcięte od świata zewnętrznego pomieszczenie, będące czymś w rodzaju biblioteki. Z powodów, które nie do końca rozumiemy, niektóre teksty wygrawerowano w metalu o postaci cienkiej blaszki, która zachowała się do dziś w dobrym stanie.

Deszyfracja tekstu sprawiała na początku spore problemy. Udało się jednak ustalić, że zapisano je wszystkie prawdopodobnie w tym samym języku. Pod względem fonetyki język ten nie różnił się zapewne wiele od języków używanych na Ziemi. Pomimo nieco mylącej ortografii udało się także ustalić, które znaki pisma przedstawiają samogłoski, a które spółgłoski. Szczęśliwie dla badaczy oddzielano od siebie poszczególne wyrazy przy pomocy specjalnego znaku. Umożliwiło to dość szybkie ustalenie, że wyrazy te występowały w rozmaitych formach gramatycznych. Niestety, przy tworzeniu tych form wykorzystywano nie tylko przedrostki i przyrostki, ale także wymiany dźwięków wewnątrz wyrazów. Wskutek tego reguły gramatyki wydawały się badaczom bardzo skomplikowane. Całkowicie nieznana pozostawała wymowa, choć udało się np. wyróżnić kilka klas znaków spółgłoskowych. Na ogół nie rozumiano też znaczenia poszczególnych wyrazów.

Niesamowitym zbiegiem okoliczności trudności te zostały jednak pokonane. Otóż odkryto kompletny, świetnie zachowany leksykon, w którym przy niektórych hasłach umieszczono wizerunki opisywanych przedmiotów. W przeciwieństwie do znanych nam książek leksykon nie posiadał tytułu, nazwano go zatem po prostu Leksykonem. Analiza tego dzieła o nieocenionej wartości poznawczej wciąż trwa, jednak już dziś na podstawie opracowanych danych można sporządzić dość szczegółowy opis języka jego twórców.

Leksykon obejmuje kilkadziesiąt tysięcy haseł. Przy niektórych hasłach podano nie tylko podstawową postać wyrazu, ale także tzw. postać etymologiczną. Okazało się, że dzięki postaci etymologicznej zrozumiałe stały się reguły gramatyki, które poprzednio wydawały się mocno zawikłane. Stosunkowo liczne hasła leksykonu określono jako zapożyczenia z innych języków. Ożywione dyskusje wzbudził fakt, że spora część tych zapożyczeń okazała się podobna do form rekonstruowanych dla pewnych języków używanych tysiące lat temu na Ziemi. Dopatrzono się też podobieństwa między słownictwem języków ziemskich a wieloma wyrazami lembe, które mają podaną etymologię i które autorzy Leksykonu uznali za rodzime.

Zrozumiano także zasady pisowni, nieco nietypowe w pewnych punktach. Dzięki dość licznym ilustracjom zaczęto w końcu także rozumieć znaczenie słów, a dzięki hasłom opisującym poszczególne litery i zamieszczonym schematom udało się ustalić brzmienie poszczególnych dźwięków.

Język twórców Leksykonu nie miał prawdopodobnie nazwy własnej; nazywano go po prostu „językiem”. Powszechnie przyjęto nazywać go lembe, tak bowiem brzmi w nim słowo „język”. W oparciu o opisy w Leksykonie możemy stwierdzić, że pismo lembe ma charakter kwazifonetyczny. Zasadniczo dźwięki języka lembe oddawane są bardzo wiernie, a jedyny istniejący wyjątek nie utrudnia prawidłowej rekonstrukcji fonetycznej. Jak należy sądzić z opisów, człowiek mógłby prawdopodobnie bez trudu porozumiewać się w lembe, gdyż język ten nie zawiera dźwięków niemożliwych do wyartykułowania przez ludzkie organy mowy. Co więcej, dźwięki te występują w językach ziemskich, niektóre powszechnie.

Gramatyka lembe także nie powinna sprawiać większych kłopotów, choć odbiega ona znacznie od modelu znanego w językach indoeuropejskich. Wyrazy w języku lembe składają się z rdzeni i afiksów. Nie istnieje wyraźny podział na rzeczowniki i czasowniki, można natomiast wyróżnić wyrazy pełnoznaczne oraz partykuły. W wyrazach pełnoznacznych występują zawsze rdzenie (werbalno-nominalne), mogą też wystąpić afiksy gramatyczne, które strukturalnie przypominają partykuły. Partykuły, zapisywane w postaci osobnych wyrazów, pełnią rolę zaimków, przyimków, spójników, przysłówków pierwotnych itd.

Najciekawszą właściwością lembe jest fakt, że choć rdzenie wyrazów pełnoznacznych występują w różnych formach, to przynajmniej jedna z tych form musi zawierać jedną z samogłosek a, e, o, zwanych samogłoskami kardynalnymi. Ponadto, jeżeli w danej formie rdzenia występuje więcej samogłosek z tej grupy, wszystkie muszą mieć tę samą barwę. Reguła ta jest bezwyjątkowa.

Fonetyka i fonologia

Samogłoski i sonoranty

Język lembe posiada dość bogaty inwentarz samogłosek. Istnieje bowiem 6 samogłosek krótkich: a, e, o, i, u, ə, 6 samogłosek długich: aa, ee, oo, ii, uu, əə, 8 dyftongów krótkich: ai, ei, oi, əi, au, eu, ou, əu, 6 dyftongów długich: aai, eei, ooi, aau, eeu, oou.

Akcent jest ruchomy i pełni rolę gramatyczną. Może padać wyłącznie na samogłoskę kardynalną. Oznacza się go w transkrypcji znakiem akutu. Samogłoski długie (kardynalne) bywają akcentowane na pierwszej lub drugiej morze. Dyftongi krótkie akcentowane są na pierwszej morze, dyftongi długie – na pierwszej lub drugiej morze. W piśmie zawsze oddawane miejsce akcentu, w dość nietypowy sposób. Istnieją mianowicie odrębne litery dla akcentowanych samogłosek á, é, ó, a oprócz nich jedna litera (kółko) używana bez różnicy dla nieakcentowanych a, e, o, a także dla zapisu nieakcentowanej mory samogłoski długiej. Zgodnie z Leksykonem, litera ta jest jednak wymawiana różnie, ale zawsze tak samo jak akcentowana samogłoska danego wyrazu. Przy ścisłej transliteracji literę tę oddaje się znakiem stopnia (lub literą o w górnej linii pisma). W większości opracowań przyjęto jednak stosować zwykłe symbole liter a, e, o, zgodnie z rzeczywistą wymową w lembe. Samogłoski długie zapisuje się w podobny sposób, zastępując kółko odpowiednią samogłoską, np. ée (akcent na pierwszej morze), eé (akcent na drugiej morze), ee (samogłoska długa nieakcentowana).

