Przymiotniki i przysłówki

Część pierwsza

Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony

Spis treści

1. Deklinacja przymiotników
2. Stopniowanie przymiotników
3. Tworzenie regularnych przysłówków odprzymiotnikowych
4. Stopniowanie przysłówków odprzymiotnikowych
5. Tworzenie innych przysłówków

Deklinacja przymiotników

W języku polskim deklinacja przymiotników jest bardzo regularna w porównaniu z deklinacją rzeczowników. Właściwie istnieje tylko jeden model odmiany i jego nieznaczne modyfikacje wynikające z osobliwości polskiej ortografii, zależne od rodzaju spółgłoski kończącej temat. Cechą odmiany przymiotników jest brak odrębnej formy wołacza, który zawsze równy jest mianownikowi.

Formą słownikową jest mianownik liczby pojedynczej rodzaju męskiego (MW lp m). Może on kończyć się na:

• -y po spółgłoskach twardych i stwardniałych (z wyjątkiem l), np. pełny, młody, stary, duży,
• -i po spółgłoskach miękkich niestwardniałych, a także po k, g, l, np. wysoki, drogi, tani, diabli.

Identycznie brzmi biernik liczby pojedynczej rodzaju męskonieżywotnego (B lp m-nżyw.), np. widzę duży stół. Uwaga: należy pamiętać, że pisownia polska usuwa j kończące temat przed końcówką -i, stąd żmii, długoszyi.

Identyczne rozróżnienie występuje w następujących formach:

• -ym / -im (NMs lp m i n., C lm.), np. pełnym, młodym, starym, dużym; wysokim, drogim, tanim, diablim;
• -ych / -ich (DMs lm, B lm m-os.), np. pełnych, młodych, starych, dużych; wysokich, drogich, tanich, diablich;
• -ymi / -imi (N lm.), np. pełnymi, młodymi, starymi, dużymi; wysokimi, drogimi, tanimi, diablimi.

Mianownik i biernik liczby pojedynczej rodzaju nijakiego (MBW lp n.) ma końcówkę -e. Formalnie rzecz biorąc, końcówka ta dochodzi:

• do tematu przymiotników zakończonych na -y, -li, -(j)i, np. pełny – pełne, duży – duże, diabli – diable, żmii – żmije,
• do całej formy słownikowej przymiotników zakończonych na -i: wysoki – wysokie, drogi – drogie, tani – tanie.

Mianownik i biernik liczby mnogiej rodzaju niemęskoosobowego (MBW lm nm-os.) jest identycznie zbudowany.

Identyczne rozróżnienie występuje w następujących formach:

• -ego (D lp m i n., B lm m-os. i m-żyw.), np. pełnego, dużego, diablego, żmijego; wysokiego, drogiego, taniego;
• -ej (DCMs lp ż.), np. pełnej, dużej, diablej, żmijej; wysokiej, drogiej, taniej;
• -emu (C lp m i n.), np. pełnemu, dużemu, diablemu, żmijemu; wysokiemu, drogiemu, taniemu.

Mianownik rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej (MW lp ż.) ma końcówkę -a. Zachodzi tu innego rodzaju formalne rozróżnienie. I tak, przymiotniki o temacie.

• twardym i stwardniałym oraz zakończonym na j dodają -a do tematu, np. pełny – pełna, duży – duża, wysoki – wysoka (a nie *wysokia), diabli – diabla, długoszyi – długoszyja,
• miękkim (z wyj. j) dodają -a do formy słownikowej, np. tani – tania.

Identyczne rozróżnienie występuje w bierniku i narzędniku rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej (BN lp ż.), gdzie używa się końcówki -ą. Porównajmy:

• pełny – pełne – pełna – pełną, stary – stare – stara – starą, duży – duże – duża – dużą,
• wysoki – wysokie – wysoka – wysoką, drogi – drogie – droga – drogą,
• diabli – diable – diabla – diablą,
• żmii – żmije – żmija – żmiją,
• tani – tanie – tania – tanią.

Najwięcej kłopotu (także Polakom) sprawia forma mianownika liczby mnogiej rodzaju męskoosobowego (MW lm m-os.). Występują tu dwie końcówki, a wybór między nimi zależy od końcowej spółgłoski tematu. Często następują tu wymiany spółgłosek. Pewne przymiotniki nie tworzą w praktyce tej formy, gdyż nie odnoszą się w ogóle do osób.

Grupy deklinacyjne przymiotników

Wszystkie przymiotniki możemy podzielić na 4 grupy w zależności od końcówek w formie słownikowej i w formie mianownika liczby mnogiej rodzaju męskoosobowego.

