Wersja z 2017-03-30

Grzegorz Jagodziński

Aspekt

1. Pojęcie aspektu
2. Czasowniki ruchu
3. Rodzaje czasowników częstotliwych
4. Częstotliwe czasowniki ruchu

Aspekt niedokonany i dokonany

Czasowniki ruchu

W języku polskim istnieje grupa czasowników niedokonanych wyrażających ruch odbywający się w określonym kierunku (do każdego z nich można dołączyć pytanie dokąd?). Do grupy tej należą: biec / biegnąć, ciągnąć, frunąć, gnać / gonić, iść, jechać, lecieć, leźć, mknąć, nieść, pełznąć, płynąć, wieść, wieźć, wlec. Ich dokonane odpowiedniki tworzone są przy pomocy przedrostka po~ (pobiec / pobiegnąć, pociągnąć, pofrunąć, pognać / pogonić, pójść, pojechać, polecieć, poleźć, pomknąć, ponieść, popełznąć, popłynąć, powieść, powieźć, powlec) i często (choć nie zawsze) oznaczają nie zakończenie, ale rozpoczęcie czynności (np. z informacji, że ktoś poszedł wnioskujemy, że jest w ruchu), czasami jednocześnie rozpoczęcie i zakończenie (pojechał do kuzyna może oznaczać nie tylko, że rozpoczął podróż, ale również, że ją już zakończył).

Tylko rozpoczęcie stanu oznajmiają czasowniki oznaczające uczucia (pokochać oznacza zacząć kochać, podobnie polubić oznacza zacząć lubić), podczas gdy w większości innych przypadków czasownik dokonany oznacza tylko zakończenie czynności (np. przeczytać oznacza zakończyć czytanie).

Czasowniki częstotliwe

Zagadnienie czasowników częstotliwych (iteratywnych) jest ściśle związane z zagadnieniem aspektu, zarówno w sensie formalnym (słowotwórczym), jak i semantycznym.

W języku polskim czasowniki częstotliwe nie tworzą osobnej wartości kategorii „aspekt” (nie istnieje więc trzeci aspekt częstotliwy, obok niedokonanego i dokonanego). Są to czasowniki niedokonane jednoaspektowe, tj. nie mające odpowiedników dokonanych.

Czasowniki częstotliwe mogą być tworzone zasadniczo tylko od prostych (bezprzyrostkowych i bezprzedrostkowych) czasowników o aspekcie niedokonanym. Mechanizm słowotwórczy leżący u podstaw tego procesu jest dość jednolity (choć w szczegółach może być różny dla różnych czasowników). Można go zilustrować w następujący sposób:

Strzałki na schemacie ilustrują powiązania słowotwórcze, a nie semantyczne (dlatego pisywać nie jest w żadnym wypadku częstotliwym odpowiednikiem zapisywać, ale jest jedynie odpowiednikiem pisać). Jak widać, tworzenie czasownika częstotliwego od czasownika podstawowego następuje według tego samego schematu, co tworzenie czasownika niedokonanego od przedrostkowego, pochodnego czasownika dokonanego (niestanowiącego pary do czasownika podstawowego).

Z czysto formalnego punktu widzenia dodanie przedrostka do czasownika częstotliwego (który z natury jest niedokonany) prowadzi do utworzenia innego, pokrewnego czasownika niedokonanego (pisywać : zapisywać). Właściwość tę można by uznać za wyróżnik prawdziwych czasowników częstotliwych. Dodanie przedrostka do innego czasownika niedokonanego (niebędącego czasownikiem częstotliwym) prowadzi do utworzenia czasownika dokonanego, bądź pokrewnego (pisać : zapisać), bądź też stanowiącego dokonany odpowiednik czasownika prostego (pisać : napisać).

Ograniczenia słowotwórcze zilustrowane powyższym schematem sprawiają, że ilość czasowników częstotliwych jest ograniczona. Nie można tworzyć odrębnych czasowników częstotliwych od prostych czasowników dokonanych (np. rzucić) ani od czasowników dwuaspektowych (np. aresztować), nie można też ich tworzyć od czasowników z przedrostkami (np. zapisać). Dodatkowo istnieje jeszcze jedno ograniczenie: wielu potencjalnych czasowników częstotliwych po prostu się nie używa. Nie istnieje tu żadna dodatkowa reguła ograniczająca, decyduje tylko zwyczaj językowy.

Jeżeli od danego czasownika nie można utworzyć formy częstotliwej z przyczyn słowotwórczych, albo też jeśli zwyczaj językowy wyklucza użycie formy możliwej do utworzenia, wówczas znaczenie częstotliwe wyraża zwykły czasownik niedokonany (jeśli istnieje taka potrzeba, z odpowiednim określeniem, np. teraz zapisywać : często zapisywać). Poza tym każdy czasownik niedokonany może przybierać znaczenie częstotliwe nawet wówczas, gdy odrębny czasownik częstotliwy daje się utworzyć. Z tego powodu pewne czasowniki częstotliwe (jak czytywać czy pijać) używane bywają rzadko, a nawet zdarza się, że niektórzy Polacy (szczególnie wśród młodego pokolenia) nie znają ich nawet w sposób bierny.