W przeciwieństwie do rdzeni, afiksy i partykuły mogą zawierać dowolne samogłoski, nie tylko kardynalne. Jeżeli jednak afiks zawiera samogłoskę kardynalną, upodobnia się ona do samogłoski rdzenia. W efekcie w języku lembe obowiązuje ścisła harmonia wokaliczna: wszystkie samogłoski wyrazu są takie same, z wyjątkiem i, u oraz sonorantów.

Sylaba

W opisach języka lembe stosuje się schematyczne zapisy, w których używane są następujące umowne oznaczenia:

• # oznacza granicę wyrazu (początek lub koniec),
• T oznacza spółgłoskę zwartą bezdźwięczną (zob. niżej),
• D oznacza spółgłoskę zwartą dźwięczną (zob. niżej),
• S oznacza spółgłoskę szczelinową (zob. niżej),
• R oznacza sonorant (zob. niżej) w odmianie niesylabicznej (spółgłoskowej) lub sylabicznej (samogłoskowej),
• H oznacza spółgłoskę laryngalną h lub samogłoskę krótką ə, w niektórych formach H może znikać zupełnie,
• I oznacza półsamogłoskę (j, w) lub samogłoskę wysoką (i, u),
• O oznacza spółgłoskę właściwą (inną niż R, H, I), jest to zbiorcze oznaczenie dla T, D i S,
• L oznacza dowolny sonorant, jest to zbiorcze określenie dla R, H, I,
• C oznacza dowolną spółgłoskę (O lub niesylabiczną odmianę R, H, I),
• A oznacza samogłoskę kardynalną (a, e, o),
• V oznacza dowolną samogłoskę, tzn. A lub sylabiczny wariant R, H, I,
• VV oznacza samogłoskę długą (AA, HH, II) lub dyftong (AI, HI).

Sylaba w języku lembe może być otwarta (CV) lub zamknięta (CVC). Sylaba jest krótka, jeśli jest otwarta i zawiera krótką samogłoskę (CV), w przeciwnym wypadku jest długa (CVV, CVC). Sylaba zawierająca samogłoskę długą lub dyftong nie może być zamknięta. Przed OLV sylaba jest otwarta, może więc zawierać samogłoskę krótką, długą lub dyftong.

Spółgłoski

Półsamogłoski, laryngalne i sonoranty

Symbol R oznacza 5 sonorantów, które mogą występować jako spółgłoski m, n, ŋ, l, r, lub mogą stanowić ośrodek sylaby jako sonanty. Różnica ta wynika z prostych reguł i nie jest oddawana w piśmie lembe; w niektórych dokładnych transkrypcjach sonanty oznacza się, dodając kółko pod odpowiednią literą. Dźwięki te tworzą także kwazidyftongi krótkie AR i HR, np. aŋ, em, or, əl, oraz kwazidyftongi długie AAR, np. aan, eeŋ, oom. Sonanty, dyftongi i kwazidyftongi istnieją tylko w obrębie jednej sylaby – przed spółgłoską lub na końcu wyrazu. Przed samogłoską występują tylko odmiany spółgłoskowe. W nagłosie sonanty występują tylko przed spółgłoską właściwą. W morfologii lembe zachowały się ponadto ślady szóstego sonorantu, dawnego labializowanego ŋʷ, zob. niżej.

Symbol H oznacza dwa dźwięki laryngalne: zwarcie krtaniowe (które nie jest notowane w piśmie), występujące tylko w nagłosie, lub spółgłoskę h, która występuje tylko w nagłosie lub po spółgłosce zwartej bezdźwięcznej. W określonych pozycjach na ich miejscu spotykamy samogłoskę szwa (ə). Dźwięk laryngalny może także znikać zupełnie lub powodować wzdłużenie samogłoski. Jeżeli wzdłużona samogłoska jest akcentowana, akcent spoczywa na morze przylegającej do dawnego dźwięku laryngalnego, np. á + h > aá, ale h + á > áa.

Symbol I oznacza dwie samogłoski i, u, które mogą wymieniać się do dyftongów (np. i : ai, u : eu) lub spółgłosek j, w. Istnieją osobne litery dla i, u, j, w. Transkrypcja dyftongów oddaje dokładnie ortografię lembe. Warto zauważyć, że dyftongi nie istnieją przed samogłoską, dlatego np. ai może wymieniać się do aja.

W morfologii lembe występują częste wymiany z udziałem omawianych dźwięków. Jak ustalono, ich wymowę (i pisownię) można przewidzieć posługując się schematem, który należy stosować od końca wyrazu w dwóch fazach. Faza pierwsza obejmuje przemiany podstawowe (pomocniczy symbol Ă oznacza specjalny rodzaj samogłoski):

• Przed samogłoską pojawia się spółgłoskowe m, n, ŋ, l, r, h, j, w lub zwarcie krtaniowe.
• Przed samogłoską, a po dokładnie dwóch spółgłoskach (ACC, OC-), albo po nagłosowym sonorancie zamiast samej spółgłoski występują grupy ĂR, əh, ij, uw.
• Przed spółgłoską lub w wygłosie dźwięki te występują zwykle w odmianach sylabicznych, zapisywanych m, n, ŋ, l, r, ə, i, u.
• Przed spółgłoską lub w wygłosie m, n, ŋ, l, r, i, u tworzą jednak dyftong z poprzedzającą samogłoską.