-y – -i

Należy tu część przymiotników twardotematowych (typy 1, 2 i 4), z wyjątkiem zakończonych na -ry, -ki, -gi. Ponadto spośród przymiotników o tematach stwardniałych do omawianej grupy należą tylko duży i wszystkie przymiotniki zakończone na -szy (także formy stopnia wyższego i najwyższego). Występuje wymiana spółgłoski, czasem tylko w wymowie.

Uwagi:

1. W języku polskim nie ma przymiotników zakończonych na -fy, -zy, -zdy i dlatego brak odpowiednich rubryk w tabeli.
2. Przymiotnik błahy jest jedynym zakończonym na -hy. Nie jest on używany w odniesieniu do osób.
3. Zwracają uwagę dodatkowe zmiany samogłosek (a czasami i spółgłosek) w formach niektórych przymiotników, np. nieogarniony – nieogarnieni, gnieciony – gnieceni, wesoły – weseli.

-y – -y

Należą tu przymiotniki zakończone na -ry (typ 3, z wymianą spółgłoski) oraz pozostałe przymiotniki o tematach stwardniałych (typ 11, bez wymiany spółgłoski). W typie 11 forma MW lm m-os. jest równa formie słownikowej.

Uwaga: W języku polskim nie ma przymiotników zakończonych na -dży i dlatego brak odpowiedniej rubryki w tabeli.

-i – -y

Należą tu przymiotniki zakończone na -ki, -gi (typ 5, z wymianą spółgłoski).

-i – -i

Należą tu przymiotniki miękkotematowe niestwardniałe (typy 6, 7, 9, 10). Nie występuje wymiana spółgłoski, dlatego forma mianownika liczby mnogiej rodzaju męskoosobowego jest równa formie słownikowej.

Tak zwane formy krótkie przymiotnika czyli formy dawnej odmiany niezłożonej (z końcówkami rzeczownikowymi) zachowały się w języku polskim szczątkowo. Tu należy krótka forma mianownika liczby pojedynczej rodzaju męskiego takich przymiotników jak ciekawy – ciekaw, gotowy – gotów, łaskawy – łaskaw, nieświadomy – nieświadom, pełny – pełen, pewny – pewien, świadomy – świadom, wesoły – wesół, zdrowy – zdrów. Forma ta w zasadzie używana jest jedynie jako orzecznik. Istnieją także przymiotniki mające wyłącznie formę krótką i używane wyłącznie jako orzeczniki (a zatem nieodmienne przez przypadki), np. rad.

Formami krótkimi są także postacie wyrazów jeden, sam, wszystek, mój, twój, swój, nasz, wasz, a także formy rodzaju nijakiego jedno, samo, wszystko, przy czym odpowiednie formy długie nie istnieją. Wyrazy te mają odmianę przymiotnikową, choć gramatycy zwykle włączają je do innych klas wyrazowych.

Wreszcie dawne krótkie formy przymiotników ocalały w pewnych przysłówkach, o czym niżej.

Stopniowanie przymiotników

Stopniowanie zalicza się na ogół do zjawisk słowotwórczych, mimo że podlega mu regularnie większość przymiotników, a w wyniku tego zabiegu nie powstaje nowa jednostka wyrazowa, lecz jedynie formy danego wyrazu. Inni gramatycy podnoszą, że przy zabiegu tym wykorzystuje się typowe środki słowotwórcze, jak prefiksację czy kompozycję. Najsłuszniej chyba przyjąć, że stopniowanie jest zjawiskiem z pogranicza fleksji i słowotwórstwa.

Stopniowaniu nie podlegają w typowych przypadkach przymiotniki relacyjne (odrzeczownikowe), a jedynie przymiotniki jakościowe. Rozróżnia się stopień równy (equativus), wyższy (comparativus) i najwyższy (superlativus), słusznie byłoby mówić także o stopniu niższym i najniższym. Stopień równy to forma słownikowa przymiotnika, odmienna przez przypadki i rodzaje.

Istnieją 4 sposoby tworzenia stopnia wyższego.

• dodanie sufiksu -sz-y,
• dodanie sufiksu -ejsz-y,
• stopniowanie supletywne,
• stopniowanie opisowe przy pomocy przysłówka bardziej.