Wśród czasowników częstotliwych można wśród nich wyróżnić dwie wyraźne grupy semantyczne. Pierwszą stanowią czasowniki ruchu, drugą, wszystkie pozostałe.

Czasowniki ruchu

Wspólną cechą wielu wyżej wymienionych czasowników ruchu jest to, że istnieją odpowiadające im inne formy niedokonane wyrażające ruch bezkierunkowy (np. chodzić teraz po parku). Czasowniki te mogą wyrażać również ruch ukierunkowany, ale odbywający się wielokrotnie (np. chodzić do szkoły). Są wtedy właściwymi czasownikami częstotliwymi. Na ogół wskazuje na to także sposób ich tworzenia:

Wśród czasowników ruchu istnieją dwie wyraźne podgrupy morfologiczne: w pierwszej podgrupie czasownik podstawowy nie ma żadnego przyrostka, w drugiej ma przyrostek -ną-. Czasowniki częstotliwe w pierwszej podgrupie tworzone są z wymianą samogłoski rdzennej (np. wieźć : wozić) i z dodaniem przyrostka -i-. W drugiej grupie przyrostek -ną- wymieniany jest na -a-.

Można też dostrzec szereg osobliwości:

• należący tu czasownik frunąć przybiera również aspekt dokonany (zwłaszcza w języku dawnym i książkowym),
• czasownik biec ma też „regularną” (choć rzadszą) formę oboczną biegnąć i zachowuje się jak inne czasowniki z przyrostkiem -ną-,
• czasownik gonić był kiedyś częstotliwym odpowiednikiem gnać, dziś jest jego synonimem, stąd osobliwe słowotwórstwo,
• czasownik prowadzić odczuwany jest jako prosty, jednak w istocie zawiera wyjątkowy w języku polskim przedrostek pro-,
• poza podziałem stoją też czasowniki jechać i lecieć, które tworzą formy częstotliwe jeździć i latać w sposób nieregularny; formy z przedrostkami typu ujeździć mają znaczenie dokonane, natomiast gwarowe formy typu wylatać mają takie samo znaczenie jak literackie wylatywać,
• zwykle nieregularnie tworzy formy pokrewne niedokonane czasownik wlec, np. nawlec – nawlekać;
• oczekiwany czasownik mykać nie jest notowany w słownikach, występuje jednak w języku młodzieżowym, choć niekoniecznie w znaczeniu częstotliwym,
• nie istnieje dokonany odpowiednik sunąć ‘przemieszczać się’, oczekiwana forma posunąć ma inne, przechodnie znaczenie, jej niedokonanym odpowiednikiem jest posuwać.

Czasowniki w rodzaju biegać, chodzić mają dwa znaczenia (1. czasowniki jednokrotne wyrażające ruch bezkierunkowy, 2. czasowniki częstotliwe), dlatego też regularnie tworzy się od nich formy dokonane wyrażające ruch bezkierunkowy, odbywający się przez pewien czas: pojeździć, polatać, pochodzić, połazić, ponosić, powodzić, powozić, powłóczyć, pobiegać, pociągać, pofruwać, popełzać, popływać. I znów występują tu pewne osobliwości:

• pochodzić ma też całkiem inne znaczenie (‘być skądś’), jest wtedy czasownikiem niedokonanym bez pary dokonanej,
• powozić również bywa jednoaspektowe niedokonane, kiedy oznacza ‘kierować zaprzęgiem’,
• powodzić, pociągać występują sporadycznie w omawianym znaczeniu, częste są tylko niedokonane pociągać ‘wzbudzać pociąg’ i powodzić się ‘udawać się, mieć szczęście’,
• pomykać, spotykane w języku książkowym, jest niedokonanym odpowiednikiem pomknąć i tym samym jest pełnym synonimem mknąć.

Od czasowników jednokrotnych wyrażających ruch bezkierunkowy można teoretycznie utworzyć także czasowniki częstotliwe. Dziś do tej grupy należy tylko rzadko używany czasownik chadzać (np. godzinami chadzał bez celu po okolicy). Należący tu niegdyś ganiać poszerzył znaczenie z uwagi na przejście gonić do kategorii czasowników jednokrotnych. Do niedawna istniał także czasownik naszać.

Inne czasowniki częstotliwe

W poniższej tabeli zebrano pozostałe czasowniki częstotliwe, występujące we współczesnym języku polskim.