Faza druga to kolejne zmiany w sąsiedztwie H i zmiany grup ĂR:

• Zanikają wszystkie H z wyjątkiem h w pozycji nagłosowej i po spółgłosce właściwej.
• Grupa əA powoduje wzdłużenie następującej samogłoski z akcentem na pierwszą morę (áa, ée, óo).
• Grupy ĂRə dają sonanty długie R̥R̥.
• Grupy Və, ARə, AIə, ijə, uwə rozwijają się w samogłoski (dyftongi) długie, z akcentem na drugiej morze (aá, eé, oó, ii, uu, aár, eéu, oói).
• Pozostałe Ă utożsamiają się ze zwykłymi samogłoskami kardynalnymi A.
• Grupy typu R̥V rozwijają się w aRV po spółgłosce lub RV po samogłosce.
• Grupy typu ia, ua dają ija, uwa.
• Grupy typu AR̥, əR̥ rozwijają się w AR, əR.
• Grupy iR̥, uR̥ dają jR̥, wR̥ po samogłosce lub ijR̥, uwR̥ po spółgłosce.
• Przy zbiegu typu aáa, aááa, əáa otrzymujemy áa.
• Przy zbiegu typu aáə otrzymujemy aá.
• Przy zbiegu typu aii otrzymujemy ai.

Rezultaty stosowania podanych reguł zebrano w tabeli:

Uwaga:

• W nagłosie rozwój jest taki, jak po pojedynczej spółgłosce, tak samo po pojedynczej spółgłosce nagłosowej (właściwej).
• W wygłosie rozwój jest taki jak przed spółgłoską, tak samo, gdy w wygłosie znajduje się pojedyncza spółgłoska.

Odchylenia wykazują przypadki z laryngalną:

Spółgłoski właściwe

Z czysto fonetycznego punktu widzenia rozróżniamy szczelinowe f, s, š, ś, x, zwarte bezdźwięczne p, t, k, zwarte dźwięczne b, d, g. Szczelinowe są zasadniczo bezdźwięczne, tworzą jednak dźwięczne alofony (nieoddawane w pisowni) przed zwartą dźwięczną, np. fg, šd oznaczają [vg], [žd]. Pisownia notuje dokładnie wszystkie inne asymilacje. Aby zrozumieć mechanizm niektórych z nich, należy sięgnąć do historii języka.

Uwagi o wymowie:

• szczelinowa f była powszechnie wymawiana dwuwargowo, a autorzy Leksykonu odnotowują nawet wymowę h na miejscu f, uważając to za błąd wymowy,
• szczelinowa ś pierwotnie wymawiana była jako polskie ś, rozpowszechniła się jednak wymowa średniojęzykowa, jak w niem. ich,
• odnotowano też mieszanie š i ś lub ś i x, uważane za błąd,
• warianty dźwięczne f, ś mogły zlewać się w wymowie z w, j, czego nie uznawano za błąd,
• połączenia ts, tš, tś, tl, dl oznaczały w rzeczywistości afrykaty, jednak powszechna była także rozdzielna wymowa literowa,
• połączenia kw, gw, ŋw oznaczały pierwotnie spółgłoski wymawiane z zaokrągleniem warg; w czasach autorów Leksykonu dominowała jednak wymowa literowa.

W morfonologii lembe pozostały mniej lub bardziej wyraźne ślady starszego, znacznie bardziej skomplikowanego systemu spółgłosek właściwych, w którym istniały:

• szczelinowe bezdźwięczne S: f, s, š, ś, x, xʷ,
• zwarte i afrykaty bezdźwięczne T: p, t, c, č, ć, tl͡, k, kʷ,
• zwarte i afrykaty dźwięczne preglottalizowane D: b, d, ʒ, ǯ, ʒ́, dl͡, g, gʷ,
• zwarte i afrykaty dźwięczne aspirowane DH: bʱ, dʱ, ʒʱ, ǯʱ, ʒ́ʱ, dl͡ʱ, gʱ, gʷʱ,
• zwarte i afrykaty dźwięczne prenazalizowane ND: ^mb, ⁿd, ⁿʒ, ⁿǯ, ⁿʒ́, ⁿdl͡, ^ŋg, ^ŋgʷ.

Uwaga: w postaciach etymologicznych podanych w Leksykonie każdej z tych spółgłosek odpowiada osobny symbol. Symbole dla spółgłosek zwarto-bocznych, preglottalizowanych, aspirowanych i prenazalizowanych są złożone i łatwo można domyślić się ich znaczenia.

Według autorów Leksykonu, w czasie rozwoju lembe zaszły kolejno następujące zmiany:

• przed dźwięczną preglottalizowaną rozwinęło się zwarcie krtaniowe,
• zwarte uległy ubezdźwięcznieniu przed frykatywnymi,
• s-
  afrykaty uległy ubezdźwięcznieniu i zaczęły być traktowane jako grupy spółgłosek ts, tš, tś,
• s-
  afrykaty prenazalizowane dały ns, nš, nś, w nagłosie s, š, ś, w wygłosie i przed szczelinową n,
• zwarcie w grupach ts, tš, tś odpadło po spółgłosce, przed zwartą, w nagłosie oraz w wygłosie,
• przed szczelinową odpadła szczelinowa z wyjątkiem pozycji między samogłoskami,
• nagłosowe prenazalizowane straciły element nosowy, element ten odpadł również po spółgłosce właściwej,
• przed spółgłoską zwartą i w wygłosie prenazalizowane utraciły element nienosowy (zwartą, afrykatę, szczelinową),
• labializacja odpadła przed spółgłoską właściwą, po spółgłosce i na końcu wyrazów, poza tym dała zwykłe w,
• nastąpiła progresywna asymilacja w grupie dźwięczna aspirowana + zwarta bezdźwięczna (np. *dʱt > dʱdʱ),
• nastąpiły pozostałe asymilacje, które miały charakter regresywny,
• afrykaty boczne utraciły zwarcie w nagłosie i po spółgłosce właściwej, zaś element boczny przed spółgłoską właściwą i w wygłosie,
• zanikła aspiracja dźwięcznych,
• w grupie trzech lub więcej spółgłosek ginęły środkowe,
• samogłoski długie skróciły się przed grupą spółgłosek, lub przed spółgłoską wygłosową.

Uwaga: wskutek wczesnego ubezdźwięcznienia w każdej pozycji, dawne s-afrykaty często nie są odróżnialne w lembe. Autorzy Leksykonu musieli posługiwać się dawną, nieznaną tradycją, wynikami badań porównawczych lub świadectwem nieznanych nam zapisów z dawniejszych faz rozwoju języka. W niektórych przypadkach rodzaju pierwotnej afrykaty nie da się ustalić z powodu braku postaci etymologicznej w Leksykonie.