Sufiks -szy otrzymują przymiotniki:

• o temacie zakończonym na 1 spółgłoskę, np. gruby – grubszy, młody – młodszy, nowy – nowszy, stary – starszy,
• o temacie zakończonym na 1 spółgłoskę, z wymianami w rdzeniu, np. biały – bielszy, blady – bledszy, czerwony – czerwieńszy, drogi – droższy, długi – dłuższy, gorący – gorętszy, srogi – sroższy, tęgi – tęższy, ubogi – uboższy, wesoły – weselszy, zielony – zieleńszy,
• posiadające przyrostki -k, -ek, -ok następujące po pojedynczej spółgłosce; przyrostki te odpadają:
  • brzydki – brzydszy, ciężki – cięższy, giętki – giętszy, gładki – gładszy, krótki – krótszy, płytki – płytszy, prędki – prędszy, rzadki – rzadszy, słodki – słodszy, szybki – szybszy,
  • daleki – dalszy,
  • głęboki – głębszy, szeroki – szerszy.
• posiadające przyrostki -k, -ok następujące po pojedynczej spółgłosce; przyrostki te odpadają i następują różne inne zmiany, np. bliski – bliższy, cienki – cieńszy, lekki – lżejszy, niski – niższy, wąski – węższy, wysoki – wyższy,
• niektóre przymiotniki o temacie zakończonym na 2 spółgłoski, np. częsty – częstszy, prosty – prostszy, twardy – twardszy.

Sufiks -ejszy (ze zmiękczeniem poprzedzającej spółgłoski) otrzymują przymiotniki o temacie zakończonym na więcej spółgłosek, np. doniosły – donioślejszy, ładny – ładniejszy, łatwy – łatwiejszy.

Sufiks -szy lub -ejszy (ze zmiękczeniem poprzedzającej spółgłoski) otrzymują niektóre przymiotniki o temacie zakończonym na 2 spółgłoski, np. czysty – czystszy ~ czyściejszy, gęsty – gęstszy ~ gęściejszy, tłusty – tłustszy ~ tłuściejszy. Formy zakończone na -ejszy są bardziej potoczne, formy na -szy są staranniejsze, lecz w pewnych przypadkach brzmią już archaicznie, np. mądry – mędrszy ~ mądrzejszy (z wymianą samogłoski ą : ę).

Stopniowanie supletywne (z formą stopnia wyższego utworzoną od innego rdzenia) mają 2 pary przeciwstawnych przymiotników:

• dobry – lepszy,
• zły – gorszy,
• duży, wielki – większy (duży i wielki stopniują się tak samo),
• mały – mniejszy.

Stopniowaniu opisowemu podlegają przymiotniki:

• relacyjne, np. jedwabisty – bardziej jedwabisty, skośnooki – bardziej skośnooki,
• będące imiesłowami z pochodzenia, np. błyszczący – bardziej błyszczący, znajomy – bardziej znajomy, znany – bardziej znany, umowny – bardziej umowny, dorosły – bardziej dorosły (ale dojrzały – dojrzalszy),
• inne odczasownikowe, np. płaczliwy – bardziej płaczliwy, ożywczy – bardziej ożywczy, opłacalny – bardziej opłacalny,
• odprzymiotnikowe, np. głupiutki – bardziej głupiutki, maleńki – bardziej maleńki, miluśki – bardziej miluśki,
• utworzone formantem -ski, np. męski – bardziej męski, niebieski – bardziej niebieski,
• wiele innych przymiotników, np. łysy – bardziej łysy, mokry – bardziej mokry.

Stopniowanie opisowe występuje czasem obok sufiksalnego, np. grzeczny – grzeczniejszy ~ bardziej grzeczny, i staje się coraz częstsze, np. chory – bardziej chory (chorszy ma wydźwięk ironiczny), zielony – bardziej zielony (rzadko zieleńszy). Formy opisowe szerzą się w języku mówionym, choć tępią je puryści, np. bardziej drogi zamiast droższy (w znaczeniu przenośnym, ale nie tylko), bardziej gęsty zamiast gęstszy lub gęściejszy.

Stopień najwyższy tworzy się przez dodanie przedrostka naj- do formy stopnia wyższego przymiotnika lub przysłówka bardziej, np. młody – młodszy – najmłodszy, łatwy – łatwiejszy – najłatwiejszy, mokry – bardziej mokry – najbardziej mokry. Niekiedy stopień wyższy nie jest używany, istnieje jednak stopień najwyższy: opłakany – najopłakańszy ~ najbardziej opłakany, przeróżny – najprzeróżniejszy, rozmaity – najrozmaitszy, ukochany – najukochańszy ~ najbardziej ukochany. W dawnym języku trafiała się wzmocniona forma stopnia najwyższego z dodatkowym przedrostkiem prze-, np. drogi – droższy – najdroższy – przenajdroższy, łaskawy – łaskawszy – najłaskawszy – przenajłaskawszy. Do dziś używa się formy przenajświętszy w terminologii religijnej.

Stopień niższy tworzony jest wyłącznie analitycznie przy pomocy przysłówka mniej. Stopień najniższy tworzony jest przy pomocy najmniej, np. przyjemny – mniej przyjemny – najmniej przyjemny.

2008-02-21