Użycie czasów i aspektów
Część poprzednia – Powrót do pierwszej strony
Spis treści
- Kategoria aspektu
- Kategoria czasu
Kategoria aspektu jest charakterystyczną cechą języków słowiańskich i jest trudna dla nie-Słowian. Warto wiedzieć, że kategoria aspektu istnieje również np. w języku angielskim, choć polskie aspekty są zupełnie inne niż angielskie.
Podobnie jak w innych językach słowiańskich, w języku polskim istnieje aspekt niedokonany (pisał, pisze, będzie pisał) i dokonany (napisał, napisze). W języku angielskim występują 4 aspekty: neutralny (he writes), dokonany (he has written), ciągły (he is writing), i dokonany ciągły (he has been writing). Mimo tej samej polskiej nazwy angielski aspekt dokonany nie odpowiada polskiemu.
Zróżnicowanie aspektowe wykazują:
- bezokolicznik – pisać : napisać;
- jego forma przypuszczająca – pisać by : napisać by;
- imiesłów przymiotnikowy bierny – pisany : napisany;
- odsłownik – pisanie : napisanie;
- bezosobnik – pisano : napisano;
- jego forma przypuszczająca – pisano by : napisano by;
- czas przeszły – pisał : napisał;
- czas przyszły – będzie pisał (= będzie pisać) : napisze;
- tryb przypuszczający, forma I – pisałby : napisałby;
- tryb przypuszczający, forma II – byłby pisał : byłby napisał;
- tryb rozkazujący – pisz : napisz.
Następujące formy są tylko niedokonane:
- imiesłów przysłówkowy współczesny – pisząc;
- imiesłów przymiotnikowy czynny – piszący;
- czas teraźniejszy – pisze.
Następujące formy są tylko dokonane:
- imiesłów przysłówkowy uprzedni – napisawszy.
Powyższa lista nie jest kompletna, gdyż nie obejmuje form nieosobowych z się (pisało się, napisało się, będzie się pisało = będzie się pisać, napisze się, pisałoby się, napisałoby się, byłoby się pisało, byłoby się napisało; pisze się), form strony zwrotnej i biernej.
Czasowniki niedokonane oznaczają:
- czynności teraźniejsze (czas teraźniejszy może być tylko niedokonany), przeszłe lub przyszłe;
- właśnie zachodzące stany i czynności, których przebieg jest istotny;
- czynności stanowiące tło dla innych czynności (dokonanych), np. czytałem książkę, gdy zadzwonił telefon;
- czynności równoczesne dla innych, równorzędnych czynności, np. będę czytać książkę, podczas gdy brat będzie pisać list;
- czynności trwałe (duratywne), trwające przez jakiś czas, np. krzyczał, kichałem, będzie drgać, tupać, cały wieczór czytałem książkę;
- czasowniki ruchu wykonywanego bez ścisłego celu, np. chodzę, nosi;
- czynności częstotliwe, wielokrotne (iteratywne), np. dopisywać, wychodził, strzelaliśmy, wieczorami czytałem książki;
- czynności nierezultatywne, dopiero zmierzające do jakiegoś celu, np. będę pisał list;
- ciągłe stany, np. będę stać, czerwieni się.
Czasowniki dokonane oznaczają:
- czynności przeszłe lub przyszłe, nie teraźniejsze – czynność zachodząca teraz nie może być zakończona, dokonana;
- stany i czynności, które były lub będą zakończone, o nieistotnym przebiegu, traktowane przez mówiącego jako zamknięta całość;
- czynności momentalne, np. krzyknął, kichnąłem, drgnie, tupnąć;
- czynności jednokrotne, np. dopisać, wyszedł, strzeliliśmy;
- czynności rezultatywne, które osiągnęły lub osiągną określony cel (niekiedy z trudem), np. przeczytałem, napiszę, doczytała się;
- przyczynę stanu, np. pokochała, zrozumiesz, poznamy;
- początek czynności lub stanu, np. stanę, zaczerwienił się, zakwitły;
- koniec czynności, np. dośpiewaj, dosiedział;
- czynności jednocześnie wykonywane w wielu miejscach, na wielu przedmiotach lub przez wiele podmiotów, np. powynosił, popękają;
- czynności lub stany trwające pewien czas, np. postoję, pobył, poczytam.
Jak widać z powyższego zestawienia, stany i czynności trwające przez pewien czas mogą być wyrażone zarówno przy pomocy czasowników niedokonanych, jak i dokonanych, dość często bez większej różnicy: cały dzień leżał w łóżku znaczy niemal to samo, co cały dzień przeleżał w łóżku.
Na ogół dany czasownik ma tylko jeden, określony aspekt, albo niedokonany, albo dokonany. Istnieją jednak czasowniki:
- dwuaspektowe, występujące zarówno jako niedokonane, jak i dokonane, np. aresztować, awansować, darować, frunąć, inspirować, kanonizować, mianować, ofiarować, proklamować, rzutować, zionąć;
- jednoaspektowe niedokonane niemające dokonanych odpowiedników (imperfectiva tantum), np. być, mieć, musieć, móc, umieć, obowiązywać, polegać, potrafić, rozmawiać, uczęszczać, sąsiadować;
- jednoaspektowe dokonane niemające odpowiedników niedokonanych (perfectiva tantum), np. dojrzeć, oniemieć, osierocić, osłupieć, owdowieć, poczytać, pozbierać, zmówić.
Uwaga: ponieważ kategoria aspektu jest związana z kategorią czasu, dużą pomocą dla uczących się polskiego w opanowaniu kategorii aspektu może być zamieszczone poniżej zestawienie odpowiedników czasów polskich i angielskich.
ramka w nowym oknie
Strona główna – Gramatyka polska
2022-03-14