Realizacje spółgłosek, które wypadły z systemu fonologicznego:

Uwagi:

• redukcja samogłosek nieakcentowanych w sąsiedztwie prenazalizowanych została zahamowana, zachowały się jednak formy oboczne,
• afrykaty niekiedy uprościły się do szczelinowych lub do bocznej l, czasami tylko zachowały się postacie oboczne,
• według autorów Leksykonu, wbrew pisowni w wymowie dopuszczalne są spółgłoski pomocnicze, np. nl realizowane jest [ndl], ŋs oznacza [ŋks], ŋd – [ŋgd], itd.

W nagłosie wyrazu dopuszczalne są jedynie następujące kombinacje spółgłosek:

• zwarcie krtaniowe przed samogłoską kardynalną (w piśmie lembe brak spółgłoski, wyraz rozpoczyna się od samogłoski),
• brak spółgłoski przed sylabicznym m, n, ŋ, l, r, ə, i, u + spółgłoska właściwa,
• pojedyncza dowolna spółgłoska,
• dwie spółgłoski, z których pierwszą jest frykatywna, a drugą zwarta (np. ft-, sk-, także np. sg- wymawiane [zg]),
• dwie spółgłoski, z których pierwsza jest spółgłoską właściwą, a druga należy do klasy R, H, I (np. tra-, kha-, sja-).

W śródgłosie wyrazu mogą się zejść (w piśmie) co najwyżej dwie spółgłoski, grupy typu RDR (np. [ndl]) są także zapisywane jako dwie spółgłoski. Jeżeli grupę stanowią dwie spółgłoski zwarte, muszą być zgodne co do dźwięczności (np. -kt-, -gd-; reguły asymilacji podano wyżej). Jeżeli pierwszą spółgłoską jest zwarta, a drugą szczelinowa lub przydech h, to zwarta jest bezdźwięczna (-ps-, -kx-, -th-); przy odwrotnej kolejności nie ma ograniczeń (możliwe są zarówno -sp-, jak i -sb- [zb]).

W wygłosie wyrazu dopuszczalne są jedynie następujące kombinacje:

• samogłoska kardynalna (brak spółgłoski końcowej),
• sylabiczne m, n, ŋ, l, r, ə, i, u po spółgłosce,
• samogłoska długa, dyftong lub kwazidyftong (krótki lub długi),
• pojedyncza dowolna spółgłoska właściwa, następująca po samogłosce krótkiej (nie po dyftongu).

Morfologia

Partykuły

Partykuły i afiksy właściwe mają strukturę CA, CI, SCA, SCI, HCA, HCI. Nie ulegają wymianom ilościowym. Jeżeli nie zawierają samogłoski kardynalnej, są niezmienne. Jeżeli zawierają samogłoskę kardynalną, upodabnia się ona do samogłoski rdzenia. Początkowe H zachowuje się jak w rdzeniach. W partykułach nie występują zwarte preglottalizowane.

Partykuły niewłaściwe mają strukturę zwykłych rdzeni nominalno-werbalnych, od których różnią się niestałą samogłoską kardynalną i brakiem akcentu.

Rdzenie nominalno-werbalne

W języku lembe wyróżniamy 3 rodzaje rdzeni nominalno-werbalnych: lekkie (dwuspółgłoskowe), ciężkie (trójspółgłoskowe) i reduplikowane (czterospółgłoskowe). Wbrew nazwie istnieje szereg rdzeni czterospółgłoskowych, które choć zachowują się jak rdzenie reduplikowane, mają 4 różne spółgłoski. Autorzy Leksykonu określają je wszystkie jako zapożyczone.

Rdzenie podlegają apofonii, dlatego rekonstruuje się je tutaj w postaci zwanej postacią bazową. Postać bazowa posiada kilka ograniczeń.

• Początkową spółgłoską rdzenia według autorów Leksykonu nie może być r. Występuje ono jednak w dość licznych wyrazów zapożyczonych.
• W rdzeniu nie mogą wystąpić dwie zwarte preglottalizowane, z wyjątkiem nielicznych rdzeni reduplikowanych.
• Jeżeli jedną ze spółgłosek rdzenia jest zwarta bezdźwięczna, to sąsiednią spółgłoską nie może być dźwięczna aspirowana. Wykluczone są zatem rdzenie o budowie *TADH, *DHAT, *TADHAC itd., ale dozwolone są TACADH i DHACAT.

Formą bazową rdzeni lekkich jest CAC; odpowiada jej postać wyrazu podana jako hasło w Leksykonie. W innych formach rdzenie takie mogą wystąpić także na stopniu redukcji jako CC. Rdzenie ciężkie mają postać bazową CACAC, występują także w postaciach CACC, CCAC, czasem CCC – gdy środkowa spółgłoska ulega wokalizacji. Jako hasło funkcjonuje postać CACAC lub CACC (zob. niżej). Rdzenie reduplikowane mają budowę CACCAC (uważamy je za dwusylabowe i nie rekonstruujemy samogłoski po drugiej spółgłosce). Zasadniczo nie ulegają one apofonii (zob. jednak niżej).

Lembe jest zasadniczo językiem aglutynacyjnym. Do rdzeni przyłączane są odpowiednie afiksy, na ogół jednofunkcyjne, o postaci przodówek i końcówek. Daną formę charakteryzują jednak nie tylko afiksy: konieczne jest podanie miejsca akcentu oraz postaci apofonii rdzenia.

Czasowniki

W lembe nie istnieją środki formalne, umożliwiające odróżnienie czasowników od rzeczowników czy przymiotników. Rozróżnianie tych podklas ma głównie podstawę semantyczną. Odmiana czasowników uwzględnia następujące kategorie gramatyczne:

• osoby przedmiotu i podmiotu; w lembe odróżnia się 3 osoby, przy czym istnieje pierwsza osoba ekskluzywna i inkluzywna,
• liczby: istnieją liczby pojedyncza, podwójna i mnoga,
• czasu: rozróżnia się czas przeszły, teraźniejszy i przyszły; czas teraźniejszy istnieje tylko w aspekcie niedokonanym,
• trybu: oprócz trybu orzekającego istnieje tryb rozkazujący i szereg konstrukcji opisywanych jako tryb przypuszczający,
• strony: istnieją strony czynna, bierna, zwrotna i wzajemna,
• aspektu: istnieje aspekt niedokonany i dokonany; kategoria ta jest ściśle powiązana z kategorią czasu.