Osobliwości czasowników zebranych w tabeli:

• za dokonany odpowiednik być można uznać pobyć, jednak dodanie przedrostka ogranicza znacznie zakres znaczeniowy tego podstawowego czasownika;
• obok zagrać będącego parą aspektową do grać istnieje także zagrać ‘wykonać zagrywkę’, którego parą jest zagrywać;
• niedokonanymi odpowiednikami zjeść, wypić są także zjadać, wypijać;
• czasownik mieć właściwie nie tworzy pokrewnych form z przedrostkami; pomieć występuje bardzo rzadko.

Warto zwrócić uwagę na rodzinę czasownika siąść. Ma on przypisany aspekt dokonany, a jego parą niedokonaną jest siadać. Jak zawsze w takich wypadkach, dodanie przedrostka nie zmienia aspektu czasownika pokrewnego, dlatego wysiadać jest niedokonane, a wysiąść dokonane. Czasownik usiąść ma na ogół to samo znaczenie co siąść. Istnieje także czasownik wielokrotny siadywać, który nawiązuje też do czasownika siedzieć (por. parę wysiadywać – wysiedzieć). Jego znaczenie można związać z obiema podstawami: ‘siadać wiele razy’ lub ‘mieć zwyczaj siedzieć’.

Jak zaznaczono, czasowniki częstotliwe nie są zbyt często używane, a niektóre wręcz wychodzą z użycia. Mimo to w żywym języku spotyka się sporadycznie kilka innych form, nienotowanych w słownikach lub notowanych w innych znaczeniach, jak gryzać, lizywać, pytywać, sadzać ‘często sadzić rośliny’. Ku częstotliwemu znaczeniu dryfuje także krajać, stające się odpowiednikiem jednokrotnego kroić.

Tryb rozkazujący

Użycie aspektu z formami trybu rozkazującego ma głównie znaczenie stylistyczne, obie formy znaczą na ogół dokładnie to samo. Zwykle aspekt dokonany używany jest w formach twierdzących, aspekt niedokonany w przeczących, ale to tylko ogólna wskazówka, nie zawsze mająca zastosowanie.

Neutralne zgodnie z tą regułą byłyby na przykład:

• przeczytaj! - nie czytaj!
• weź! - nie bierz!
• odpowiedz! - nie odpowiadaj!
• usiądź! - nie siadaj!
• zacznij! - nie zaczynaj!

Tryb rozkazujący nie odnosi się tak naprawdę nigdy do czynności teraźniejszej, zatem na pewno nie na tym polega różnica. Chodzi przecież o wykonanie lub niewykonanie czynności, której nie robi się w tej chwili, a w każdym razie o zmianę stanu w przyszłości, choćby bardzo bliskiej. Nauczyciel, mówiąc rozgadanym uczniom „nie rozmawiajcie teraz!”, informuje ich tak naprawdę o tym, by w najbliższej przyszłości zaprzestali robienia tego, co robią obecnie.

Użycie formy niezgodnej z podaną regułą nadaje komunikatowi określony wydźwięk stylistyczny. Twierdząca forma niedokonana może (nie musi) mieć znaczenie mocnego rozkazu, może też wyrażać poirytowanie wydającego ten rozkaz. Dlatego w czasie przesłuchania wydajemy polecenie odpowiadaj!

Aspekt niedokonany trybu rozkazującego ma znaczenie nakazu wielokrotnego lub długotrwałego wykonywania czynności na pewno wtedy, gdy istnieje specjalna forma iteratywna obok zwykłej niedokonanej, tyle tylko, że takich poleceń używamy rzadko: bywaj!, miewaj!, pijaj!, jadaj! (np. kolacje jadaj minimum trzy godziny przed snem!).

Jeśli czasownik niedokonany jest jeden, takie znaczenie iteratywne lub duratywne może, ale nie musi być zawarte w rozkaźniku: „zapisuj!” i „zapisz!” mogą więc znaczyć dokładnie to samo. To prawda, że zapisanie pojedynczej informacji zostanie poprzedzone poleceniem „zapisz!”, ale też jest to normalna postać w większości sytuacji. Gdy zabraniamy nawet zapisania jednej litery, powiemy „nie zapisuj!”, zatem rzeczywiście różnica wcale nie musi dotyczyć czynności krótko / długo wykonywanej.

Całkiem oryginalnie zachowują się czasowniki ruchu, bo czasowniki wielokrotne chodzić, jeździć, nosić itd. (obok też niedokonanych, ale jednokrotnych iść, jechać, nieść itd.) oznaczają też ruch zmienny, nie w jednym kierunku, a nie tylko powtarzany (stąd chodzić ma własny odpowiednik iteratywny chadzać, dziś zresztą zanikający – dawniej istniał też naszać). Stąd i tryb rozkazujący chodź, jeźdź, noś na ogół ma znaczenie polecenia wykonywania czynności wielokrotnie, ale istnieją wyjątki. Zwłaszcza chodź ma często znaczenie jednokrotne.

Podobne uwagi odnoszą się także do 1. osoby liczby mnogiej. Np. „zapiszmy!” i „zapisujmy!” mogą znaczyć dokładnie to samo.