Formy czasownika są tworzone od 8 form zasadniczych. Są to następujące formy:

1. forma leksykalna, którą jest niedokonana forma trybu rozkazującego 2sg. (imperativus) – goły rdzeń zakończony na spółgłoskę lub sonant,
2. forma czasu teraźniejszego zawierającą końcówkę samogłoskową,
3. rzeczownik odsłowny (gerundium), z akcentowaną końcówką -é, -á lub -ó,
4. bezafiksowa forma dokonana czasu przeszłego (praeteritum perfectivum), z akcentowaną przodówką é-, á- lub ó-,
5. forma dla 3. osoby przedmiotu tegoż czasu,
6. forma dokonana trybu rozkazującego (imperativus futuri),
7. bezafiksowa postać czasu przyszłego dokonanego (futurum perfectivum) z prefiksem ép-, áp-, óp-, i końcówką -e, -a, -o;
8. imiesłów (participium) z akcentowanym formantem -té, -tá lub -tó.

Za w pełni regularne uważa się rdzenie zawierające wyłącznie spółgłoski zwarte bezdźwięczne. Wszystkie rdzenie reduplikowane są również w pełni regularne. Poniżej zebrano w tabeli regularne formy bazowe:

W formach bazowych miejsce akcentu jest stałe u wszystkich czasowników:

• w formacjach czasu teraźniejszego akcent pada na pierwszą sylabę rdzenia,
• w formacjach perfectivum (futurum, praeteritum) akcent pada na przedrostek,
• w formacji gerundium akcent pada na drugą sylabę rdzenia,
• w participium akcent pada na przyrostek.

Pierwszą z nich jest forma słownikowa czasownika (równa formie bazowej), która pełni rolę trybu rozkazującego (czasu teraźniejszego, aspektu niedokonanego) 2 osoby liczby pojedynczej.

Drugą formę zasadniczą tworzy się od formy bazowej, dodając samogłoskę kardynalną. Przy tym:

• miejsce akcentu zwykle nie ulega zmianie, np. tak – táka,
• dyftong wymienia się do samogłoski krótkiej + spółgłoska, np. fau – fáwa,
• rdzenie lekkie wzdłużają samogłoskę i akcentują drugą morę przed dźwięczną (dawniej glottalizowaną), np. pad – paáda,
• w rdzeniach lekkich możliwe są wymiany s, š, ś : ts, tš, tś, np. kos – kótso,
• w rdzeniach lekkich możliwe są wymiany l do tl lub dl (z wzdłużeniem lub bez), np. tol – toódlo, sel – sétle, gwol – gwódlo,
• w rdzeniach lekkich możliwe są wymiany k, g, ŋ : kw, gw, ŋw, np. pek – pékwe, peŋ – péŋwe;
• w rdzeniach lekkich możliwe są wymiany m, n, ŋ : mb, nd, ŋg, np. taŋ – táŋga, fem – fémbe,
• w niektórych rdzeniach lekkich zachodzi wymiana n : nl, np. pan – pánla,
• czasowniki z jedną długą samogłoską w formie podstawowej zmieniają tylko miejsce akcentu: paá – páa,
• w regularnych rdzeniach ciężkich wypada samogłoska nieakcentowana w drugiej sylabie, np. kátap – kátpa,
• wypadnięcie samogłoski może powodować powstanie dyftongu: kájak – káika,
• w rdzeniach ciężkich możliwe są uproszczenia i upodobnienia spółgłosek, np. sátsad – sásda, gádax – gátxa, tópod – tóbdo,
• w rdzeniach ciężkich samogłoska długa skraca się, np. paádak – pátka,
• skrócenia nie ma jednak w formach z sonorantem, np. haádr – haádra,
• redukcja drugiej samogłoski w rdzeniach ciężkich nie następuje, gdy drugą spółgłoską jest prenazalizowana, np. fámbak – fámbaka,
• w rdzeniach ciężkich obowiązują wymiany końcowych m, n, ŋ : mb, nd, ŋg po samogłosce, która nie wypada, np. bátan – bátanda,
• końcowy sonant zmienia swój charakter z sylabicznego na spółgłoskowy, czego nie notuje ortografia, np. bérn – bérne, nótr – nótro;
• końcowe -i, -u, -ə wymieniają się do j, w, h, np. kótu – kótwo, káti – kátja, táwi – táuja, gábə – gápha,
• długi dyftong wymienia się do samogłoski krótkiej + spółgłoska, np. toóu – tówo,
• jednosylabowe rdzenie ciężkie wzdłużają samogłoskę: bak – baáka.

Apofonia rdzeni jest rezultatem redukcji samogłosek nieakcentowanych. Pierwszym etapem było odpadnięcie końcowych samogłosek (te, które pozostały, miały akcent poboczny, i są dziś uważane za końcówki) – w rdzeniach reduplikowanych wypadła także samogłoska po pierwszej części (po drugiej spółgłosce). W drugim etapie wypadały samogłoski nieakcentowane według następujących reguł:

• odpadała samogłoska poakcentowa, jeżeli po niej następowała sylaba (*kátapa > *kátpa),
• odpadała samogłoska przedakcentowa, jeśli poprzedzała ją sylaba (*katapatá > kataptá),
• odpadały samogłoski słabe, otoczone przez inne samogłoski nieakcentowane i oddzielone od nich pojedynczymi spółgłoskami,
• odpadały nieakcentowane samogłoski w sąsiedztwie dźwięków klas R, H, I; rozróżnia się tu redukcję prostą (ai > i), dwustronną (aja > i) i samprasarana (ja > i; por. *ápajat > ápit, ale *ápatak > áptak),
• spółgłoski prenazalizowane hamowały odpadnięcie sąsiadujących samogłosek (ápandak pozostało, choć *ápatak > áptak),
• w participium samogłoska w sąsiedztwie prenazalizowanej wypadała lub nie, stąd formy oboczne (lambatá ~ lamtá),
• odpadała nagłosowa nieakcentowana samogłoska, jeżeli powstawała dozwolona grupa spółgłosek (*seté > ste; samogłoska między szczelinową a dźwięczną preglottalizowaną pozostawała i wzdłużała się: *śedés > śeedés).

W wyniku działania podanych powyżej reguł i innych procesów fonetycznych doszło do powstania szeregu odchyleń od regularnego schematu, charakterystycznego przede wszystkim dla rdzeni zawierających spółgłoski zwarte bezdźwięczne.

1. Rdzenie zawierające dawne spółgłoski dźwięczne aspirowane powodują regularne:

• udźwięcznienie przedrostka w futurum (*bhoš-: óbboš; *ghebh-: ébgeb; *bhog-: óbbog; *gwhomb-: óbgom; *bhosok-: óbbosok; *dhaxaš-: ábdaxaš; *ghadhax-: ábgadax; *bhexedh-: ébbexed; *ghedhebh-: ébgedeb; *bhadak-: ábbaadak; *bhabaś-: ábbaabaś; *dhegebh-: ébdeegeb; *dheśeb-: ébdeśeb; *bhoghod-: óbbogod; *ghabhah-: ábgabə);
• udźwięcznienie przyrostka w participium (*ghebh-: gebdé; *bodh-: boddó; *sebh-: sebdé; *gwodlh-: gwoldó; *tosodh-: tosoddó; *śašadh-: śašaddá; *bhexedh-: bexeddé; *ghedhebh-: gedebdé; *gaxagh-: gaxagdá; gobhodh-: goboddó; *pedegh-: peedegdé; *šababh-: šaababdá; *dhegebh-: deegebdé; *legedh-: llgeddé);
• ubezdźwięcznienie w praes. i futurum z końc. (*ghadhax-: gátxa, ábgatxa; *dadhas-: dátsa, ábdatsa; *xoghof-: xókfo, ópxokfo; *ghabhah-: gápha, ábgapha);
• ubezdźwięcznienie w praet. (*bhosok-: ópsok; *dhaxaš-: átxaš; *bhexedh-: épxed; *dheśeb-: étśeb);
• ubezdźwięcznienie w praet, tylko w formach z końcówkami (*bhoš-: ópšo).

2. Rdzenie zawierające dawne spółgłoski preglottalizowane wzdłużają samogłoskę (lub sonant) w sylabie otwartej przed tą spółgłoską. Szczegółowe reguły nie są potrzebne, zmiana jest łatwo przewidywalna i nie jest uważana za nieregularną. Wzdłużenie może występować w następujących formach:

• imperativus praesentis, gerundium, imperativus futuri i participium (*padak-: paádak, paadák, áppaadak, paadaktá; *xogot-: xoógot, xoogót, ópxoogot, xoogottó; *kedeš-: keédeš, keedéš, épkeedeš, keedešté; *śedes-: śeédes, śeedés, épśeedes, śeedesté; *bhadak-: baádak, baadák, ábbaadak, baadaktá; *bhabaś-: baábaś, baabáś, ábbaabaś, baabaśtá; *pedegh-: peédeg, peedég, éppeedeg, peedegdé; *šababh-: šaábab, šaabáb, ápšaabab, šaababdá; *dhegebh-: deégeb, deegéb, ébdeegeb, deegebdé; *legedh-: leéged, llgéd, épllged, llgeddé);
• praesens, gerundium i futurum (*pad-: paáda, paadá, áppaada; *šeg-: šeége, šeegé, épšeege; *bhog-: boógo, boogó, óbboogo; *todl-: toódlo, toodló, óptoodlo; *tsadl-: saádla, saadlá, ápsaadla; *leg-: leége, llgé, épllge);
• imperativus praesentis, praesens i gerundium (*hadar-: haádr, haádra, əədár);
• praeteritum w przedrostku, tylko w formach bezkońcówkowych (*gat-: aágat; *bef-: eébef; *bodh-: oóbod; *dlex-: eédlex; *dlats-: aádlas; *gwodlh-: oógwol);
• praeteritum w przedrostku, we wszystkich formach (*dlamb-: aádlamba; *borok-: oóbrko; *beren-: eébrene; *baˀak-: aábəka);
• praeteritum w rdzeniu, tylko w formach z końcówką (*topod-: ótpoodo; *kaxad-: ákxaada; *šosod-: óšsoodo; *dheśeb-: étśeebe; *bhoghod-: óbgoodo; *satab-: ástaaba; *foghog-: ófgoogo; *satsad-: ássaada; *ereb-: eéreebe);
• futurum, w formach z końcówką (*ereb-: éprrbe).

W rdzeniach tego typu zachodzą także:

• udźwięcznienie w praesens i futurum (*topod-: tóbdo, óptobdo; *satab-: sádba, ápsadba);
• udźwięcznienie w praeteritum (*padak-: ábdak; *kedeš-: égdeš; *pedegh-: ébdeg);
• udźwięcznienie w praeteritum z końcówkami (*pad-: ábda; *todl-: ódlo);
• udźwięcznienie przedrostka w fut. (*gat-: ábgat; *bef-: ébbef; *bodh-: óbbod; *dlex-: éblex; *dlats-: áblas; *gwodlh-: óbgol; *dlamb-: áblam; *dakap-: ábdakap; *dafat-: ábdafat; *bekeš-: ébbekeš; *dofox-: óbdofox; *dadhas-: ábdadas; *gaxagh-: ábgaxag; *gobhodh-: óbgobod; *borok-: óbbrk; *gadhar-: *ábgadr; *beren-: ébbern; *baˀak-: ábbək);
• ubezdźwięcznienie w praesens i futurum (*padak-: pátka, áppatka; *xogot-: xókto, ópxotko; *kedeš-: kétše, épketše;*śedes-: śétse, épśetse; *bhadak-: bátka, ábbatka; *bhabaś-: bápśa, ábbapśa; *xoghof-: xókfo, ópxokfo);
• ubezdźwięcznienie w praeteritum (*dakap-: átkap; *dafat-: átfat; *bekeš-: épkeš; *dofox-: ótfox; *gaxagh-: ákxag);
• ubezdźwięcznienie w formach praeteritum z końcówkami (*gat-: ákta; *bef-: épfe);
• ubezdźwięcznienie w participium (*pad-: pattá; *šeg-: šekté; *bhog-: boktó; *leg-: lkté; *topod-: topottó; *kaxad-: kaxattá; *šosod-: šosottó; *dheśeb-: deśepté; *bhoghod-: bogottó; *satab-: staptá; *foghog-: fgoktó; *satsad-: satsattá; *ereb-: rpté).

3. Rdzenie zawierające spółgłoski frykatywne są nieregularne tylko wtedy, gdy frykatywna występuje w pierwszej sylabie (1S), gdy jest to jedyny rodzaj nieregularności (w dalszych sylabach mogą wystąpić dźwięczne aspirowane, w trzeciej sylabie możliwe są preglottalizowane), gdy drugą spółgłoską nie jest preglottalizowana, i gdy drugą spółgłoską nie jest inna frykatywna (ale w trzeciej może wystąpić). Zachodzą tu następujące nieregularności:

• redukcja w gerundium rdzeni lekkich 1S (*set-: ste; *sebh-: sbe, choć *tak-: taká; *śas-: śasá);
• redukcja w gerundium i participium rdzeni ciężkich 1S (*fopok-: fpok, fpoktó; *sekeš-: skeš, skešté; *xoghof-: xgof, xgoftó; *śadhabh-: śdab, śdabdá; *satab-: stab, staptá; foghog-: fgog, fgoktó, choć *pešet-: pešét, pešetté).

Wyróżniamy następujące rodzaje odchyleń od regularnej apofonii rdzenia:

• dawne afrykaty, afrykaty boczne i spółgłoski prenazalizowane dopuszczają nietypowe wymiany spółgłosek rdzenia,
• szczególnie dużo odchyleń powoduje obecność spółgłosek niewłaściwych i labializowanych.

Umownie oznacza się tylko nieregularności związane ze spółgłoskami frykatywnymi (S), afrykatami (C), afrykatami bocznymi (L), spółgłoskami labializowanymi (W), prenazalizowanymi (N), sonorantami (R), laryngalnymi (H) i półsamogłoskami (I). Symbol nieregularności umieszcza się po cyfrze oznaczającej pozycję spółgłoski w rdzeniu, np. 2C to rdzeń zawierający pierwotnie afrykatę na pozycji drugiej. Stosuje się także oznaczenia kombinowane NL (dla *ndl), SW (dla *xʷ), NW (dla *ŋgʷ), RW (dla *ŋʷ). Rdzenie 1S2S są regularne.

Liczebniki

Liczebniki główne

• 0 – not
• 1 – wan
• 2 – tag
• 3 – kam
• 4 – naá
• 5 – dan
• 6 – maf, kámu, danwán
• 7 – au, dantág
• 8 – hag, nau, dankám
• 9 – kap, dannaá
• 10 – al
• 11 – laf
• 12 – tal
• 13 – alkám
• 14 – alnaá
• 15 – aldán
• 16 – almáf, aldanwán
• 17 – aláu, aldantág
• 18 – alág, aldankám
• 19 – alkáp, aldannaá
• 20 – fau
• 21 – fauwán
• 22 – fautág
• 23 – faukám
• 24 – faunaá, tálu, táktal
• 25 – faudán
• 26 – faumáf, faudanwán
• 27 – fawáu, faudantág
• 28 – fawág, faudankám
• 29 – faukáp, faudannaá
• 30 – fawál, kámal
• 40 – táfu
• 50 – tafwál, dánal
• 60 – kámfu, máfal, dántal
• 70 – kamfuwál, áwal
• 80 – náfu, hágal
• 90 – nafwál, kápal
• 100 – daf
• 110 – dafál, daf ta al
• 120 – daffáu, daf ta fau, által, méddef, tagmáfal, tagdántal
• 144 – daftafunaá, daf ta tafunaá, gérdef
• 200 – tágdaf
• 300 – kámdaf
• 400 – naádaf
• 500 – dándaf
• 600 – máfdaf
• 700 – áudaf
• 800 – hágdaf
• 900 – kábdaf
• 1000 – mai

Słownik

A

• aá (*ˀaha) – mieć
• al – dziesięć
• alág – osiemnaście
• álak (*ˀalakʷa) – łabędź
• aláu – siedemnaście
• aldán – piętnaście
• aldankám – osiemnaście
• aldannaá – dziewiętnaście
• aldantág – siedemnaście
• aldanwán – szesnaście
• alkám – trzynaście
• alkáp – dziewiętnaście
• álkari – stado łabędzi (coll.)
• almáf – szesnaście
• alnaá – czternaście
• által – sto dwadzieścia
• ámbarari – losy, dzieje (coll.)
• ámbr (*ˀa^mbara) – los
• ar – obok, poza, i
• átn – człowiek
• átnari – ludzie (coll.)
• au – siedem
• áudaf – siedemset
• áwal – siedemdziesiąt

B

• ban (*^mbaⁿda) – wiązać; zmuszać
• ban (*^mbaⁿda) – więzienie; przymus
• bal (*bʱala) – moc
• bar (*^mbara) – mieszkanie
• bátan (*^mbataⁿda) – walczyć
• bérex (*ˀberexe) – siła
• bójl (*ˀbojolo) – rżeć

D

• daf (*dʱafa) – sto
• dafál – sto dziesięć
• daffáu – sto dwadzieścia
• dak (*ⁿdaka) – dać do ręki, wręczyć, podać
• dak (*ⁿdaka) – bitwa
• dákri – bitwy; wojna (coll.)
• dan (*dʱana) – pięć
• dánal – pięćdziesiąt
• dándaf – pięćset
• dankám – osiem
• dannaá – dziewięć
• dantág – siedem
• dántal – sześćdziesiąt
• danwán – sześć
• déjl (*ⁿdejele) – oddanie
• déjŋ (*ˀdejeŋe) – niebo bezchmurne
• der (*ⁿdere) – człowiek
• dójr (*ˀdojoro) – dzień
• dol (*ˀdolo) – głowa
• dor (*ⁿdoro) – kraj
• dórri – kraje (coll.)
• dówr (*ˀdoworo) – ciemny
• du (*ⁿdu) – w dół

E

• em (*ˀe^mbe) – chwytać

F

• fájak – mówić
• fau – być (chwilę)
• fau – dwadzieścia
• faudán – dwadzieścia pięć
• faudankám – dwadzieścia osiem
• faudannaá – dwadzieścia dziewięć
• faudantág – dwadzieścia siedem
• faudanwán – dwadzieścia sześć
• faukám – dwadzieścia trzy
• faukáp – dwadzieścia dziewięć
• faumáf – dwadzieścia sześć
• faunaá – dwadzieścia cztery
• fautág – dwadzieścia dwa
• fauwán – dwadzieścia jeden
• fawág – dwadzieścia osiem
• fawál – trzydzieści
• fawáu – dwadzieścia siedem
• fówl – jasnoczerwony

G

• gálad (*ˀgaladʱa) – drzewo
• gáldari – niewielki las, gaj (coll.)
• gásr (*gʱasra) – bardzo
• gat (*ˀgata) – tamować
• gátak (*^ŋgataka) – przybyć
• geb (*gʱebʱe) – dać, sprawić, by ktoś miał (także przen.)
• ger (*ˀgere) – wielki, wspaniały; stary
• gérdef – sto czterdzieści cztery
• gol (*^ŋgolo) – magia
• gólri – czary (coll.)
• gwok (*^ŋgʷoko) – połykać
• gwor (*g^ɦworo) – gorący (także wor)

H

• ha – mieć (czasownik posiłkowy)
• hag (*hagʱa) – osiem
• hágal – osiemdziesiąt
• hágdaf – osiemset
• har – w górę
• hári – mienie, rzeczy należące do kogoś (coll.)
• hártandu (*hara ta ⁿdu) – w górę i w dół; hártandu ho – podskakiwać
• he – być (czasownik posiłkowy)
• héjes – mgła
• héru – pan
• ho – robić (czasownik posiłkowy)

J

• jaf – owoc
• jau – iść
• jáwak – jechać

K

• kábdaf – dziewięćset
• kájak – kopać (nogą)
• kal – błyszczeć
• kam – trzy
• kámal – trzydzieści
• kámdaf – trzysta
• kámfu – sześćdziesiąt
• kamfuwál – siedemdziesiąt
• kámu – sześć
• kap – dziewięć
• kápal – dziewięćdziesiąt
• kásan (*kasaⁿda) – pisać
• kátap – czytać
• káti – bawić się
• kéjr – ciąć
• kwénet (*kʷenete) – mówić, odzywać się

L

• laf – jedenaście
• lakr (*ˀdlakara) – łza
• láwr – złoty
• leg (*leˀge) – zbierać
• léjn – zbiornik wodny, staw, jezioro
• lem (*ˀdle^mbe, także *ˀdle^ŋgʷe) – język
• leŋ (*le^ŋge) – rodzić się
• lep (*ⁿdlepe) – kleić
• lok – żmija
• los – kwiat

M

• maf – sześć
• máfal – sześćdziesiąt
• máfdaf – sześćset
• mai – tysiąc
• máiri – tysiące, mnóstwo (coll.)
• májak – ostry, przeszywający
• mákl – miecz
• man – dobry (moralnie)
• mánri – dobrzy (ludzie; coll.)
• med (*medʱe) – średni, średniej wielkości
• méddef – sto dwadzieścia
• médu (*medʱewe) – miód pitny
• méjr – klejnot
• mel – miłość; kochać
• méled (*meledʱe) – przyjaciel
• men – teraz
• men – myśleć
• ménl – niebo
• mésl – siodło
• mor – ciemny

N

• naá (*naha) – cztery
• naádaf – czterysta
• náfu – osiemdziesiąt
• nafwál – dziewięćdziesiąt
• nan (*naⁿda) – dolina
• nándari – doliny (w przec. do gór; coll.)
• nar – ogień
• nárri – obóz (coll.)
• nau (*nahawa) – osiem
• náwak – karzeł
• náwas – parabola, łuk
• néjek (*nejekʷe) – biały
• nen – woda
• nétpr (*netepere) – nietoperz
• nójod (*nojoˀdo) – panna na wydaniu
• nóndi (*noⁿdojo) – nędza
• not – zero, nic
• nótri – pustka, nicość (coll.)

O

• órdori – góry (coll.)
• órn – drzewo
• órod (*ˀorodʱo) – góra
• óšot – forteca
• óštori – fortece, umocnienia graniczne (coll.)

P

• páln – daleki
• pei – pić
• pek (*pekʷe) – piec
• pel – otaczać
• pex – pchać

R

Uwaga: wszystkie wyrazy zaczynające się na r- są obcego pochodzenia

• ram (*ra^mba) – mur
• ran (*raⁿda) – wędrować
• ránat – nurt
• ráš – róg
• ráwak – demon
• réjem (*reje^mbe) – milion
• réjemberi – miliony, wielka liczba (coll.)
• réjeŋ (*reje^ŋge) – zimny
• réjl – blask
• rók (pl. irreg. rókki) – koń
• rom – trąbić
• rómn – podnosić się
• ron (*roⁿdo) – strop
• róni – czerwony
• rówm – wschód (kierunek)

S

• saŋ (*sa^ŋga) – tłum
• sáŋgari – tłumy, ciżba, motłoch (coll.)
• sáwr – obrzydliwy
• séjl – poświata
• séwn – mleko
• sok (*sokʷo) – śledzić
• sol – hełm
• sórn – orzeł
• sówob (*sowoˀbo) – woda

Š

• šárn – kamień
• šáwr (*čawara) – byk
• šéjr – ciek wodny, rzeka
• šéjek – sok; wilgoć
• šéjen (*šejeⁿde) – śmiać się
• šérek – krew
• šówl – wiatr

Ś

• śas – kosić

T

• ta – i
• táfu – czterdzieści
• táfuri – wojsko (ustawione po 40 żołnierzy, coll.)
• tafwál – pięćdziesiąt
• tag (*taˀga) – krótki
• tag (*taˀga) – dwa
• tágdaf – dwieście
• tagdántal – sto dwadzieścia
• tagmáfal – sto dwadzieścia
• tágri – pary taneczne (coll.)
• tak – brać
• táktak – stukać
• táktal – dwadzieścia cztery
• tal – koniec
• tal – dwanaście
• tálat – płaszczyzna, równina
• tálu – dwadzieścia cztery
• taŋ (*ta^ŋga) – dotykać
• tásr – wierzba
• táwr – las
• téjl – róg, szpic
• tol – wyspa
• tówom (*towo^mbo) – dolina
• tówr – władza, panowanie

W

• wájl – półmrok
• wáju – wiać
• wákas – pokazać
• wan – jeden
• wánri – wszyscy (coll.)
• was – być (stale)
• wéjeŋ (*weje^ŋge) – piana
• wen – dziewczyna
• wok (*ŋʷoko) – smażyć
• wor – gorący (także gwor)

X

• xandaŋ (*xaⁿda^ŋga) – wyciągać
• xaŋ (*xa^ŋga) – śpiewać
• xómbr (*xo^mboro) – rzadki
• xótn – łasica